Якуцкая мова

цюркская мова

Якуцкая мова (саха тыла) — мова якутаў, належыць да цюркскай групы моў. Колькасць носьбітаў мовы па дадзеных перапісу 2002 г. складае каля 444.000 чалавек, якія пражываюць у асноўным на тэрыторыі Якуціі, а таксама ў Іркуцкай і Магаданскай абласцях, Краснаярскім і Хабараўскім краях.

Якуцкая мова
Саманазва саха тыла
Краіны Расія
Рэгіёны Рэспубліка Саха, Магаданская вобласць, Іркуцкая вобласць, Краснаярскі край, Хабараўскі край
Афіцыйны статус Якуція Якуція
Агульная колькасць носьбітаў 450 140 (2010)[1]
Статус уразлівая[d][2]
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі
цюркскія мовы
уласнацюркскія мовы[d]
сібірскія цюркскія мовы[d]
якуцкія мовы[d]
якуцкая мова
Пісьменнасць кірыліца (Якуцкае пісьмо)
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 яку 865
ISO 639-1
ISO 639-2 sah
ISO 639-3 sah
WALS ykt
Atlas of the World’s Languages in Danger 508
Ethnologue sah
ELCat 10454
IETF sah
Glottolog yaku1245
Вікіпедыя на гэтай мове
Запіс размовы з носьбітам якуцкай мовы, 1994 год.

Якуцкая мова рэзка адрозніваецца ад іншых цюркскіх моў наяўнасцю пласта лексікі няяснага паходжання (магчыма, палеаазіяцкага). Маецца таксама мноства мангольскіх запазычанняў.

Фаналогія

правіць

Зычныя

правіць

Якуцкая мова ўтрымлівае наступныя зычныя фанемы[3], дзе значэнні ў МФА пазначаны ў нахіленых рысах «//», а значэнні на роднай мове падаюцца тоўстым шрыфтам з наступнай раманізацыяй у дужках.

Фанемы зычных якуцкай мовы
Губнагубны Зубны/
Альвеалярны
Палатальны Велярны/
Увулярны
Глатальны
Насавы /m/
м (m)
/n/
н (n)
/ɲ/
нь (ń)
/ŋ/
ҥ (ŋ)
Выбухны /
Афрыкат
Бязгучны /p/
п (p)
/t/
т (t)
/t͡ʃ/
ч (č)
/k/
к (k)
гучны /b/
б (b)
/d/
д (d)
/d͡ʑ/
дь (ǰ)
/ɡ/
г (g)
Фрыкатыўны Бязгучны /s/
с (s)
/χ/
х (x)
/h/
һ (h)
Гучны /ʁ/
ҕ (ɣ)
Апраксімант Звычайны /l/
л (l)
/j/
й (y)
Насавы /ȷ̃/
й ()
Аднаўдарны /ɾ/
р (r)
  • /n, t, d/ з’яўляюцца ламінальнымі Зубна-альвеалярнымі [[Міжнародны фанетычны алфавіт|[, , ]]], у той час як /s, l, ɾ/ з’яўляюцца альвеалярнымі [[Міжнародны фанетычны алфавіт|[s, l, ɾ]]].
  • Насавы плыўны /ȷ̃/ не адрозніваецца ад /j/ у арфаграфіі, дзе абодва запісваюцца як ⟨й⟩. Такім чынам, айыы можа быць ayïï [ajɯː] «дзея, стварэнне, праца» або aỹïï [aȷ̃ɯː] «грэх, правіна»[4]. Насавая прыбліжальная /ȷ̃/ мае вельмі абмежаванае размеркаванне, з’яўляючыся ў вельмі невялікай колькасці слоў.[5]
  • /ɾ/ вымаўляецца як аднаўдарны /ɾ/ паміж галоснымі, напрыклад: орон (oron) [oɾon] «месца», і як дрыжачы на канцы слоў, напрыклад: тур (tur) [tur] «стаяць».[6][7]
    • /ɾ/ не сустракаецца ў пачатку слоў у родных якуцкіх словах; запазычаныя рускія словы з пачатковым /ɾ/ звычайна перадаюцца з дапамогай эпентэтычнай галоснай, напрыклад, рускае слова рама (rama) > якуцкае араама (araama) «рама».

