Саюз аўтанамістаў

Саюз аўтанамістаў (руск.: Группа автономистов, Союз автономистов) — вялікая парламенцкая кааліцыя дэпутатаў у I Дзяржаўнай Думе Расійскай імперыі, якая налічвала да 115—120 чалавек. Кааліцыя ставіла супольнай мэтай работы ў Дзяржаўнай Думе ўвядзенне дэцэнтралізацыі кіравання нацыянальнымі рэгіёнамі Расійскай імперыі і ўлічванне інтарэсаў нярускага насельніцтва дзяржавы. Лідарам Саюза аўтанамістаў стаў Аляксандр Робертавіч Лядніцкі (1866—1934). Галоўны ўплыў у Саюзе аўтанамістаў мелі дэпутаты ад заходніх губерняў — прыхільнікі «краёвасці». Само існаванне і дзейнасць Саюза аўтанамістаў поўнасцю адпавядала інтарэсам краёўцаў-кансерватараў, на чале якіх стаяў старшыня «Польскага кола» у Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі Эдвард Вайніловіч (1847—1928).

Гісторыя

Аляксандр Робертавіч Лядніцкі (1866—1934), фота 1906 г.

Пасля першых думскіх выбараў дэпутаты з ліку мясцовых (каталіцкіх і польскамоўных) дваран (г.зв. «палякаў») Заходняга края стварылі ў I Дзяржаўнай Думе групоўку (20 чалавек — у тым ліку Раман Скірмунт) пад назвай «Краёвае кола Літвы і Русі» (ці «Дэпутацкае кола Літвы і Русі»), лідары якога надрукавалі 13 (26) чэрвеня 1906 г. на старонках газеты «Kurier Litewski» (№130, 1906 г.) сваю праграму («Дэпутацкае кола Літвы і Русі. Праграма прынцыпаў»). Яны ўказвалі, што да складу групоўкі «маглі б увайсці дэпутаты-непалякі з Літвы і Русі», калі прымаюць прынцыпы гэтага дакумента. Прынцыпы ў вялікай меры супадалі з прынцыпамі, якія былі выпрацаваны ў Мінскім таварыстве сельскай гаспадаркі і ўпісваліся ў рэчышча ліберальных рэформ, што праводзіліся ў Расійскай імперыі пад напорам ліберальна-дэмакратычнага грамадскага руха.

У праграме сцвярджалася, што развіццё дзяржавы залежыць ад функцыянавання ў ім канстытуцыйна-парламентарнага ладу, які абапіраецца на ліберальныя прынцыпы свабоды слова, друку, веравызнання, сходаў і арганізацый, недатыкальнасці асобы і месца жыхарства. Выказвалася за раўнапраўе ўсіх грамадзян (без размежавання па веравызнанні і нацыянальнасці) і ліквідацыю саслоўных адрозненняў; за забеспячэнне праў нацыянальных меншасцяў; прапаноўвалася ўвядзенне рэгіянальнага самакіравання з максімальна шырокімі кампетэнцыямі, што было б першым крокам да стварэння ў Расійскай імперыі «аўтаномнага ўладкавання, які б, аднак, не парушаў цэласці дзяржавы». Граніцы рэгіянальнай аўтаноміі павінна было акрэсліць само насельніцтва. Выказваліся за праўнату праў для мясцовых моў і ўжывання іх нароўні з рускай мовай у дзяржаўных установах (адміністрацыйных, судовых, адукацыйных і культурных). У тым плане пастулявалася бясплатнае пачатковае навучанне на прынцыпах раўнапраўя мясцовых моў. Патрабавалася неўмяшальніцтва ўлад у справы каталіцкага касцёла. Найбольш супярэчлівымі былі погляды на аграрнае пытанне: дапускаліся два варыянты вырашэння праблемы, якія адпавядалі поглядам двух фракцый, паўсталых у Коле: побач са шляхам паляпшэння, урэгулявання і павелічэння зямельнай уласнасці прапаноўваўся радыкальны метад пераходу дзяржаўнай і кляштарнай зямлі і прымусовы пераход часткі прыватнай зямлі за кампенсацыю па рынкавым кошце. Выкананне аграрнай праграмы прапаноўвалася даручыць органам рэгіянальнага самакіравання.

Раман Скірмунт (1868—1939)

Дэпутаты «Краёвага кола Літвы і Русі» (ці «Дэпутацкага кола Літвы і Русі») аб'ядналіся з дэпутатамі ад польскіх губерняў (т.зв. «Польскім колам з Каралеўства Польскага») і склалі ядро парламенцкай групы «Саюза аўтанамістаў», у якую яшчэ ўвайшлі ўсе нацыянальныя групы дэпутатаў (63 дэпутата — украінцы, татары, грузіны, эстонцы, прадстаўнікі казачых абласцей і інш.). Цалкам гэтая вялікая парламенцкая кааліцыя («Саюз аўтанамістаў») налічвала ў I Дзяржаўнай Думе да 115—120 чалавек і была моцным аб'яднаннем сіл для дасягнення дэцэнтралізацыі кіравання нацыянальнымі рэгіёнамі Расійскай імперыі. Актыўным дзеячом Саюзу аўтанамістаў быў і дэпутат ад Калужскай губерні Віктар Пятровіч Абнінскі (1867—1916), які звязваў барацьбу за пашырэнне праў органаў мясцовага самакіравання разам з вырашэннем нацыянальнага пытання.

«Саюз аўтанамістаў» узначаліў дэпутат Аляксандр Лядніцкі (1866—1934), выбраны ад Мінскай губерні па пратэкцыі Эдварда Вайніловіча (1847—1928), старшыні Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі.

