Правінцыя Фарсіда
Праві́нцыя Фарсі́да, Та́рсіс (лац.: Tharsis) — велізарнае вулканічнае плато з цэнтрам паблізу экватара ў заходнім паўшар’і Марса. У гэтым рэгіёне знаходзяцца найбольшыя вулканы ў Сонечнай сістэме, у тым ліку тры велізарныя шчытавыя вулканы: гара Арсія, гара Паўліна і гара Аскрыйская, якія ўсе разам вядомыя як Горы Фарсіда. Самы высокі вулкан на планеце, гара Алімп, часта таксама звязваюць з правінцыяй Фарсіда, але, фактычна, ён знаходзіцца каля заходняга краю плато. Назва Фарсіда з’яўляецца грэка-лацінскай транслітарацыяй біблейскага слова Тарсіс, што значыць «зямля на заходнім ускрайку вядомага свету»[1].

Размяшчэнне і памер
правіцьФарсіда можа мець некалькі значэнняў у залежнасці ад гістарычнага і навуковага кантэксту. Назва звычайна выкарыстоўваецца ў шырокім сэнсе і абазначае рэгіён памерам з кантынент з анамальна павышанай мясцовасцю ў самым цэнтры непасрэдна на поўдзень ад экватара вакол 265° у. д.[2]. Т. зв. выступ Фарсіда ці ўзвышша фарсіда — гэта шырокі, павышаны рэгіён, які дамінуе ў заходнім паўшар'і Марса і з'яўляецца найбуйнейшым тапаграфічным аб'ектам на планеце пасля глабальнай дыхатаміі[3].
Фарсіда не мае фармальна вызначаных меж[4], таму дакладныя памеры рэгіёну цяжка вызначыць. Увогуле, выступ складае каля 5000 км у папярочніку[2] і да 7 км у вышыню[3] (за выключэннем вулканаў, якія маюць нашмат большую вышыню). Яно распасціраецца прыкладна ад Плато Амазонак (215° у. д.) на захадзе да Раўніны Хрыса (300° у. д.) на ўсходзе. Выступ трохі выцягнуты ў напрамку поўнач-поўдзень і цягнецца ад паўночных схілаў Патэры Альба (каля 55° паўн. ш.) да нагор'я Таўмазія (каля 43° паўдн. ш.). У залежнасці ад таго, які абсяг уключаецца ў межы правінцыі, Фарсіда ахоплівае ад 10 да 30 млн км², або да 25 % плошчы паверхні Марса[5][6][7].
Падправінцыі
правіцьРэгіён складаецца з некалькіх геалагічна розных падправінцый з розным узростам і вулканічна-тэктанічнай гісторыяй. Падправінцыі, прыведзеныя ў артыкуле, нефармальныя і могуць уключаць часткі іншых рэгіёнаў або нават рэгіён цалкам.
Фарсіда падзелена на два шырокія ўзвышшы: паўночнае і паўднёвае[8][9]. Паўночнае ўзвышша часткова перакрываецца рэдкімі кратарамі, таксама змяшчае нізінныя раўніны на поўнач ад мяжы дыхатаміі. У гэтым рэгіёне пераважаюць Патэра Альба і яе шырокія вулканічныя патокі. Альба — велізарнае, нізіннае вулканічнае ўтварэнне, унікальнае для Марса. Альба настолькі вялікая і тапаграфічна розная, што яе можна разглядаць як цэлую вулканічную правінцыю[10][11]. Самая старая частка паўночнага ўзвышша складаецца з шырокага тапаграфічнага грэбеня, які адпавядае мясцовасці Цэраній[12].