Якуцкая мова ў многіх адносінах з’яўляецца фаналагічна унікальнай сярод цюркскіх моў. Якуцкая мова і блізкая да яе далганская мова — адзіныя цюркскія мовы без шыпячых зычных. Акрамя таго, ніводная іншая цюркская мова, акрамя якуцкай і харасанскай турэцкай, не мае палатальнай насавой /ɲ/.

Асіміляцыя зычных

правіць

Зычныя на мяжы марфем падвяргаюцца шырокай асіміляцыі, як прагрэсіўнай, так і рэгрэсіўнай[8][9]. Усе суфіксы маюць мноства алаформаў. Для суфіксаў, якія пачынаюцца з зычнага, канчатковая форма зычнага вызначаецца на аснове апошняга гука ў аснове. Існуюць чатыры такія архіфанемныя зычныя: G, B, T і L. Прыклады кожнага з іх прыведзены ў наступнай табліцы для суфіксаў -GIt (суфікс валодання другой асобай множнага ліку, oɣoɣut «ваша [мн.] дзіця»), -BIt (суфікс валодання першай асобай множнага ліку, oɣobut, «наша дзіця»), -TA (партытыўны склонавы суфікс tiiste «некалькі зубоў»), -LArA (суфікс валодання трэцяй асобай множнага ліку, oɣoloro «іх дзіця»). Звярніце ўвагу, што чаргаванне галосных рэгулюецца гармоніяй галосных (гл. асноўны артыкул і раздзел ніжэй).

Асіміляцыя зычных у якуцкіх суфіксах
Архіфанема зычнага Папярэдні гук (прыклад)
Высокая галосная
i, u, ï, ü
(kihi)
Нізкая галосная
a, e, o, ö
(oɣo)
/l/
(uol)
/j,ɾ/
(kötör)
Бязгучныя
зычныя
(tiis)
/χ/
(ïnaχ)
Насавы
(oron)
G
-GIt
[g]
kihigit
[ɣ]
oɣoɣut
[g]
uolgut
[g]
kötörgüt
[k]
tiiskit
[χ]
ïnaχχït
[ŋ]
oroŋŋut[a]
B
-BIt
[b]
kihibit
[b]
oɣobut
[b]
uolbut
[b]
kötörbüt
[p]
tiispit
[p]
ïnaχpït
[m]
orommut[b]
T
-TA
[t]
kihite
[t]
oɣoto
[l]
uolla
[d]
kötördö
[t]
tiiste
[t]
ïnaχta
[n]
oronnut
L
-LArA
[l]
kihilere
[l]
oɣoloro
[l]
uollara
[d]
kötördörö
[t]
tiistere
[t]
ïnaχtara
[n]
oronnoro
'чалавек' 'дзіця' 'хлопчык' 'птушка' 'зуб' 'карова' 'ложак'
  1. Рэгрэсіўная велярызацыя.
  2. Рэгрэсіўная лабіялізацыя.

Існуе дадатковая рэгулярная морфафаналагічная з’ява для асноў, якія заканчваюцца на [t]: яны асімілююцца па месцы артыкуляцыі адразу з наступным лабіяльным або велярным гукам. Напрыклад, at «конь» > akkït «ваш [мн.] конь», > appït «наш конь».

Дэбукалізацыя

правіць

Пачатковы s- у якуцкай мове адпавядае пачатковаму h- у далганскай і адыграў важную ролю ў развіцці пратаякуцкай мовы, што ў канчатковым выніку прывяло да з’яўлення пачатковага Ø- < *h- < *s- (прыклад: далганскае huoq і якуцкае suox, абодва значаць «не»)[праясніць]. Гістарычнае змяненне *s > h, вядомае як дэбукалізацыя, з’яўляецца агульным фанетычным пераходам у мовах свету і характэрна для такіх моў, як грэчаская і індаіранская, у іх развіцці ад праіндаеўрапейскай мовы, а таксама для такіх цюркскіх моў, як башкірская, напрыклад, höt «малако» < *süt[10]. Дэбукалізацыя /s/ да /h/ таксама сустракаецца як Дыяхранічны зрух ад пратакельцкай да брытанскіх моў, і фактычна стала сінхроннай граматыкалізаванай з’явай, якая атрымала назву леніцыя ў роднасных гойдэльскіх мовах (ірландская, шатландская гэльская і мэнская).

