Польская арганізацыя вайсковая (справа)

Польская арганізацыя арганізацыя (ПАВ, польск.: Polska Organizacja Wojskowa (POW)) — выдуманая ў СССР «контррэвалюцыйная, шпіёнска-дыверсійная і тэрарыстычная арганізацыя», па дзейнасці якой у 1930-я — пачатку 1940-х гадоў органы АДПУ—НКУС фабрыкавалі групавыя справы, па якіх былі арыштаваны і засуджаны ў асноўным беларусы і палякі.

Тайная вайсковая арганізацыя з такой назвай была створана ў кастрычніку 1914 года па ініцыятыве Юзафа Пілсудскага. У задачы яе ўваходзіла дыверсійная дзейнасць у тыле савецкіх войскаў, збор разведвальнай інфармацыі, агітацыйная праца. У снежні 1918 года «ПАВ» увайшла ў склад Войска Польскага.

Першая ў БССР справа «ПАВ» сфабрыкавана ДПУ ў 1933 годзе. Па ёй арыштавана 55 чалавек. Паводле версіі ДПУ, ПАВ пачала фарміравацца ў 1924 годзе. Яе кіраўніком лічыўся настаяцель Мінскага кафедральнага касцёла ксёндз А. І. Пучкар-Хмялеўскі. Дзейнасць арганізацыі быццам бы фінансавалася і накіроўвалася дыпламатычным прадстаўніцтвам у СССР. ПАВ нібыта ставіла сабе за мэту аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 года шляхам звяржэння савецкай улады і далучэння БССР да Польшчы. Гэта павінна было адбыцца ў час ваенных дзеянняў паміж Польшчай і СССР, члены ПАВ мусілі ўздымаць узброеныя паўстанні і арганізоўваць маштабныя дыверсіі ў тыле Чырвонай Арміі.

Паводле версіі ДПУ, ПАВ будавалася па прынцыпу ячэек. У 1933 годзе ліквідавана 7 філіялаў з агульнай колькасцю 65 ячэек, якія быццам бы дзейнічалі ў дзяржаўных установах, на прадпрыемствах, чыгуначных вузлах, у часцях Чырвонай Арміі. Паводле пастановы калегіі АДПУ СССР у лютым 1934 года члены ПАВ асуджаны на 3—10 гадоў папраўча-працоўных лагераў.

У жніўні 1937 года ў адпаведнасці з загадам НКУС СССР у краіне пачалася шырокамаштабная аперацыя «па ліквідацыі польскай агентуры». Яна была разлічана на 3 месяцы, але фактычна праводзілася цэлы год. Загад меў асаблівае значэнне для БССР, якая межавала з Польшчай і ў якой пражывала шмат палякаў. АДПУ СССР лічыла, што БССР — вароты для пранікнення польскай агентуры ў СССР і што на працягу ўсіх гадоў існавання савецкай улады праз БССР перакінута каля 50 тысяч шпіёнаў пад выглядам палітычных і эканамічных эмігрантаў.

У адпаведнасці з гэтым загадам у Беларусі арышту падлягала не менш як 7—8 тысяч чалавек, у т.л. каля 4 тысяч перабежчыкаў і амаль 1 тысяч палітычных эмігрантаў. У час следства колькасць падлеглых арышту павінна была павялічыцца да 15 тысяч. Напярэдадні правядзення «польскай аперацыі» былі складзены даведкі на арышт амаль 25 тысяч чалавек. На 1 студзеня 1938 года «па польскай лініі» арыштавана 14 620 чалавек.

У сярэдзіне чэрвеня 1938 года выдадзены новы загад НКУС СССР аб разгортванні чарговай аперацыі супраць палякаў.

Усяго па выніках «польскай аперацыі» са жніўня 1937 да верасня 1938 года органамі НКУС арыштавана 21 407 удзельнікаў ПАВ і паўстанцкіх арганізацый, польскіх шпіёнаў і дыверсантаў, з іх 10 120 беларусаў і 9196 палякаў. У 1937—1939 гадах па групавых правах ПАВ і як асобныя яе ўдзельнікі прайшла большасць кіраўнікоў Кампартыі Польшчы і КПЗБ, выкліканых у СССР, і былых палітвязняў Польшчы, якія па абмену пераехалі ў Савецкі Саюз, а таксама дзяржаўных дзеячаў, партыйных, савецкіх, камсамольскіх і прафесійных работнікаў польскага паходжання.

Фабрыкацыя спраў ПАВ была выкарыстана НКУС і для рэпрэсій у Заходняй Беларусі пасля ўз’яднання яе з БССР у верасні 1939 года.

Сярод арыштаваных і асуджаных па справах ПАВ была частка польскіх шпіёнаў, дыверсантаў і членаў падпольных узброеных фарміраванняў, якія вялі антыдзяржаўную работу супраць савецкага ладу.

У 1950-1990-я гады ўсе рэпрэсіраваныя па справах ПАВ рэабілітаваны на той падставе, што былі асуджаны пазасудовымі органамі.

Літаратура

• Уладзімір Міхнюк. Польская вайсковая арганізацыя // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — 592 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9.