Большая частка поўдня Фарсіды (на фота справа) ляжыць на старых кратарах горнай мясцовасці. Яе заходняя мяжа вызначаецца раўнінамі Дэдалія . На паўднёвым усходзе выступ Фарсіда складаецца з велізарнага блока Сірыі-Таўмазіі, што прадстаўляе сабой амаль прамавугольны кавалак паднятай кары каля 3000 км у папярочніку[13]. Блок Сірыя-Таўмазія абмежаваны на захадзе рэзка павышанай зонай пералому Кларытас і горамі (нагор'е Таўмазія[14]) так, што ён знаходзіцца на поўдні і адтуль ідзе на паўночны ўсход па шырокай дузе, падобнай па форме на хвост скарпіёна[8][15]. Сірыя-Таўмазія мяжуе на поўначы з Лабірынтам Ночы і заходнімі трыма чвэрцямі Далін Марынер. Ён мяжуе на ўсходзе з хрыбтом, які арыентаваны з поўначы на поўдзень і называецца хрыбет Копрат[16]. Найбольшыя вышыні Фарсіды ў паўночнай Сірыі, заходняй частцы Лабірынта Ночы і раўніны на ўсход ад гары Арсія.
Паміж паўночнай і паўднёвай часткамі Фарсіды ляжыць параўнальна вузкі рэгіён, які цягнецца з поўначы на ўсход і можа лічыцца належным да цэнтральнай Фарсіды. Там знаходзяцца тры масіўныя вулканы Фарсіды (гара Арсія, гара Паўліна і гара Аскрыйская), шэраг больш дробных вулканічных утварэнняў і прылеглыя раўніны, якія складаюцца з маладых (з сярэдзіны да канца амазонскага перыяду) патокаў лавы. Лававыя раўніны працягваюцца на ўсходзе, дзе яны перакрываюцца і пераходзяць у больш старую гесперыйскую мясцовасць Часма і заходнюю Зямлю Тэмпе . На захадзе лава працягваецца да сістэмы вялізных, арыентаваных з поўначы на захад, далін, якія дасягаюць да 200 км у шырыню. Гэтыя даліны (NSVs), якія выходзяць на плато Амазонак, падзеленыя гіганцкімі паралельнымі «кілепадобнымі» лініямі. NSVs могуць быць рэліктам ад катастрафічных паводак. Яны падобныя на велізарны канал, які ўпадае ў раўніну Хрыса, якая знаходзіцца на ўсход ад Фарсіды.[17]. Раён цэнтральнай Фарсіды складае каля 3500 км у папярочніку, ён ўключае большасць рэгіёнаў, ахоплівае чатырохвугольнік Фарсіда і паўночна-заходнюю частку прылеглага чатырохвугольніка Лакус Фенікс на поўдні.
Нарэшце, масіўная гара Алімп і яе патокі лавы ўтвараюць адклады іншай адметнай падправінцыі рэгіёна Фарсіда. Гэты субрэгіён складае каля 1600 км у папярочніку. Ён размешчаны побач з галоўнай тапаграфічнай выпукласцю, але відавочна звязаны з вулканічнымі працэсамі, якія сфарміравалі правінцыю[8]. Алімп з'яўляецца самым маладым з буйных вулканаў Фарсіды.
Геалогія
правіцьФарсіду звычайна называюць вулканатэктанічнай правінцыяй, гэта азначае, што яна з'яўляецца прадуктам вулканізму і звязаных з ім тэктанічных працэсаў, якія выклікалі шырокія дэфармацыі марсіянскай кары. У адпаведнасці са стандартам гледжання, Фарсіда перакрывае гарачы пункт, падобны на той, над якім ляжаць астравы Гаваі. Гарачы пункт абумоўлены адным або большай колькасцю гарачых масіўных слупаў нізкай шчыльнасці[18]), якія ўздымаюцца праз мантыю. Гарачы пункт вырабляе аб'ёмныя колькасці магмы ў ніжняй кары, якая вырываецца на паверхню ў выглядзе базальтавай лавы з высокай цякучасцю. Паколькі Марсу бракуе тэктонікі пліт, лава можа запасіцца ў адным рэгіёне на працягу мільярдаў гадоў, каб стварыць велізарную вулканічную канструкцыю.
