Ä, ä (a з умляўтам / трэ́май) — літара пашыранага лацінскага алфавіта. Выкарыстоўваецца ў германскіх мовах: нямецкай[1] і шведскай[2], і ў некаторых іншых мовах: фінскай[3], эстонскай[4], славацкай[5], казахскай[6].

Літара лацініцы A з умляўтам
Ää
À Á Â Ã Ä Å Æ Ç È
à á â ã ä å æ ç è

Характарыстыкі

Назва

Älatin capital letter a with diaeresis
älatin small letter a with diaeresis

Юнікод

Ä: U+00C4
ä: U+00E4

HTML-код

Ä‎: Ä ці Ä
ä‎: ä ці ä

UTF-16

Ä‎: 0xC4
ä‎: 0xE4

URL-код

Ä: %C3%84
ä: %C3%A4

Мнемоніка

ÄÄ
ää

Часцей за ўсё пазначае гукі [ɛ] або [æ], утвараецца з лацінскай літары A a і ўмляўта альбо трэмы (◌̈).

Як самастойная літара

правіць

Літара Ä сустракаецца як самастойная літара ў фінскім, шведскім, скольт-саамскім, карэльскім, эстонскім, люксембургскім, паўночнафрызскім, сатэрландскім, эміліяна-раманьёльскім, ратуманскім, славацкім, татарскім, казахскім, гагаузскім, нямецкім і туркменскім алфавітах, дзе яна абазначае галосны гук. У фінскай, казахскай, туркменскай і татарскай гэта заўсёды [æ]; у шведскай і эстонскай рэгіянальныя адрозненні, а таксама становішча літары ў слове дапускаюць альбо [æ], альбо [ɛ]. У нямецкай і славацкай мовах Ä расшыфроўваецца як [ɛ] (або архаічнае, але правільнае [æ]). У лацінізацыі нанкінскай мандарынскай мовы Ä расшыфроўваецца як [ɛ].

У скандынаўскіх краінах галосны гук [æ] першапачаткова запісваўся як «Æ», калі хрысціянізацыя прывяла да таго, што былыя вікінгі пачалі выкарыстоўваць лацінскі алфавіт прыкладна ў 1100 годзе нашай эры. Літара Ä ўзнікла ў нямецкай, а затым і ў шведскай мове ў выніку першапачатковага напісання літары E ў AE па-над літарай A, якая з часам спрасцілася да дзвюх кропак. У ісландскім, фарэрскім, дацкім і нарвежскім алфавітах «Æ» па-ранейшаму выкарыстоўваецца замест Ä.

Фінская мова выкарыстоўвала шведскі алфавіт на працягу 700 гадоў, пакуль Фінляндыя была часткай Швецыі. Хоць ідэі германскага ўмляўта ў фінскай мове не існуе, фанема /æ/ існуе. Эстонская мова набыла гэту літару дзякуючы шырокаму знаёмству з нямецкай мовай, у тым ліку з ніжненямецкай на працягу стагоддзяў эфектыўнага кіравання прыбалтыйскіх немцаў, і са шведскай мовай на працягу 160 гадоў існавання Эстоніі ў складзе Шведскай імперыі да 1721 года.

Літара таксама выкарыстоўваецца ў некаторых алфавітах цыганскай мовы.

Казахская мова

правіць

У казахскай лацінцы ўзору 2021 года літара Ä выкарыстоўваецца для лацінізацыі літары шва (Ә ә)[6]. Абазначае гук [æ].

Нямецкая мова

правіць

У нямецкай мове Ä абазначае ўмляўт-форму [] ([a] у кароткім выглядзе), у выніку чаго атрымліваецца [ɛː] (або [] для многіх размаўлялых) у выпадку доўгага [aː] і [ɛː] у выпадку кароткага [a]. Па-нямецку літара называецца Ä (вымаўляецца як [ɛː]) альбо Umlaut-A (умляўт-A).

У нямецкіх слоўніках літара адпавядае A, а ў нямецкіх тэлефонных даведніках літара адпавядае AE. Літара таксама сустракаецца ў некаторых мовах, якія прынялі нямецкія назвы або варыянты напісання, але не з’яўляецца часткай алфавітаў гэтых моў. Нядаўна яна была ўведзена ў ольстэрска-шатландскае пісьмо Адраджэння.

Эмільяна-раманьёльскія дыялекты

правіць

У эмільяна-раманьёльскіх дыялектах Ä выкарыстоўваецца для абазначэння [æ], які сустракаецца ў некаторых эмільянскіх дыялектах, напрыклад, у балонскім bän [bæŋ]? «добры, шчасны» і žänt [zæŋt]? «людзі».

Зноскі

  1. The German Alphabet (das deutsche Alphabet) (англ.). German very easy. Праверана 9 сакавіка 2024.
  2. Svenska alfabetet (шведск.). Праверана 9 сакавіка 2024.
  3. Suomen kielioppi — Aakkoset — Jyväskylän yliopisto (фін.). Праверана 9 сакавіка 2024.
  4. Eesti tähestik (эст.). Праверана 9 сакавіка 2024.
  5. Slovak (slovenčina) (англ.). Праверана 9 сакавіка 2024.
  6. а б Казахстанцам представили новый алфавит на латинице (руск.). Sputnik (22 красавіка 2021). Праверана 9 сакавіка 2024.

Спасылкі

правіць
  • Ä на сайце Scriptsource.org (англ.)
  • ä на сайце Scriptsource.org (англ.)