Вікіпедыя

Пеляса

вёска ў Воранаўскім раёне Гродзенскай вобласці

Пеляса́[2] (трансліт.: Pieliasa, руск.: Пелеса, літ.: Pelesa) — вёска ў Воранаўскім раёне Гродзенскай вобласці. Уваходзіць у склад Больцішскага сельсавета. Вёска знаходзіцца за 43 км на паўднёвы захад ад Воранава, аддалена ад Больцішкаў на 4,8 км. 167 жыхароў (2014).

Вёска
Пеляса
Краіна
Вобласць
Раён
Сельсавет
Каардынаты
Насельніцтва
  • ▼168 чал. (2009)
Часавы пояс
Тэлефонны код
+375 1594[1]
Паштовы індэкс
231399 (Больцішкі)[1]
Аўтамабільны код
4
Пеляса на карце Беларусі ±
Пеляса (Беларусь)
Пеляса
Пеляса (Гродзенская вобласць)
Пеляса

Назва правіць

Назва паселішча перанятая з назвы ракі Пеляса (літ. Pelesа́), даплыву ракі Котры.

У аснове гэтага гідроніма корань Pel- (яго варыяцыя Pal- у назве дзвінскай ракі Палата), ён звязаны з літоўскім pelkė, pala «балота», palios «вялікае балота на месцы зарослага возера», paļi «паводка, затапленне вадой прылеглай да ракі мясцовасці», palas «забалочаны бераг возера»[3]. Корань Pel- пашыраны балцкім гідранімічным пашыральнікам -es-, які аднаўляецца ў назвах рэк Лучоса, Ачоса, Воўчас (< Laukesa, Akesa, Vilkesa). Назву рэчкі Пеляса можна ўмоўна перакласці як «Балачанка».

У Пелясе дагэтуль фіксуецца аўтахтонны астравок літоўскамоўнага насельніцтва.

Гісторыя правіць

Вядома з 15 ст. Да 1492 г. зямля ў Васілішкаўскім павеце ВКЛ, на р. Пеляса, дзяржаўная ўласнасць. З 1492 г. ўласнасць Юндзіла Рачкавіча, які пабудаваў тут «дварэц». У 16 ст. належала Юндзіловічам, Нарбутовічам, Міхневічам і інш. У 1529 г. каралеўскі чашнік М. Андрашовіч пабудаваў мост і гаць на р. Пеляса і браў мыта за праезд. У 1536 г. маёнтак гаспадарскага баярына Ю. Даўгірдавіча. У 1553 г. згадваецца касцёл. У 1559 г. цэнтр каталіцкай парафіі, касцёл меў 2 дымы сялян. У 1567 г. маёнтак М. Юндзіла, які ставіў у войска каня, частка ў зямянкі Нялюбы (6 коней). У 1585 г. ўладанне Грынявіцкага, у 1599 г. Нялюбовіча, каралеўскага маршалка Курча. У 1602 г. ён запісаў маёнтак жонцы С. Сапяжанцы. У 1690 г. маёнтак у Забалацкай парафіі, шляхецкая ўласнасць. У 1787 г. сяло, цэнтр войтаўства Барцянскага староства Лідскага павета ВКЛ.

Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) у складзе Расійскай імперыі, у Віленскай, з 1797 г. Літоўскай, з 1801 г. Гродзенскай, з 1842 г. Віленскай губернях. У сярэдзіне 19 ст. вёска ў Радунскай вол. Лідскага павета Віленскай губ., дзяржаўная ўласнасць, 91 рэвізскіх душ. Паводле перапісу ў 1897 г. 61 двор, 339 жыхароў. у 1908 г. 38 двароў 359 жыхароў, 499,68 дзес. зямлі, 58 коней.

З 1921 г. ў складзе Польшчы, 63 двары, 317 жыхароў; у Радунскай гміне Лідскага павета Навагрудскага ваяв. З 1931 г. літоўская школа, з 1932 г. польская.

З лістапада 1939 г. ў БССР. З 15.1.1940 г. ў Радунскім р-не Баранавіцкай вобл., з 12.10.1940 г. ў Слабодкаўскім с/с, у 1940 г. 307 жыхароў. З канца чэрвеня 1941 г. да сярэдзіны ліпеня 1944 г. акупіравана нацыстамі, 26.6.1941 г. акупанты расстралялі 5 жыхароў, 10 былі вывезены на прымусовыя работы ў Германію. З 20.9.1944 г. ў Гродзенскай вобл. У 1944—46 гг. літоўская пачатковая школа, потым руская няпоўная сярэдняя школа. З 25.12.1962 г. ў Воранаўскім р-не, у 1960 г. 388 жыхароў, у 1970 г. 331 жыхар. З 11.2.1972 г. ў Старасмільгінскім, з 24.4.1978 г. ў Больцішскім с/с[4], у калгасе «Праўда».