На Зямлі (і, як мяркуецца, на Марсе) не ўся магма, што ствараецца ў буйных магматычных правінцыях , прарываецца на паверхню ў выглядзе лавы. Вялікая яе частка застаецца ў кары, дзе яна павольна астывае і дубянее. Тады ж вырабляюцца вялікія інтрузіўныя комплексы (плутоны ). Калі магма перамяшчаецца праз вертыкальныя расколіны, яна вырабляе раі даек, лінейныя расколіны (ямкі) і ланцугі кратараў. Магма таксама можа рваць кару гарызантальна на вялікія ўтварэнні, такіх як сілы і лакаліты , якія могуць прывесці да агульнага ўздуцця і разрыву кары, якая знаходзіцца вышэй. Такім чынам, асноўная частка Фарсіды, імаверна, зробленая з гэтых інтрузіўных комплексаў у дадатак да лававых патокаў на паверхні[19].
Адным з ключавых пытанняў аб прыродзе Фарсіды з'яўляецца такое: ці была правінцыя ў асноўным прадуктам актыўнага ўзняцця марсіянскай кары ад плавучасці , якія прадстаўляюцца базавай плюмай ці ж гэта проста вялікая, статычная маса вывергнутых матэрыялаў. Тэарэтычны аналіз гравіметрычных дадзеных і характар наваколля Фарсіды прапануе апошняе больш імаверным[20][21]. Вялізная вага правісання Фарсіды выклікала велізарныя напружанні ў кары, вырабляючы шырокі жолаб вакол рэгіёну[22] і масіў прамянёў, якія выходзяць з цэнтра выступу і распасціраюцца аж на іншы канец планеты[23].
Геалагічныя доказы, напрыклад, кірунак патоку старажытнай даліны сетак вакол Фарсіды, паказвае, што выпукласць ужо была вялізнай да канца наачыйскага перыяду[22], што было каля 3,7 мільярдаў гадоў таму[24]. Нягледзячы на тое, што выпукласць старажытная, вывяржэнні вулканаў у рэгіёне працягваліся на працягу марсіянскай гісторыі і, імаверна, згулялі значную ролю ў вытворчасці ў атмасферу планеты і выветрывання горных парод на паверхні планеты[25] э Паводле адной з ацэнак, правінцыя Фарсіда змяшчае каля 300 млн км³ вывергнутых матэрыялаў. Калі выказаць дапушчэнне, што магма, якая фарміравала Фарсіду, змяшчае вуглякіслага газу (CO2) і вадзяной пары ў працэнтах столькі, колькі ў гавайскай базальтавай лавы, то агульная колькасць газаў, якія вылучаюцца з магмы Фарсіды, магчыма, стварыла 1,5-барную атмасферу з СО2 і глабальны слой вады таўшчынёй 120 м[22]. Марсіянскія магмы таксама могуць змяшчаць значныя колькасці серы і хлору. Гэтыя элементы злучаюцца з вадой, утвараючы кіслоты, якія могуць раствараць першасныя пароды і мінералы.
Агульная маса Фарсіды складае каля 1021 кг, прыблізна такая ж, як карлікавая планета Цэрэра[26]. Фарсіда такая вялікая і масіўная, што яна, хутчэй за ўсё, змяняе момант інерцыі планеты, што можа выклікаць змену арыентацыі кары планеты па адносінах да яе восі кручэння з цягам часу[27]. Паводле дадзеных аднаго з апошніх даследаванняў[28], Фарсіда першапачаткова фарміравалася каля 50° паўночнай шыраты і мігравала ў бок экватара паміж 4,2 і 3,9 мільярда гадоў таму. Такія змены, вядомыя як сапраўдныя палярныя блуканні, выклікала б рэзкія змены клімату на шырокіх тэрыторыях планеты.
Ці з'яўляецца Фарсіда гіганцкім вулканам?
