Архей (горад)

Архей
Герб	Сцяг
Краіна	Малдова;
Раён	Архейскі раён
Каардынаты	47°22′59″ пн. ш. 28°49′23″ у. д.HGЯO
Заснаваны	1554
Першая згадка	1470
Муніцыпій з	2014
Плошча	16,52 км²;
Вышыня цэнтра	68 м
Водныя аб’екты	Рэўт і Ivanos[d]
Насельніцтва	21 065 чал. (2014);
Часавы пояс	UTC+2
Тэлефонны код	235
Паштовыя індэксы	MD-3500
Аўтамабільны код	OR
Афіцыйны сайт	orhei-md.info
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Архе́й (рум.: Orhei) — горад і муніцыпій^[2] у цэнтральный частцы Малдовы, цэнтр Архейскага раёна. Насельніцтва 33,5 тыс. чал. (2013). Размешчаны на р. Рэўт (правы прыток Днястра). Праз Архей праходзіць аўтамабільная дарога Кішынёў — Бэлць.

Гісторыя правіць

Гарадское паселішча з 1560-х гг., у пісьмовых крыніцах згадваецца з 1570-х гг. Атрымаў назву ад горада Стары Архей, які быў упершыню згаданы ў 1469 годзе як крэпасць на тэрыторыі Малдаўскага княства, у пачатку 16 ст. спалены. Развіваўся як важны адміністрацыйны і рамесны цэнтр усходняй часткі Малдаўскага княства, сталіца Архейскага, а ў 2-й палове 18 ст. — Лапушна-Архейскага цынута (края). З сярэдзіны 17 ст. таксама буйны цэнтр гандлю збожжам, скацінай, здабычы вапняку і вытворчасці вапны. Паводле Бухарэсцкага міру 1812 года ўвайшоў у склад Расійскай імперыі: з 1818 у Архейскім цынуце Бесарабскай вобласці, з 1835 года цэнтр Архейскага павета (утвораны ў 1828). З 1873 года ў Бесарабскай губерні. У 1917 года ў складзе Малдаўскай Народнай Рэспублікі, у 1918 годзе далучаны да Румыніі: павятовы цэнтр правінцыі Бесарабія, з 1938 — Днястроўскага края^[ru].

З 1940 года ў Малдаўскай ССР. У час Другой сусветнай вайны 15 ліпеня 1941 акупаваны германа-румынскімі войскамі, вызвалены 6 красавіка 1944 года часцямі 2-га Украінскага фронту пры садзейнічанні атрада партызан. У 1940—1947 гадах павятовы, а ў 1947-56 і 1962—1994 гадах раённы цэнтр Малдаўскай ССР. З 1991 года ў Рэспубліцы Малдова. У 1998—2001 гадах муніцыпій, цэнтр аднайменнага павета. З 2001 года раённы цэнтр.

Славутасці правіць

У цэнтры горада размешчаны Дзмітрыеўскі сабор^[ro] (1631—1636) — трыконхавы ў плане храм са званіцай і парталам, упрыгожаным разьбой па камені. Гэты храм намаляваны на купюры вартасцю 5 малдаўскіх леяў. Захаваліся цэрквы: стараверская ліпаванская ў гонар Казанскага абраза Маці Божай^[ru] (сярэдзіна 19 ст.), Свяціцеля Мікалая (1886), армянская Св. Багародзіцы (1902—1903, архітэктар А. І. Бернардацы^[ru]; з 2006 праваслаўная царква Св. князя Уладзіміра).

Касцёл Святой Марыі

Сярод іншых пабудоў: будынкі земскай управы, павятовай прэфектуры (цяпер Дом дзіцячай творчасці; абодва 2-й паловы 19 ст.); банк у стылі неакласіцызму, бальніца і ліцэй у т.зв. неарумынскім стылі (усе пачатку 20 ст.), неагатычны каталіцкі касцёл Св. Марыі^[ro] (1914), палац настаўніцкай асацыяцыі (1936-38, цяпер Цэнтральная гарадская бібліятэка імя А. Доніча).

Помнікі: гаспадару В. Лупу (1932, скульптар О. Хан^[ru], арх. Р. Курц), А. С. Пушкіну (1988, скульптар Б. Дубровін), савецкім воінам, якія загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, чарнобыльцам.

У доме гарадскога архітэктара М. Бенгулеску, пабудаваным у «неарумынскім стылі» ў 1929—1930 гадах, дзейнічае Гісторыка-этнаграфічны музей.

Эканоміка правіць

Вядучая галіна прамысловасці — харчовая. Заводы: кансервавы «Orhei-Vit» (1945; пладова-агароднінная прадукцыя) — адзін з найбуйнейшых у краіне, малочны, тытунёва-ферментацыйны; вінаробныя прадпрыемствы (у т.л. «Chateau Vartely»). Дзейнічаюць таксама: машынабудаўнічы завод «Aspa» (1972; рэжучыя і металаапрацоўчыя інструменты, тэхналагічнае абсталяванне), завод нізкавольтнай апаратуры «Elcom», тэкстыльна-галантарэйная фабрыка «Galanta». Цэнтр народных промыслаў (апрацоўка каменя, дрэва, лозапляценне, ганчарства). Вытворчасць мэблі, будматэрыялаў (у горадзе і наваколлях — здабыча вапняку, гліны, друзу і інш.).