Ціраспаль
Ціраспаль (малд.: Тираспол, руск.: Тирасполь, укр.: Тирасполь) — горад на р. Днестр, сталіца Прыднястроўя (Малдова), яго палітычны, эканамічны, культурны, адукацыйны цэнтр. Цэнтр прыднястроўскай аўтаноміі, буйнейшы яе горад, колькасць насельніцтва — 157.800 чалавек (2010).
Горад
Ціраспаль на карце Малдовы   | ||||||||||||||||||||||||||||||||
![Герб[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Coat_of_arms_of_Tiraspol_1847.svg)
![Сцяг[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flagge_der_Tiraspol.png)
Гістарычны агляд
правіцьУзнікненне горада Ціраспаля звязана з войнамі, якія ў XVIII стагоддзі Расія вяла за вяртанне Чарнаморскага ўзбярэжжа.
У вайне 1789—1791 гадоў войскамі пад камандаваннем А. В. Суворава былі дасягнутыя бліскучыя перамогі. Скончылася вайна Яскім трактатам «Аб міры і сяброўстве», па якому да Расіі адышлі землі паміж Бугам і Днястром, у тым ліку і цяперашнія раёны левабярэжнага Днястра. Для аховы новай заходняй мяжы дзяржавы ў 1792 годзе было вырашана стварыць Днястроўскую ўмацаваную лінію. Ціраспальская крэпасць была закладзена пры асабістым удзеле А. В. Суворава 22 чэрвеня (6 ліпеня) 1793 года. На ўсход ад крэпасці ўзнік прыгарад, які з 1795 года становіцца горадам і цэнтрам аднайменнага павета.
У 1835 годзе крэпасць ліквідуецца, а горад, як эканамічная адзінка працягвае развівацца ў якасці гандлёвага і прамысловага цэнтра. Ціраспаль — першы з гарадоў края, які быў звязаны чыгуначная лініяй з Адэсай і яе портам у 1867 годзе. У канцы ХІХ стагоддзя ў Ціраспалі налічвалася больш за 100 буйных і дробных прадпрыемств, якія выпускалі прадукцыі на 400 тысяч рублёў. Значная частка прадукту рэалізоўвалася на трох буйнейшых кірмашах — Срэдапостным, Узнясенскім і Пакроўскім.
Пасля 1917 года горад апынуўся ў складзе Украіны. З 1929 па 1940 г. Ціраспаль з’яўляўся сталіцай Малдаўскай Аўтаномнай ССР. Пасля далучэння Бесарабіі і ўтварэння Малдаўскай ССР, сталіца была перанесеная ў Кішынёў.
2 верасня 1990 года пасля абвяшчэння Прыднястроўя стаў яго сталіцай.
Сучасны стан
правіць
Сёння Ціраспаль з’яўляецца буйным прамысловым цэнтрам рэгіёна. Найбольш буйныя прадпрыемства «Літмаш», «Электрамаш», «Малдавізаліт», «Тыратэкс», «Квінт», завод металічных вырабаў. У Ціраспалі знаходзіцца аэрапорт. У горадзе развітая сетка грамадскага транспарту, якая ўключае аўтобусная і тралейбусныя маршруты.
У горадзе размешчаны Прыднястроўскі дзяржаўны ўніверсітэт, шэраг устаноў сярэдняй прафесійнай адукацыі. Знаходзіцца звыш 70 помнікаў гісторыі, архітэктуры, манументальнага мастацтва, а таксама памятных месцаў. Усталяваны помнікі фельдмаршалу М. І. Кутузаву, акадэміку М. Дз. Зялінскаму, дзекабрысту У. Ф. Раеўскаму, рэвалюцыянеру П. Ткачэнку, камбрыгу Р. І. Катоўскаму, касманаўту Ю. А. Гагарыну, паэтам А. С. Пушкіну і Т. Р. Шаўчэнку, а таксама У. І. Леніну, М. В. Фрунзэ, С. М. Кіраву і інш.
Візітнай карткай Ціраспаля стаў усталяваны ў 1979 годзе помнік заснавальніку горада А. В. Сувораву.