правіцьКасмічныя даследаванні на працягу апошніх двух дзесяцігоддзяў паказалі, што вулканы на іншых планетах могуць прымаць розныя нечаканыя формы[29]. За той жа перыяд часу, геолагі адкрылі, што вулканы на Зямлі больш структурна складаны і дынамічны, чым лічылася раней[30]. Апошняя праца паспрабавала удакладніць вызначэнне вулкана, уключыць у яго геалагічныя асаблівасці шырока розных форм, памераў і складаў ва ўсёй Сонечнай сістэме[31]. Адной дзіўнай высновай з гэтага сінтэзу ідэй з'яўляецца тое, што вобласць Фарсіда можа быць адзіным гіганцкім вулканам[32]. Гэты тэзіс геолагаў Андрэа Борджа і Джона Мюрэя з Амерыканскага геалагічнага таварыства апублікаваны ў спецыяльным артыкуле ў 2010 годзе[33].
Ключ да разумення таго, як такая вялізная магматычная правінцыя як Фарсіда можа сама па сабе быць вулканам, у пераасэнсоўцы паняцця вулкана ад чагосьці с простай канічнай будовай да «халістычнай » сістэмы. У адпаведнасці з агульнапрынятым пунктам гледжання ў геалогіі, вулканы пасіўна ствараюцца з лавы і попелу, што выліліся над расколінамі ў зямной кары. Расколіны ствараюцца праз тэктанічныя сілы, якія дзейнічаюць у зямной кары і падсцілаючай мантыі. Традыцыйна, вулкан і яго магматычнае сілкаванне вывучаліся вулканолагамі і петролагамі, у той час як тэктанічныя асаблівасці з'яўляюцца прадметам для структурных геолагаў і геафізікаў. Тым не менш, у апошні час працы над даследаваннямі буйных наземных вулканаў паказваюць, што адрозненне паміж вулканічнымі і тэктанічнымі працэсаў даволі размытае, са значным узаемадзеяннем паміж імі.
Многія вулканы вырабляюць дэфармацыйныя структуры падчас росту. Флангі вулканаў звычайна праяўляюць дробныя гравітацыйныя спады, разломы і звязаныя з імі зморшчыны. Вялікія вулканы растуць не толькі шляхам дадання вывяржэннем матэрыялу да іх бакоў, але і таксама шляхам распаўсюджвання ў папярочным кірунку на іх аснове, асабліва калі яны абапіраюцца на слабыя або пластычныя матэрыялы. Падземны раскол можа развівацца на базе вулкана, вырываючы кару[34]. Гэтыя вулканічныя распаўсюджванні могуць ініцыяваць далейшую структурную дэфармацыю ў выглядзе насоўваючыся ўздоўж дыстальных флангаў вулкана, распаўсюджаных грабенаў, і катастрафічны правал флангаў (калапс сектара). Матэматычны аналіз паказвае, што вулканічнае распаўсюджванне дзейнічае на вулканы ў шырокім дыяпазоне маштабаў і тэарэтычна падобнае на буйнамаштабны рыфтынг, які адбываецца ў сярэдзінна-акіянічных хрыбтах (мяжы разбежнай пласціны). Такім чынам, з гэтага пункту гледжання, адрозненне паміж тэктанічнай плітой, распаўсюджвальнай вулканам, і расколам туманнае, усё з'яўляецца часткай той жа геадынамічнай сістэмы.
Паводле Борджа і Мюрэй, Этна на Сіцыліі з'яўляецца добрым наземным аналагам для значна большай выпукласці Фарсіда, якую яны лічаць адным велізарным вулканам. Вулкан Этна з'яўляецца складаным распаўсюджвальным вулканам, які характарызуецца трыма асноўнымі структурнымі асаблівасцямі: вулканічная рыфтавая сістэма, якая перасякае вярхушку ў кірунку паўночна-паўночна-ўсходнім; перыферыйны пояс сціску (цяга спераду), навакольная аснова вулкана[35]. Пік вулкана змяшчае масіў на вышэйшым узроўні стромкіх конусаў, якія часта актыўныя. Уся пабудова таксама засыпана вялікай колькасцю дробных паразітычных конусаў[36].