Дэбукалізацыя таксама з’яўляецца актыўным фаналагічным працэсам у сучаснай якуцкай мове. У інтэрвакальнай пазіцыі фанема /s/ пераходзіць у [h]. Напрыклад, /s/ у слове кыыс (kïïs) «дзяўчынка» пераходзіць у [h] паміж галоснымі:[11]

a.

kïïs

дзяўчынка

>

>

kïïh-ïm

дзяўчынка-POSS.1SG

kïïs > kïïh-ïm

дзяўчынка > дзяўчынка-POSS.1SG

'дзяўчынка; дачка' > 'мая дачка'

Галосныя

правіць

Якуцкая мова ўтрымлівае дваццаць фанемных галосных: восем кароткіх галосных, восем доўгіх галосных[a] і чатыры дыфтонгі. У наступнай табліцы прадстаўлены шырокія транскрыпцыі кожнай фанемы галоснага[b], а таксама значэнні на роднай мове тоўстым шрыфтам і раманізацыя курсівам:

Фанемы галосных якуцкай мовы
Пярэднія Заднія
неакругленыя акругленыя неакругленыя акругленыя
Высокія кароткія /i/
и (i)
/y/
ү (ü)
/ɯ/
ы (ï[c])
/u/
у (u)
доўгія[d] //
ии (ii)
//
үү (üü)
/ɯː/
ыы (ïï)
//
уу (uu)
Дыфтонг /ie/
иэ (ie)
/yø/
үө (üö)
/ɯa/
ыа (ïa)
/uɔ/
уо (uo)
Адкрытыя кароткія /e/
э (e)
/ø/
ө (ö)
/a/
а (a)
/ɔ/
о (o)
доўгія //
ээ (ee)
/øː/
өө (öö)
//
аа (aa)
/ɔː/
оо (oo)
  1. Фанемы доўгіх галосных /eː/, /ɔː/ і /øː/ сустракаюцца ў вельмі невялікай колькасці слоў і таму разглядаюцца як маргінальныя фанемы[12].
  2. Звярніце ўвагу, што гэтыя галосныя з'яўляюцца вельмі шырокімі. Больш вузкія транскрыпцыіШаблон:Sfnm транскрыбуюць высокую заднюю непярэднюю галосную ы як цэнтральны /ɨ/. Пярэдні невысокі неакруглены адкрыты галосны ў э, ээ, і иэ больш дакладна адпавядае [ɛ], [ɛː], [iɛ], адпаведна.
  3. ы часам раманізуецца як y,Шаблон:Sfnm адпаведна з BGN/PCGN раманізацыяй рускай кірыліцы. Цюрколагі і алтаісты звычайна транскрыпцыююць гэты галосны як ï,Шаблон:Sfnm або як ɨ.[13]
  4. Некаторыя аўтары раманізуюць доўгія галосныя з дапамогай макрона (напрыклад, /iː/ ī, /yː/ ǖ)[14] або з дапамогай двукроп'я (напрыклад, /iː/ i:/, /yː/, ü:/üː)[15].

Гармонія галосных

правіць

Як і для іншых цюркскіх мовах, адметнай рысай якуцкай мовы з’яўляецца прагрэсіўная гармонія галосных. Большасць карэнных слоў падпарадкоўваюцца гармоніі галосных, напрыклад, у слове кэлин (kelin) «спіна» ўсе галосныя пярэднія і неакругленыя. Гармонія галосных у якуцкіх суфіксах з’яўляецца найбольш складанай у цюркскіх мовах[16]. Гармонія галосных з’яўляецца працэсам асіміляцыі, пры якім галосныя ў адным складзе пераймаюць пэўныя асаблівасці галосных у папярэднім складзе. У якуцкай мове наступныя галосныя пераймаюць пярэднасць, і ўсе ненізкія галосныя пераймаюць акругленне губ галосных папярэдніх складаў.Шаблон:Sfnm Існуюць два асноўныя правілы гармоніі галосных:

  1. Гармонія пярэднасці/заднасці:
    1. Пярэднія галосныя заўсёды суправаджаюцца пярэднімі галоснымі.
    2. Заднія галосныя заўсёды суправаджаюцца заднімі галоснымі.
  2. Гармонія акруглення:
    1. Неакругленыя галосныя заўсёды суправаджаюцца неакругленымі галоснымі.
    2. Высокія акругленыя галосныя заўсёды з’яўляюцца пасля высокіх акругленых галосных.
    3. Адкрытыя неакругленыя галосныя не пераймаюць акругленне ад высокіх акругленых галосных.

