Лучоса

рака ў Беларусі, прыток Заходняй Дзвіны

Лучоса — рака ў Лёзненскім і Віцебскім раёнах Беларусі, левы прыток Заходняй Дзвіны. Даўжыня 90 км. Вадазбор 3510 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 21,4 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,3 .

Лучоса
Лучоса ў Віцебскім раёне
Лучоса ў Віцебскім раёне
Характарыстыка
Даўжыня
  • 90 км
Басейн 3 510 км²
Расход вады 21,4 м³/с
Вадацёк
Выток  
 • Каардынаты 54°50′16″ пн. ш. 30°34′55″ у. д.HGЯO
Вусце Заходняя Дзвіна
 • Каардынаты 55°10′18″ пн. ш. 30°11′13″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма Заходняя Дзвіна → Рыжскі заліў
Краіна
physical
Лучоса
Лучоса
— выток, — вусце
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва правіць

Назва балцкага паходжання, пачатковая форма назвы — *Laukesà (Лаўкеса́)[1].

Поўны гідранімічны адпаведнік — назва прытока Дзвіны (пачынаецца на тэрыторыі Літвы, у Дзвіну ўцякае на тэрыторыі Латвіі ля Даўгаўпілса) літ. Laukesa (лат. Laucesa)[2]. Трэцяя Лучоса, што ўцякае ў Дзвіну, — на тэрыторыі Цвярской вобласці Расіі. Яшчэ адна Лучоса ўцякае ў Сож на тэрыторыі Смаленскай вобласці Расіі (каля Пачынка)[3].

Гідранімічны фармант -es- таксама ў такіх балцкіх гідронімах на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Падзвінні, як Akesà (> Ачоса), Vilkesà (> Воўчас, Аўчоса), Velesà (Веляса[ru])[4][5]. Ён шырока прысутны ў літоўскім назва- і словаўтварэнні: žalias «зялёны» — žalesà «зеляніна; зяленіва», rudas «руды» — Rudesa «Рудая (рака)»[6][7].

Корань Lauk- звязаны са старалітоўскім laukas «светлы, зіхоткі». Выштурхнутае іншымі словамі, яно засталося ў выглядзе вузкаўжывальнага laukas «хто з белай плямай ці белай пысай (пра жывёлу); лысы». Амонім — літ. laukas «поле» (першапачаткова ў сэнсе светлага месца пасярод леса). Далей вядзе да індаеўрапейскага *leuk- «ззяць, свяціць», *leukos «святло, ззянне»[8][9].

Назва значыць «Блішчастая (рака)» і матываваная «блішчастасцю» воднай паверхні.

Балцкі корань Lauk- маюць таксама назвы азёраў Лучанскае (у Цвярской вобласці Расіі) і Лучай на Падзвінні, ракі Лукасна на Павоччы[10], прускай ракі Lauk-appe[11].

«Зіхоткія» балцкія водныя назвы таксама ў азёрных назвах Свіцязь (двойчы), Жыд-возера, *Zeitō (> Дзятлаўка).

Асноўныя прытокі правіць

Справа: Чарніца, Сухадроўка. Злева: Ардышэўка, Серакаратнянка, Абалянка, Чарнічанка, Абручоўка.

Агульнае правіць

Выцякае з возера Зелянское каля аграгарадка Бабінавічы Лёзненскага раёна, цячэ па Лучоскай нізіне і ў межах Віцебскага ўзвышша, вусце ў межах паўднёвай ускраіны Віцебска. Найвышэйшы ўзровень разводдзя ў ніжнім цячэнні ў пачатку красавіка, сярэдняя вышыня над межанным узроўнем 6,2 м, найбольшы 9,9 м (1956). Замярзае ў канцы 1-й дэкады снежня, крыгалом у канцы сакавіка. Веснавы ледаход на працягу 3-х сутак.

Даліна трапецападобная, у вярхоўі невыразная, шырыня яе 400—600 м. Пойма перарывістая, чаргуецца па берагах, больш развіта на левабярэжжы; шырыня яе 300—500 м. Рэчышча шырынёй 20—30 м, у нізоўі да 60 м.

У басейне ракі азёры Бораўна, Стрэшна, Доўгае, Дыманоўскае, Чарніца і інш.

На левым беразе ракі, каля вёскі Баронікі Віцебскага раёна знаходзіцца археалагічны помнік — гарадзішча Баронікі.

Зноскі

  1. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 155, 168.
  2. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 183.
  3. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 194—195,
  4. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 155—156, 168, 181, 194—195.
  5. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 544—545, 547, 608.
  6. P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 311—314.
  7. S. Ambrazas. Daiktavardžių darybos raida II. Vilnius, 2000. С. 30, 99.
  8. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 183.
  9. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 687—689.
  10. В. Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. II // Балто-славянские исследования. 1987. Москва, 1989. С. 51.
  11. G. Gerullis. Die altpreussischen Ortsnamen. Berlin, Leipzig, 1922. C. 83.

Літаратура правіць

  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
  • Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.