Пячоры
правіцьУ 2007 на схілах Арсіі пры дапамозе спадарожнікавай здымкі было адзначана сем гіпатэтычных уваходаў у пячору. Яны атрымалі неафіцыйныя назвы Дэна, Хлоэ, Вэндзі, Эні, Эбі, Нікей і Джын. Яны нагадваюць «люкі», утвораныя абвальваннем зводу пячоры. Адна з іх мае глыбіню не меней 178 метраў (мяркуючы па асветленай сценкі; дна не відаць). Такія канструкцыі маглі ўтварыцца з-за таго, што гарачая лава выпальвала пустэчы пад паверхняй. Рэзкія краі ўтварэнняў кажуць пра іх геалагічную маладосць[37].
Таксама знойдзеныя «круглыя ямы». Яны пастаянна фармуюцца ўздоўж разломаў і расколін марсіянскай кары, і працэсы, якія прыводзяць да іх утварэння, могуць быць цалкам рознай прыроды. Такія ланцужкі часта з'яўляюцца на схілах дробных шчытавых вулканаў з падэшвамі вельмі вялікага дыяметра.
Калі лава астывае і дубянее, унутраная частка вулканаў застаецца ў вадкім стане і працягвае цячы, нібы па трубе, ствараючы падземныя паражніны. Калі вулканічная актыўнасць згасае, такая лававыя трубка можа заставацца пад зямлёй. З часам асобныя ўчасткі яе даху бурацца, пакідаючы круглую ямку на паверхні. Падобныя тунэлі ёсць і на Зямлі.
Кратары могуць ўтварыцца і ў выніку чыста механічных працэсаў, не звязаных з вулканізмам. Па меры таго, як марсіянская кара расцягваецца, з'яўляюцца шырокія і доўгія расколіны. З часам паверхня прасядае — адсюль і ямкі.
Трэцяе тлумачэнне — уздзеянне падземных вод. Падобнае можна назіраць у карставых рэгіёнах на Зямлі — скажам, у швабскай Юры на паўднёвым захадзе Германіі. Падземныя воды ўтрымліваюць вуглякіслы газ, ён растварае вапняк, утвараючы падземныя пячоры, купал якіх часам разбураецца пад уласнай вагай. Зрэшты, на Марсе вапняка няма, а наконт вады маюцца сумненні. Існаванне такіх пячор — вельмі інтрыгуючы момант. Касманаўты змогуць хавацца ў іх ад радыяцыі. Мікраарганізмы таксама могуць выратавацца там ад негасцінных умоў, што пануюць на паверхні планеты[38].
У культуры
правіць- У Марсіянскай трылогіі Кіма Стэнлі Робінсана ў гэтым рэгіёне знаходзяцца два буйныя гарады Каір і Нікасія, а таксама шмат згадак пра лабірынт Ночы і прылеглыя раёны.
- Фарсіда з'яўляецца ў японскай манзе і анімэ Голас далёкай зоркі , дзе адбываецца першая сустрэча паміж чалавецтвам і іншапланетнай расай, якія называюцца фарсійцамі.
- У анімэ Cowboy Bebop Заганны знаходзіцца разам з чырвоным цмокам Сіндыкатам у правінцыі.
- У МорЛаб 2021 эпізод «Der Dieb», капітан Мёрфі спасылаецца на рэгіён Фарсіда на Марсе: «З гэтага моманту я жанаты з Эдрыен Барбо , каралевай Марса з Алімпа, што ў Фарсідзе».
- Падзеі відэагульні Red Faction: Guerrilla цалкам адбываюцца ў рэгіёне Фарсіда. Акрамя таго, меркавалася, што горназдабыўны комплекс сумнавядомай карпарацыі Ultor таксама знаходзіцца на Фарсідзе.
- У гульні Myth II: Soulblighter Tharsis — імя вулкана, які вывяргаецца на апошнім узроўні.
- Tharsis — самастойная гульня на Steam, падзеі гульні праходзяць у рэгіёне.