Сярод помнікаў архітэктуры можна адзначыць будынкі: тэатра (1936 г.), першай у Малдове навучальнай установы (1930 г.), земскай бальніцы (Х1Х в.), дваранскага сходу (Х1Х в.) і інш. Пасля вайны 1992 года з’явіліся помнік загінуўшым абаронцам Прыднястроўя, а таксама памятная стэла на Алеі Славы.
Нацыянальны склад насельніцтва: малдаване 45 % насельніцтва, рускія — 31 %, украінцы — 24 %.
Герб
правіцьГерб горада ўяўляе сабой шчыт, у верхняй частцы якога на фоне крэпастной сцяны, у залатым поле год, у якім быў заснаваны горад — 1792. У ніжняй частцы дыяганальна з левага верхняга кута праходзяць «хвалі Днястра» блакітнага колеру. У правай частцы шчыта на чырвоным фоне — залатая выява шэрсцяні. У левай частке на зяленым фоне — залатая выява гроздзі вінаграда. Колеры фона з’яўляюцца колерамі дзяржаўнага сцяга Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі.
Насельніцтва
правіць
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Гарады-пабрацімы
правіць
.svg){kind=small}
Вядомыя асобы
правіць- Мікалай Дзмітрыевіч Зялінскі (1861—1953) — расійскі і савецкі хімік-арганік, адзін з заснавальнікаў арганічнага каталізу і нафтахіміі, акадэмік АН СССР (1929), Герой Сацыялістычнай Працы (1945)
- Барыс Рыгоравіч Колкер (нар. 1939) — эсперантолаг, выкладчык моў і перакладчык.
Гл. таксама
правіцьЗаўвагі
правіць- ↑ Гэты населены пункт размешчаны ў Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспубліцы. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Малдовы большая частка тэрыторыі, якая кантралюецца Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікай, уваходзіць у склад Малдовы як адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі левабярэжжа Днястра, іншая частка ўваходзіць у склад Малдовы як муніцыпій Бендэры. Заяўленая тэрыторыя Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі, якая кантралюецца Малдовай, размешчана на тэрыторыі Дубасарскага, Каўшанскага і Навааненскага раёнаў Малдовы. Фактычна, Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка з’яўляецца непрызнанай дзяржавай, большая частка заяўленай тэрыторыі якой Малдовай не кантралюецца.
Крыніцы
правіць- ↑ Nicu V. Localitățile Moldovei în documente și cărți vechi: Îndreptar bibliografic. Volumul 2: M-Z — Chișinău: Universitas, 1991. — С. 334. — 434 с. — ISBN 5-362-00842-0
- ↑ А. Мурашкинцев Тирасполь // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIII. — С. 228–230.
- ↑ а б в г Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 25. — С. 569.
- ↑ Українська радянська енциклопедія — Київ: Головна редакція УРЕ, 1959. — Т. 11, кн. 1. — С. 250.
- ↑ Географический энциклопедический словарь: Географические названия / под ред. В. М. Котляков — 3-е изд. — М.: Большая российская энциклопедия, 1989. — С. 478. — 903 с. — ISBN 5-85270-216-1
- ↑ Большой словарь географических названий / под ред. В. М. Котляков — Екатеринбург: Русское географическое общество, 2003. — С. 641. — 832 с. — ISBN 5-94799-148-9
- ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.17: Хвінявічы — Шчытні — С. 117.
- ↑ http://www.volgadmin.ru/d/about/PartnerCities
- ↑ http://www.kurskadmin.ru/node/911
- ↑ https://www.severodvinsk.info/?idmenu=237
Літаратура
правіць- Ціра́спаль // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 117. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).
- Тира́споль // Т. 25. Струнино — Тихорецк. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — С. 569. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
- Тира́споль // Большой словарь географических названий (руск.) / Гл. ред. В. М. Котляков. — Екатеринбург: У-Фактория, 2003. — С. 641. — 832 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-94799-148-9.
- Тира́споль // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 478. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
- Тира́споль // Українська радянська енциклопедія : у 12 т. / гол. ред. М. П. Бажан ; редкол.: О. К. Антонов та ін. — 2-ге вид. — К. : Головна редакція УРЕ, 1984. — Т. 11, кн. 1 : Стодола — Фітогеографія. - С. 250. — 606, [2] с., [22] арк. іл. : іл., портр., карти с. (укр.)
Спасылкі
правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ціраспаль
