Ä
Ä, ä (a з умляўтам / трэ́май) — літара пашыранага лацінскага алфавіта. Выкарыстоўваецца ў германскіх мовах: нямецкай[1] і шведскай[2], і ў некаторых іншых мовах: фінскай[3], эстонскай[4], славацкай[5], казахскай[6].
| Літара лацініцы A з умляўтам | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ää | |||||||||||||||||||||||
|
Выява
| |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
|
Характарыстыкі | |||||||||||||||||||||||
|
Назва |
Ä: latin capital letter a with diaeresis | ||||||||||||||||||||||
|
Юнікод |
Ä: U+00C4 | ||||||||||||||||||||||
|
HTML-код |
Ä: | ||||||||||||||||||||||
|
UTF-16 |
Ä: 0xC4 | ||||||||||||||||||||||
|
URL-код |
Ä: %C3%84 | ||||||||||||||||||||||
|
Мнемоніка |
Ä: Ää: ä
| ||||||||||||||||||||||
Часцей за ўсё пазначае гукі [ɛ] або [æ], утвараецца з лацінскай літары A a і ўмляўта альбо трэмы (◌̈).
Як самастойная літара
правіцьЛітара Ä сустракаецца як самастойная літара ў фінскім, шведскім, скольт-саамскім, карэльскім, эстонскім, люксембургскім, паўночнафрызскім, сатэрландскім, эміліяна-раманьёльскім, ратуманскім, славацкім, татарскім, казахскім, гагаузскім, нямецкім і туркменскім алфавітах, дзе яна абазначае галосны гук. У фінскай, казахскай, туркменскай і татарскай гэта заўсёды [æ]; у шведскай і эстонскай рэгіянальныя адрозненні, а таксама становішча літары ў слове дапускаюць альбо [æ], альбо [ɛ]. У нямецкай і славацкай мовах Ä расшыфроўваецца як [ɛ] (або архаічнае, але правільнае [æ]). У лацінізацыі нанкінскай мандарынскай мовы Ä расшыфроўваецца як [ɛ].
У скандынаўскіх краінах галосны гук [æ] першапачаткова запісваўся як «Æ», калі хрысціянізацыя прывяла да таго, што былыя вікінгі пачалі выкарыстоўваць лацінскі алфавіт прыкладна ў 1100 годзе нашай эры. Літара Ä ўзнікла ў нямецкай, а затым і ў шведскай мове ў выніку першапачатковага напісання літары E ў AE па-над літарай A, якая з часам спрасцілася да дзвюх кропак. У ісландскім, фарэрскім, дацкім і нарвежскім алфавітах «Æ» па-ранейшаму выкарыстоўваецца замест Ä.
Фінская мова выкарыстоўвала шведскі алфавіт на працягу 700 гадоў, пакуль Фінляндыя была часткай Швецыі. Хоць ідэі германскага ўмляўта ў фінскай мове не існуе, фанема /æ/ існуе. Эстонская мова набыла гэту літару дзякуючы шырокаму знаёмству з нямецкай мовай, у тым ліку з ніжненямецкай на працягу стагоддзяў эфектыўнага кіравання прыбалтыйскіх немцаў, і са шведскай мовай на працягу 160 гадоў існавання Эстоніі ў складзе Шведскай імперыі да 1721 года.
Літара таксама выкарыстоўваецца ў некаторых алфавітах цыганскай мовы.
Казахская мова
правіцьУ казахскай лацінцы ўзору 2021 года літара Ä выкарыстоўваецца для лацінізацыі літары шва (Ә ә)[6]. Абазначае гук [æ].
Нямецкая мова
правіцьУ нямецкай мове Ä абазначае ўмляўт-форму [aː] ([a] у кароткім выглядзе), у выніку чаго атрымліваецца [ɛː] (або [eː] для многіх размаўлялых) у выпадку доўгага [aː] і [ɛː] у выпадку кароткага [a]. Па-нямецку літара называецца Ä (вымаўляецца як [ɛː]) альбо Umlaut-A (умляўт-A).
У нямецкіх слоўніках літара адпавядае A, а ў нямецкіх тэлефонных даведніках літара адпавядае AE. Літара таксама сустракаецца ў некаторых мовах, якія прынялі нямецкія назвы або варыянты напісання, але не з’яўляецца часткай алфавітаў гэтых моў. Нядаўна яна была ўведзена ў ольстэрска-шатландскае пісьмо Адраджэння.
Эмільяна-раманьёльскія дыялекты
правіцьУ эмільяна-раманьёльскіх дыялектах Ä выкарыстоўваецца для абазначэння [æ], які сустракаецца ў некаторых эмільянскіх дыялектах, напрыклад, у балонскім bän [bæŋ]? «добры, шчасны» і žänt [zæŋt]? «людзі».
Зноскі
- ↑ The German Alphabet (das deutsche Alphabet) (англ.). German very easy. Праверана 9 сакавіка 2024.
- ↑ Svenska alfabetet (шведск.). Праверана 9 сакавіка 2024.
- ↑ Suomen kielioppi — Aakkoset — Jyväskylän yliopisto (фін.). Праверана 9 сакавіка 2024.
- ↑ Eesti tähestik (эст.). Праверана 9 сакавіка 2024.
- ↑ Slovak (slovenčina) (англ.). Праверана 9 сакавіка 2024.
- ↑ а б Казахстанцам представили новый алфавит на латинице (руск.). Sputnik (22 красавіка 2021). Праверана 9 сакавіка 2024.