Гл. таксама
правіцьКрыніцы
правіць- ↑ Welcome to the Planets Version 1.5 . pds.jpl.nasa.gov.
- ↑ а б Carr, M.H. (2006). The Surface of Mars; Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 46. ISBN 978-0-521-87201-0.
- ↑ а б Boyce, J.M. (2008). The Smithsonian Book of Mars; Konecky & Konecky: Old Saybrook, CT, p. 101. ISBN 1-56852-714-4.
- ↑ Morton, O. (2002). Mapping Mars: Science, Imagination, and the Birth of a World; Picador: New York, p. 98, ISBN 0-312-42261-X.
- ↑ Tanaka, K.L.; Scott, D.H.; Greeley, R. (1992). Global Stratigraphy in Mars, H.H. Kieffer et al., Eds; University of Arizona Press: Tucson, AZ, p. 369. ISBN 0-8165-1257-4.
- ↑ Williams, J.-P.; Nimmo, F.; Moore, W. B.; Paige, D. A. (2008). The Formation of Tharsis on Mars: What the Line-of-Sight Gravity Is Telling Us. J. Geophys. Res., 113(E10011), DOI:10.1029/2007JE003050.
- ↑ King, S.D.. More Speculations on the Origin of the Tharsis Rise. 41st Lunar and Planetary Science Conference, LPI: Houston, Abstract #2007 (2010).
- ↑ а б в Smith, D.E. et al. (1999). The Global Topography of Mars and Implications for Surface Evolution. Science, 284(5419), 1495—1503.
- ↑ Boyce, J.M. (2008). The Smithsonian Book of Mars; Konecky & Konecky: Old Saybrook, CT, p. 103. ISBN 1-56852-714-4.
- ↑ Banerdt W.B.; Golombek, M.P.. Tectonics of the Tharsis Region of Mars: Insights from MGS Topography and Gravity. 31st Lunar and Planetary Science Conference; LPI: Houston, TX, Abstract #2038 . lpi.usra.edu (2000).
- ↑ Frankel, C. (2005). Worlds on Fire: Volcanoes on the Earth, the Moon, Mars, Venus and Io;. Cambridge, UK,: Cambridge University Press. p. 134. ISBN 978-0-521-80393-9.
{{cite book}}
: Папярэджанні CS1: залішняя пунктуацыя (спасылка) - ↑ Ivanov, M. A.; Head, J.W. (2006). Alba Patera, Mars: Topography, Structure, and Evolution of a Unique Late Hesperian-Early Amazonian Shield Volcano. J. Geophys. Res., 111(E09003), DOI:10.1029/2005JE002469.
- ↑ Carr, M.H. (2006). The Surface of Mars; Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 92-93. ISBN 978-0-521-87201-0.
- ↑ Dohm, J.M.; Tanaka, K.L. (1999). Geology of the Thaumasia Region, Mars: Plateau Development, Valley Origins, and Magmatic Evolution. Planet. Space Sci., 36, 411—431.
- ↑ Williams, J-.P.; Moore, W.B.; Nimmo, F.. The Formation of Tharsis in the Early Noachian: What the Line-of-Sight Gravity is Telling Us. Second Conference on Early Mars, LPI: Houston, Abstract #8054 (2004).
- ↑ Saunders, R.S.; Roth, L.E.; Downs, G.S.. Pre-Tharsis Martian Tectonism and Volcanism: Evidence from the Coprates Region. 11th Lunar and Planetary Science Conference; LPI: Houston, TX, Abstract #1348 (1980).
- ↑ Dohm, J.M. et al. (2004). System of Gigantic Valleys Northwest of Tharsis, Mars' Latent Catastrophic Flooding, Northwest Watershed, and Implications for Northern Plains Ocean. Geophys. Res. Lett., 27(21), pp. 3559-3562.
- ↑ Dohm, J.M. et al. (2007). Traits and Evolution of the Tharsis Superplume, Mars in Superplumes: Beyond Plate Tectonics, D.A. Yuen et al., Eds.; Springer, pp. 523—536, ISBN 978-1-4020-5749-6.