Якасць дыфтонгаў /ie, ïa, uo, üö/ для мэт гармоніі галосных вызначаецца першым сегментам у дыфтонгу. Увогуле, гэтыя правілы азначаюць, што форма наступных складоў у якуцкай мове цалкам прадказальная, і ўсе словы будуць прытрымлівацца наступнай формы:[17] Як і правілы асіміляцыі зычных, прыведзеныя вышэй, суфіксы маюць мноства алаформаў, якія вызначаюцца асновай, да якой яны далучаюцца. Існуе дзве архіфанемныя галосныя I (падставова высокі галосны) і A (падставова нізкі галосны).

Гармонія якуцкіх галосных
Катэгорыя Канчатковы галосны
у аснове
Суфіксальныя галосныя
Неакругленыя, заднія a, aa, ï, ïï, ïa a, aa, ï, ïï, ïa
Неакругленыя, пярэднія e, ee, i, ii, ie e, ee, i, ii, ie
Акругленыя, заднія u, uu, uo a, aa, u, uu, uo
Акругленыя, пярэднія, высокія ü, üü, üö e, ee, ü, üü, üö
Акругленыя, заднія o, oo o, oo, u, uu, uo
Акругленыя, адкрытыя, нізкія ö, öö ö, öö, ü, üü, üö
Гармонія архіфанемных галосных
Архіфанемны
галосны
Папярэдні галосны
Пярэднія Заднія
неакруглены
(i, ii, ie, e, ee)
акругленыя неакруглены
(ï, ïï, ïa, a, aa)
акругленыя
высокія
(ü, üü, üö)
нізкія
(ö, öö)
высокія
(u, uu, uo)
нізкія
(o, oo)
I i ü ï u
A e ö a o

Прыклады I можна ўбачыць у пасэсіўным суфіксе дамоўленасці першай асобай адзіночнага ліку -(I)m:[18] як у (a):

a.

aat-ïm

імя-POSS.1SG

aat-ïm

імя-POSS.1SG

'маё імя'

et-im

мяса-POSS.1SG

et-im

мяса-POSS.1SG

'маё мяса'

uol-um

сын-POSS.1SG

uol-um

сын-POSS.1SG

'мой сын'

üüt-üm

малако-POSS.1SG

üüt-üm

малако-POSS.1SG

'маё малако'

Падставова нізкая фанема A прадстаўляецца праз суфікс дамоўленасці трэцяй асобы адзіночнага ліку -(t)A[19] у (b):

b.

aɣa-ta

бацька-POSS.3SG

aɣa-ta

бацька-POSS.3SG

'яго/яе бацька'

iỹe-te

маці-POSS.3SG

iỹe-te

маці-POSS.3SG

'яго/яе маці'

oɣo-to

дзіця-POSS.3SG

oɣo-to

дзіця-POSS.3SG

'яго/яе дзіця'

töbö-

верх-POSS.3SG

töbö-

верх-POSS.3SG

'яго/яе верх'

uol-a

сын-POSS.3SG

uol-a

сын-POSS.3SG

'яго/яе сын'

Пісьмовасць

правіць

Толькі з 1819 года якуцкая мова стала лічыцца пісьмовай мовай у сапраўдным сэнсе, калі расійскія місіянеры ўвялі ў якутаў мадыфікаванае кірылічнае пісьмо для запісу мовы.

 
Якуцкі алфавіт 1917—1929 гг.

Каля 1917 года З. А. Наўгародаў стварыў новы алфавіт на падставе фанетычнай сістэмы, якая складалася з выбару знакаў Міжнароднага фанетычнага алфавіта (МФА) і чатырох дадатковых знакаў для дыфтонгаў.[20] Гэтыя чатыры дадатковыя знакі былі ўключаны ў Unicode пачынаючы з версіі 8.0 (чэрвень 2015 года). Першапачаткова алфавіт утрымліваў толькі малыя літары, а таксама знак : для адлюстравання доўгіх гукаў (як галосных, так і зычных).

Пазней ён рэфармаваўся яшчэ некалькі разоў, пакуль у 1929 не быў заменены на ўніфікаваны цюркскі алфавіт (Яналіф).

У 1939 годзе Сталін увёў абавязковае навучанне рускай мове для ўсіх нацыянальнасцей СССР, у тым ліку і ў якутаў, што прывяло да ўвядзення мадыфікаванага кірылічнага алфавіта.

