Форум Феадосія

Фо́рум Феадо́сія (грэч. Φόρος Θεοδοσίου) — адзін з форумаў Канстанцінопаля візантыйскай эпохі (цяпер Стамбул). Пабудаваны пры Канстанціне Вялікім, ён першапачаткова называўся Бычыны форум (лац.: Forum Tauri). У 393 годзе ён быў пераназваны ў гонар імператара Феадосія I, які перабудаваў яго па прыкладзе форума Траяна у Рыме, акружыўшы грамадскімі будынкамі (цэрквы і лазні) і ўпрыгожыўшы порцікамі, трыўмфальнай калонай і дзвюма аркамі. Сёння гэта плошча Беязыт.

Руіны форума Феадосія побач з плошчай Беязыт

Карта візантыйскага Канстанцінопаля. Форум Феадосія размешчаны ў цэнтральнай частцы горада на паўночны ўсход ад гавані Феадосія

Сённяшняя вуліца Divanyolu, якая пачынаецца прама ля мячэці Ая-Сафія, вядзе на захад прыкладна тым жа шляхам, што і старажытная вуліца Меса, некалі галоўная артэрыя горада. Апошняя перасякала форум Феадосія і злучала яго з форумам Амастрыян, плошчай Філадэльфіян і Валовым форумам, а на ўсходзе з форумам Канстанціна і тэтрапілонам Міліем.

Паводле адной крыніцы, менавіта на Бычыным форуме вуліца Меса разыходзілася ў два бакі — галоўная магістраль ішла на захад, да Залатой брамы, а яе іншая частка ішла на паўночны захад да Адрыянопальскай брамы. Аднак, паводле іншых звестак, скрыжаванне знаходзілася трохі далей на захад — на плошчы Філадэльфіян. Тут трэба браць да ўвагі тое, што на працягу сваёй гісторыі Канстанцінопаль неаднаразова перабудоўваўся, і таму план горада часта змяняўся.

Гісторыя і апісанне

Форум меў памеры 400 х 350 м. У яго цэнтры стаяла грандыёзная калона Феадосія, у заходняй і ўсходняй частках размяшчаліся трыўмфальная арка. Плошчу атачалі шматлікія цэрквы і палацы, ад якіх цяпер нічога не засталося.

Калона Феадосія

Мармуровы фрагмент калоны Феадосія

Рымская трыўмфальная калона іанічнага ордара была пастаўлена ў гонар імператара Феадосія I у 381—387 гадах на месцы паўразбуранага Вялікага Німфея пабудовы часоў імператара Валента. Выкананая па падабенстве з калонай Траяна ў Рыме, яна была складзена з велізарных мармуровых барабанаў і па спіралі ўпрыгожана рэльефамі з выявай перамог імператара над варварамі і яго статуяй у даспехах на самым версе. Агульная вышыня помніка складала каля 40 м. Унутры знаходзілася вітыя ўсходы, якія вялі на вяршыню калоны.

Пры імператары Аркадзіі, сыне Феадосія, з-за землетрасення абрынулася вяршыня калоны. Ад статуі засталіся толькі абломкі. Імператар выкарыстоўваў іх, каб адліць сваю ўласную скульптуру і ў 401 годзе ўсталяваць яе на калоне свайго форума, але і яна неўзабаве звалілася. У 505—506 гадах на вяршыню калоны Феадосія паставілі бронзавую статую імператара Анастасія I, але да 1203 годзе яе ўжо не было, а месца, якое вызвалілася, займаў нейкі святы-стоўпнік. Перад захопам Канстанцінопаля крыжакамі выявы на калоне значна пацярпелі ад гарадской чэрні, якая лічыла, што старажытныя статуі і барэльефы прадвесцяць канец горада. Калі ў 1204 годзе горад паў, з вяршыні калоны быў скінуты імператар Аляксей V Дука, прысуджаны захопнікамі да смерці.

Калона прастаяла да канца XV стагоддзя, пакуль яе не разбурылі туркі-асманы, якія захапілі Канстанцінопаль у 1453 годзе. У 1479 годзе горад наведаў італьянскі мастак Джэнціле Беліні, які прыбыў да двара султана Мехмеда II. Ён паспеў замаляваць яшчэ не да канца знішчаныя рэльефы калоны. Паводле іншых звестак, калону знеслі ў 1719 годзе па загадзе султана Ахмеда III.