Парафія створана ў 1925 годзе, касцёл Святога Лінуса пабудаваны і асвечаны ў 1935 годзе, зачынены ў 1962 годзе, вернуты, адбудаваны і асвечаны ў 1989 годзе[5]. У 1944 годзе ў вёсцы пераважала літоўскае насельніцтва[6]. У 1994 годзе была зарэгістравана мясцовая суполка літоўцаў[7].

Насельніцтва правіць

  • 2004 г. — 86 гаспадарак, 228 жыхароў.
  • 2014 г. — 70 гаспадарак, 167 жыхароў.

Гаспадарка, адукацыя, культура правіць

Сярэдняя школа, сельскі клуб, магазін, ферма. У 2014 г. ў складзе СВК «Больцішкі».

У 1992 г. адкрыта недзяржаўная базавая, з 1999 г. сярэдняя школа з выкладаннем на літоўскай мове (у 2003/2004 вучэбным годзе 95 вучняў 29 настаўнікаў). Пры школе з 1993 года дзейнічала грамадскае аб’яднанне літоўцаў «Гімтыне», з 1996 года гісторыка-этнаграфічны музей, літоўскі культурна-асветны цэнтр. «Гімтыне» — першае афіцыйна зарэгістраванае ў Беларусі грамадскае аб’яднанне літоўцаў[8]. У перакладзе з літоўскага «gimtinė» — «радзіма».

У 2022 г. літоўская школа была закрыта ўладамі Беларусі. Афіцыйнай падставай для гэтага стала тое, што, паводле змен у Кодэкс аб адукацыі Беларусі, з 1 верасня 2022 года ў Беларусі мовы школьнага навучання толькі руская і беларуская. 12 жніўня 2022 года Міністэрства замежных спраў Літвы заявіла пасольству Беларусі ў Літве афіцыйную ноту з нагоды закрыцця літоўскіх школ у Беларусі[9].

28 красавіка 2023 года Гродзенскі абласны суд вынес рашэнне пра ліквідацыю[8] грамадскага аб’яднання літоўцаў «Гімтыне». Заяўнікам выступіла Галоўнае ўпраўленне юстыцыі Гродзенскага аблвыканкама. Да таго, 27 красавіка, у МЗС Літвы выклікалі прадстаўніка Пасольства Рэспублікі Беларусь у Літве, яму ўручылі ноту пратэсту ў сувязі ліквідацыяй грамадскага аб’яднання.

Славутасці правіць

 
Касцёл Святога Лінуса

Касцёл Святога Лінуса (пабудаваны ў 1910-я гг.) — помнік архітэктуры эклектыкі з выкарыстаннем стылізаваных форм готыкі.

23 верасня 2010 года ў вёсцы адкрыты помнік вялікаму князю літоўскаму Вітаўту (аўтар — Альгімантас Сакалаўскас), які праязджаў праз Пелясу па дарозе з Вільні ў Гродна[10]. Усталяваны на ініцыятыву і пры падтрымцы літоўскага боку. Адкрыццё помніка было прымеркавана да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы. Вітаўт паказаны ў вобразе сярэднявечнага рыцара з каронай, скіпетрам як сімвалам улады ў левай руцэ і мячом, на які ён абапіраецца, у правай. Скульптура выканана ў тэхніцы традыцыйнай літоўскай народнай разьбы па дрэве. Вышыня каля 6 метраў[11].

Вядомыя асобы правіць

Зноскі

  1. ↑ а б www.belpost.by
  2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
  3. ↑ Juratė Sofija Laučiūtė. Polesė — «Pamiškė», «Palenkė» ar «Didelių pelkių kraštas»? // Baltistica XLI (3) 2006. С. 451—459.
  4. ↑ Рашэнне выканкома Гродзенскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 24 красавіка 1978 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1978, № 16 (1570).
  5. ↑ Пеляса — парафія Св. Ліна
  6. ↑ J. Drużyńska, S. M. Jankowski, Wyklęte życiorysy, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, ISBN 978-83-7510-373-1, s. 199. (польск.)
  7. ↑ Steponas Maculevičius, Doloresa Baltrušiene. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. — С. 384. — ISBN 9986-892-34-1.
  8. ↑ а б К, А.. У Гродне ліквідуюць аб'яднанне літоўцаў "Гімціне" . Hrodna.life (19 красавіка 2023). Праверана 13 студзеня 2024.
  9. ↑ https://www.lrs.lt/sip/portal.show?p_r=36002&p_k=1&p_t=282373
  10. ↑ У Воранаўскім раёне паставілі помнік Вітаўту Архівавана 16 ліпеня 2012. «Наша Ніва», 24 верасня 2010
  11. ↑ svaboda.org

Літаратура правіць

  • Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 9. Гродзенская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: У. Андрыевіч і інш. — Мн.: БелЭн, 2015. ISBN 978-985-11-0839-4.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Пеляса&oldid=4658403"