- ↑ Williams, J.-P.; Paige, D.A.; Manning, C.E. (2003). Layering in the Wall Rock of Valles Marineris: Intrusive and Extrusive Magmatism. Geophys Res. Lett., 30(12), 1623, DOI:10.1029/2003GL017662.
- ↑ Boyce, J.M. (2008). The Smithsonian Book of Mars; Konecky & Konecky: Old Saybrook, CT, p. 107. ISBN 1-56852-714-4.
- ↑ Solomon, S.C.; Head, J.W. (1982). Evolution of the Tharsis Province of Mars: The Importance of Heterogeneous Lithospheric Thickness and Volcanic Construction. J. Geophys. Res., 87(B12), 9755-9774.
- ↑ а б в Phillips, R.J. et al. (2001). Ancient Geodynamics and Global-Scale Hydrology on Mars. Science, 291, 2587—2591.
- ↑ Carr, M.H (2007). Mars: Surface and Interior in Encyclopedia of the Solar System, 2nd ed., McFadden, L.-A. et al. Eds. Elsevier: San Diego, CA, p.319
- ↑ Carr, M.H.; Head, J.W. (2010). Geologic History of Mars. Earth Planet. Sci. Lett., 294, p. 186.
- ↑ Solomon, S.C. et al. (2005). New Perspectives on Ancient Mars. Science, 307(1214), DOI:10.1126/science.1101812.
- ↑ (недаступная спасылка) Фарсида на Марсопедии (руск.)(недаступная спасылка)
- ↑ Nimmo, F.; Tanaka, K. (2005). Early Crustal Evolution of Mars. Annu. Rev. Earth Planet. Sci., 33, 133—161.
- ↑ Arkani-Hamed, J. (2009). Polar Wander of Mars: Evidence from Giant Impact Basins. Icarus, 204, 489—498, DOI:10.1016/j.icarus.2009. 07.020.
- ↑ Крыявулканы або вулканы на Венеры.
- ↑ Borgia, A.; Delaney, P.T.; Denlinger, P.T. (2000). Spreading Volcanoes. Annu. Rev. Earth Planet. Sci., 28, 539-70.
- ↑ Edgardo Cañón-Tapia and Alexandru Szakács, Eds; (2010). "What Is a Volcano?". Geological Society of America. Geological Society of America Special Papers. 470 (Special Paper 470): v–vii. doi:10.1130/2010.2470(00). ISBN 978-0-8137-2470-6.
{{cite journal}}
: Папярэджанні CS1: залішняя пунктуацыя (спасылка) Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка) - ↑ Fazekas, A.. New Biggest Volcano in the Solar System? . National Geographic News (3 снежня 2010).
- ↑ Borgia, A.; Murray, J. (2010). Is Tharsis Rise, Mars, a Spreading Volcano? in What Is a Volcano?, E. Cañón-Tapia and A. Szakács, Eds.; Geological Society of America Special Paper 470, 115—122, DOI:10.1130/2010.2470(08).
- ↑ Borgia, A. (1994). Dynamic Basis of Volcanic Spreading. J. Geophys. Res. 99(B4), pp. 17,791-17,804.
- ↑ Borgia, A.; Murray, J. (2010). Is Tharsis Rise, Mars, a Spreading Volcano? in What Is a Volcano?, E. Cañón-Tapia and A. Szakács, Eds.; Geological Society of America Special Paper 470, p. 120, DOI:10.1130/2010.2470(08).
- ↑ Frankel, C. (2005). Worlds on Fire: Volcanoes on the Earth, the Moon, Mars, Venus and Io; Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 48. ISBN 978-0-521-80393-9.
- ↑ Провинция Фарсида. Я УЗНАЛ.
- ↑ На марсианском плато Фарсида обнаружена вереница круглых ям Архівавана 20 лістапада 2014.
Спасылкі
правіцьПравінцыя Фарсіда на Вікісховішчы |