Некаторыя фрагменты калоны былі неўзабаве выкарыстаны для будаўніцтва лазняў Баязіда і іншых пабудоў непадалёк. Тыя, што ацалелі і былі пазней выяўлены, цяпер знаходзяцца ў Стамбульскім археалагічным музеі.

Базіліка Феадосія

Падчас раскопак, якія праводзяцца на месцы форума сіламі факультэтаў Філалогіі і Прыродазнаўчых навук Стамбульскага ўніверсітэта, былі выяўлены руіны трох розных базілік. Іх назвы невядомыя, таму яны называюцца Базілікамі «А», «Б» і «В».

Базіліка А (магчыма, прысвечаная святому Панцеляймону) — адзіная базіліка эпохі Юстыніяна (527—565), чый план захаваўся. Ён мае некалькі адметных асаблівасцей. Цэнтральная частка храма мела практычна квадратную форму. Пры царкве былі два ўнутраныя двары, да якіх з заходняга боку прылягаў нартэкс. Праход паміж калонамі, якія падзялялі базіліку на нефы, былі закрыты балюстрадамі. Капітэлі былі падобныя да тых, што ўпрыгожваюць сабор Святой Сафіі, таксама пабудаваны Юстыніянам. Вялікі амбон, выяўлены на месцы базілікі А, пакуль з’яўляецца адзіным знойдзеным збудаваннем такога тыпу перыяду ранняй Візантыі; цяпер ён знаходзіцца ў садзе пры саборы Святой Сафіі.

Трыўмфальная арка

Рэканструкцыя трыўмфальнай аркі Феадосія. Аўтар Рудольф Наўман

У заходняй частцы плошчы Быка стаяла велізарная трыўмфальная арка, выкананая з мармуру з вострава Мармара. Яе даўжыня складала 43 м, а шырыня — 23 м, што рабіла яе ледзь не самай грандыёзнай аркай свайго часу. Арку падтрымлівалі 32 калоны вышынёй па 14 м. Збудаванне мела тры пралёты. Цэнтральны пралёт быў большым за астатнія два і падтрымліваўся васьмю калонамі, на кожнай з якіх была намалявана сціснутая ў кулаку булава, атрыбут Геракла. Пабудаваная па падабенстве з трыўмфальнымі аркамі ў Рыме, арка Феадосія была ўвянчана статуяй Ганорыя, сына імператара. Насупраць яе, ва ўсходнім ускрайку форума знаходзілася іншая арка, увянчаная статуяй Аркадзія, таксама сына Феадосія. Гэты ансамбль, які складаўся з калоны і дзвюх арак, сімвалізаваў адзінства Рымскай імперыі.

Частка адной з калон трыўмфальнай аркі Феадосія

Трыўмфальныя аркі і суседнія з імі старажытныя будынкі з мармуру (якім, магчыма, належаць знойдзеныя паблізу абломкі) пачынаючы з V стагоддзі зведалі шмат разбурэнням з-за варожых набегаў, землетрасенняў і іншых бедстваў, так што яны былі разбураны яшчэ да заваявання Канстанцінопаля туркамі.

Арка Феадосія была выяўлена ў 1928 годзе, а яе мармуровыя фрагменты былі знойдзены ў 1948—1961 гадах, калі падвергліся перабудове плошча Беязыт і суседняя вуліца Ordu (пасярод якой яны цяпер і стаяць). На падставе гэтых знаходак быў адноўлены яе прыблізны выгляд.

Гл. таксама

• Форум Аркадзія
• Форум Канстанціна
• Валовы форум
• Плошча Беязыт

Літаратура

• Петросян Ю. А., Юсупов А. Р. Город на двух континентах. — М.: Наука. Гл. ред. вост. лит, 1977.
• Иванов С. А. В поисках Константинополя. Путеводитель по византийскому Стамбулу и окрестностям. — М.: Вокруг света, 2011. — ISBN 978-5-98652-382-8
• Necipoglu Nevra Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life. — Лейден: Koninklijke, 2001. (англ.)
• Том 1 // Византийский словарь: в 2 т. [сост. Общ. Ред. К. А. Филатова]. — СПб: «Амфора», РХГА, Издательство Олега Абышко, 2011.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Форум Феадосія
• Byzantium 1200 | Бычыны форум (англ.)
• Byzantium 1200 | Базілікі А, Б і В (англ.)
• Byzantium 1200 | Арка Феадосія (англ.)