Калі «Польскае кола з Каралеўства Польскага» мела строгую ўнутрыфракцыйную дысцыпліну, абавязковую пры галасаваннях, і выступала супраць уваходжання сваіх членаў у іншыя парламенцкія групы, то іншыя нацыянальныя групы дэпутатаў «Саюза аўтанамістаў» не былі прынцыпова супраць двайнога членства.

У саслоўных адносінах толькі «Дэпутацкае кола Літвы і Русі» і «Польскае кола з Каралеўства Польскага» складаліся ў асноўным з дваран, хоць прыкметны працэнт сярод дэпутатаў складалі асобы свабодных прафесій — адвакаты, журналісты, інжынеры і лекары. Лідары «Саюза аўтанамістаў» разлічвалі на супрацоўніцтва ў Думе з агульнарасійскімі апазіцыйнымі сіламі для дасягнення нацыянальнага раўнапраўя і мясцовага самакіравання. Лідар «аўтанамістаў» Аляксандр Лядніцкі даказваў мажлівасць і неабходнасць такіх пераўтварэнняў у інтарэсах новай дэмакратычнай Расіі.

У I Дзяржаўнай Думе дэпутаты ад «заходніх губерняў» цвёрда выказваліся за захаванне права прыватнай уласнасці на зямлю. Эдвард Вайніловіч з асаблівым задавальненнем адзначыў у мемуарах, што прадметныя і ясныя прамовы графа Юзафа Патоцкага (з Валынскай губерні) і маладога Рамана Скірмунта (з Мінскай губерні) у абарону прыватнай уласнасці сталі шырока вядомымі ў Расійскай імперыі.

Аднак першая Дума праіснавала толькі 72 дні. 8 (21) ліпеня 1906 г. Мікалай II выдаў маніфест, паводле якога распускаў I Дзяржаўную Думу, што было выклікана радакалізацыяй настрояў яе дэпутатаў (асабліва «кадэтаў», меўшых тады самы вялікі ўплыў у Думе), патрабаваўшых увядзення адказнасці ўрада перад Думай, ліквідацыі Дзяржаўнага Савета і правядзення радыкальнай аграрнай рэформы. Роспуск Думы суправаджаўся заменай Івана Гарамыкіна Пятром Сталыпіным на пасадзе міністра ўнутраных спраў.

Групоўка дэпутатаў заходніх губерняў «Краёвае кола Літвы і Русі» ў сваёй адозве, надрукаванай 16 (29) ліпеня 1906 г. у газеце «Kurier Litewski» (№158, 1906 г.), выказвалася супраць палітыкі Гарамыкіна, які не толькі не сцішыў рэвалюцыйныя настроі ў імперыі, але і не вылучаўся зычлівасцю адносна жыхароў Заходняга края, не ліквідаваўшы выключныя законы і прававыя абмежаванні адносна «асоб польскага паходжання», што былі ўведзены, галоўным чынам, пасля паўстання 1863—1864 гадоў. У адозве заяўлялася, што «толькі згодная, цвярозая і разважлівая праца прывядзе да росквіту культуры і да дабрабыту любімага ўсімі намі края», і заклікалася прыняць удзел у выбарах новай Дзяржаўнай Думы.

У II Дзяржаўнай Думе Расійскай імперыі дэпутаты ад заходніх губерняў (Кола польскіх дэпутатаў-канстытуцыяналістаў Літвы і Русі) рабілі палітычныя планы і арганізацыйныя захады, каб аб'яднаць у Думе прыхільнікаў аўтанамізма. Зноў у арганізацыйнае бюро Саюзу аўтанамістаў прадстаўнікі ад Заходняга края, польскіх губерняў, а таксама літоўскія, украінскія, казачыя і іншыя дэпутаты. У бюро абмяркоўвалі магчымыя папраўкі ў заканапраекты па аграным пытанні, мясцовым судзе і мясцовым самакіраванні, выказвалі намеры зрабіць уласны законапраект аб выкарыстанні мяцовых моў у пачатковай школе і судзе. Але намеры Саюзу аўтанмістаў не паспелі рэалізавацца, бо II Дзяржаўная Дума была хутка распушчана.

Літаратура

• Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
• История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А.Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.
• Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Циунчук, Р.А. Автономистов группа / Р.А. Циунчук // Государственная Дума России: Энциклопедия: в 2-х т. - Москва : РОССПЭН, 2006. — Т.1. Государственная Дума Российской империи (1906—1917 гг.). — С. 10—11.
• Dzieje Kresów / L. Korczak [i in.]; wstęp.: A. Nowak. — Kraków: Kluszczyński, 2006. — 352 s.
• Jurkowski, R. Listy Edwarda Woyniłłowicza do Mariana Zdziechowskiego z lat 1905—1928, Cz. I. Архівавана 4 сакавіка 2016. / R. Jurkowski // Echa Przeszłości. — Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2007. — nr VIII. — S. 209—220. — ISSN 1509-9873.
• Jurkowski, R. Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906—1913 / R. Jurkowski. — Olsztyn: WUWM Olsztyn, 2009. — 550 s.
• Korwin-Milewski, H. Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855—1925) / H. Korwin-Milewski. — Poznań : 1930, Jan Jachowski. — 600 s.
• Szpoper, D. Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s.
• Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
• Woyniłłowicz, E. Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.

Спасылкі

• От Союза автономистов-федералистов (ноябрь 1905)
• ГОСУДАРСТВЕННАЯ ДУМА РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