Камісія духоўных вучылішчаў

Камісія духоўных вучылішчаў (руск.: Комиссия духовных училищ) — установа пры Свяцейшым Сінодзе, якая ажыццяўляла галоўнае кіраванне ўсімі духоўна-навучальнымі ўстановамі у Расійскай імперыі па навучальнай, выхаваўчай і гаспадарчай частках з 1808 па 1839 гады.

Гісторыя

Да XIX стагоддзя духоўныя школы ў Расійскай імперыі існавалі без усялякага агульнага нагляду і аднастайнага парадку, не мелі пэўных статутаў і вызначаных сродкаў ўтрымання. Яны дзейнічалі пры архірэйскіх дамах і ўладкаванне навучальнай, выхаваўчай і эканамічнай частак залежала ад меркавання мясцовых архірэяў. У пачатку XIX стагоддзя, пры імператары Аляксандры I, было ўзбуджана пытанне аб правільнай і аднастайнай пастаноўцы вучэбнай і выхаваўчай справы ва ўсіх духоўных школах, а таксама пра пошук сродкаў на іх утрыманне. Для гэтага заснаваны быў па Найвышэйшым загадзе 29 лістапада 1807 года Камітэт ўдасканалення духоўных вучылішчаў. У наступным 1808 годзе былі выпрацаваны агульныя пачаткі па ўдасканаленню духоўных вучэльняў. На чале сеткі духоўных школ была пастаўленая Камісія духоўных вучылішчаў, што падпарадкоўвалася Сіноду. У яе вядзенні знаходзіліся чатыры тыпы школ: прыходскія вучылішчы, павятовыя вучылішчы, семінарыі і акадэміі. У вядзенні кожнай акадэміі было некалькі духоўных семінарый, апошнім у сваю чаргу былі падначаленыя духоўныя вучылішчы, а гэтым — прыходскія вучэльні ў сёлах і вёсках.

Камісія духоўных вучылішчаў заснавана па Найвышэйшым загадзе 26 чэрвеня 1808 года. У склад Камісіі звычайна ўваходзілі найбольш выбітныя іерархі і 1-2 свецкія саноўнікі, адным з якіх быў звычайна обер-пракурор Свяцейшага Сінода. У першы склад членаў Камісіі ўвайшлі тыя ж асобы, якія складалі і Камітэт ўдасканалення духоўных вучэльняў: Амвросій, мітрапаліт Наўгародскі і Санкт-Пецярбургскі; Феафілакт, епіскап Калужскі; обер-святар Іаан Дзяржавін; обер-пракурор Свяцейшага Сінода князь Аляксандр Галіцын і статс-сакратар М. М. Сперанскі. Першая і галоўная справа Камісіі была складанне статутаў для кожнага віда духоўных школ. Яна працягвалася да 1814 года, пасля чаго статуты заставаліся без змены ўвесь перыяд існавання Камісіі духоўных вучылішчаў. Акадэміі сталі цэнтрамі духоўна-навучальных акруг і павінны былі наглядаць за семінарыямі. Акадэміі рыхтавалі святароў, выкладчыкаў семінарый і навуковых манахаў. Семінарыі былі школай прыходскага духавенства. Адукацыя была пераемнай, але выпускнікі семінарый маглі паступаць толькі ў акадэміі на тэрыторыі сваёй акругі. Духоўная адукацыя была абмежавана саслоўнымі рамкамі — толькі дзеці духавенства. Кіраўніцтва ў акадэміях і семінарыях фармавалася на аснове выбарнасці. Да 1820 года пад кіраваннем Камісіі знаходзіліся 3 акадэміі, 37 епархіяльныя семінарыі, 110 павятовых і 147 прыходскіх вучылішчаў. Геаграфія кіравання таксама пашыралася: у 1817 годзе заснавана семінарыя ў Тыфлісе для каўказскіх абласцей, у 1821 годзе далучылася Кішынёўская семінарыя, у 1830 годзе Саратаўская (Казанская акруга). Найвышэйшым указам 19 снежня 1835 года ў вядзенне Камісіі духоўных вучылішчаў былі перададзены грэка-ўніяцкія духоўныя вучылішчы, у ліку якіх былі дзве семінарыі — Беларуская і Літоўская. Па справах гэтых вучылішчаў загадана было прысутнічаць у Камісіі грэка-ўніяцкаму мітрапаліту Іасафату і літоўскаму епіскапу Іосіфу. Рэалізацыя рэформы духоўнай адукацыі спрыяла ўзросту ліку духоўных навучальных устаноў - да 1850 года ў Расійскай імперыі налічвалася 47, а да 1917 г. — 62 духоўныя семінарыі.

Дзейнасць Камісіі выяўлялася ў паступовым утварэнні навучальных акруг, пераглядзе падручнікаў і праграм, прызначэнні настаўнікаў, рэвізій духоўна-навучальных устаноў, у забеспячэнні школ падручнікамі і дапаможнікамі, прыладзе школьных дамоў, у наглядзе за цэнзурнымі камітэтамі, у выпрацаванні палажэнняў пра правы і перавагі духоўна-навучальнай службы, пошуку спосабаў для ўтрымання бедных вучняў і да т. п.

У 1836 годзе обер-пракурорам Свяцейшага Сінода быў прызначаны граф М. А. Пратасаў. Ён звярнуўся да Камісіі з праектам Міністэрства народнай асветы, у якім крытыкавалася асобнае існаванне духоўных школ ад свецкіх, пазначалася іх адсталасць, нездавальняючая пастаноўка вучэбнай і выхаваўчай частак і прызнавалася карысным злучыць павятовыя і прыхадскія духоўныя вучэльні са свецкімі. Але паразумення обер-пракурора з членамі Камісіі не знайшлося, апошняя палічыла дастатковым перагледзець падручнікі і дапаможнікі. У лютым 1839 года Н. А. Пратасаў прадставіў імператару даклад аб скасаванні Камісіі духоўных вучылішчаў. Там ён адзначыў, што Камісію складаюць амаль тыя ж асобы, што прысутнічаюць у Свяцейшым Сінодзе. І яны, як епархіяльныя архірэі, прывыклі пазіраць на навучальную частку, як на штосьці для іх чужое, і нават, засядаючы ў Камісіі, не могуць мець у сваіх епархіях непасрэднага ў ёй удзелу. Таксама ў дакладзе паказвалася на нязручнасць засяроджвання ў Камісіі гаспадарчай часткі і недахоп кантролю. З прычыны гэтага Камісія духоўных вучылішчаў, па Найвышэйшым наказе 22 лютага 1839 года, была скасавана, а замест яе ўтворана пры Сінодзе Духоўна-навучальнае праўленне; для загадвання ж духоўна-навучальным капіталам былы Гаспадарчы Камітэт ператвораны ў Гаспадарчае праўленне пры Свяцейшым Сінодзе. Апошні журнал Камісіі духоўных вучылішчаў быў падпісаны 23 сакавіка 1839 года.

Літаратура

• Титлинов Б.В. Духовная школа в России в XIX столетии. Вып. 1. Время Комиссии Духовных Училищ. (1908) (руск.)
• И.А.Устинова Государство и церковь в России в Х – начале ХХ веков: учебное пособие для академического бакалавриата / Москва, Издательство Юрайт, 2018. – 193 с. – стар.131 ISBN 978-5-534-07309-6 (руск.)