Якуцкі лацінскі алфавіт (1929—1939)[21]:

A a B в C c Ç ç D d E e G g Ƣ ƣ
H h I i J j K k L l Lj lj M m N n
Nj nj O o Ɵ ɵ P p Q q R r S s
T t U u Y y Ь ь '

Сучасны кірылічны алфавіт (з 1939):

Сёння ў якуцкай мове выкарыстоўваецца алфавіт, які ўтрымлівае ўвесь рускі алфавіт, плюс пяць дадатковых літар: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү і дзве камбінацыі: Дь дь, Нь нь. Выкарыстоўваюцца таксама 4 дыфтонгі: уо, ыа, иэ, үө.

А а Б б В в Г г Ҕ ҕ Д д Дь дь Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Л л М м
Н н Ҥ ҥ Нь нь О о Ө ө П п Р р С с
Һ һ Т т У у Ү ү Ф ф Х х Ц ц Ч ч
Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
Якуцкі алфавіт, назвы літар, значэнні МФА
Літары А Б В Г Ҕ Д Дь Е Ё Ж З И Й К Л М Н Ҥ Нь О Ө П Р С Һ Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
Назвы а бэ вэ гэ ҕэ дэ дьэ е ё жэ зэ и ый кы эл эм эн ҥэ ньэ о ө пэ эр эс һэ тэ у ү эф хэ цэ че ша ща [a] ы [b] э ю я
МФА /a/ /b/ /v/ /g/ /ɣ/ /d/ /d͡ʒ/ /(j)e/ /jo/ /ʒ/ /z/ /i/ /j/, /ȷ̃/ /k/ /l/ /m/ /n/ /ŋ/ /ɲ/ /ɔ/ /ø/ /p/ /ɾ/ /s/ /h/ /t/ /u/ /y/ /f/ /χ/ /t͡s/ /t͡ʃ/ /ʃ/ /ɕː/ /◌.j/ /ɯ/ /◌ʲ/ /e/ /ju/ /ja/
  1. кытаанах бэлиэ
  2. сымнатар бэлиэ.

Доўгія галосныя абазначаюцца праз падваенне літар, напрыклад: үүт (üüt) /yːt/ «малако», практыка, якой прытрымліваюцца многія даследчыкі ў лацінізаваных запісах мовы.[22][23][24]

Поўны якуцкі алфавіт змяшчае літары для зычных фанем, якіх няма ў родных словах (і таму не паказаны ў фаналагічных табліцах вышэй): літары В /v/, Е /(j)e/, Ё /jo|/, Ж /ʒ/, З /z/, Ф /f/, Ц /t͡s/, Ш /ʃ/, Щ /ɕː/, Ъ, Ю /ju/, Я /ja/ выкарыстоўваюцца выключна ў русізмах. Акрамя таго, у родных якуцкіх словах мяккі знак ⟨Ь⟩ выкарыстоўваецца выключна ў дыграфах ⟨дь⟩ і ⟨нь⟩.

Лексіка

правіць

Якуцкая ўтрымлівае значную колькасць запазычанняў з мангольскай мовы, якія складаюць каля 13 % яе слоўнікавага запасу (у тым ліку тэрміны, звязаныя са сваяцтвам і часткамі цела). Нягледзячы на цесныя кантакты з эвенкійскай мовай, у якуцкай налічваецца адносна мала запазычанняў з гэтай мовы.

Першы слоўнік якуцкай мовы склаў Эдуард Пякарскі.

Якуцкая Тувінская Турэцкая Узбекская Беларуская Класічная мангольская[en]
Кірыліца Лацініца Кірыліца Лацініца
аччыктааһын aččïktahïn аштаар aštaar açlık ochlik голад ölüsgüleŋ ᠥᠯᠥᠰᠬᠦᠯᠡᠩ
аччык aččïk аш och галодны
аат aat ат at at ot імя
балык balïk балык balïk balık baliq рыба
балыксыт balïksït балыкчы balïkčï balıkçı baliqchi рыбак jiğasuçi ᠵᠢᠭᠠᠰᠤᠴᠢ
yy uu суг sug su suv вада usu ᠤᠰᠤ
тимир timir демир demir demir temir жалеза temür ᠲᠡᠮᠦᠷ
күөл küöl хөл khöl göl ko‘l возера na’ur ᠨᠠᠭᠤᠷ
атах atax adaḳ ayak oyoq нага
мурун murun думчук dumčuk burun burun нос
баттах battax дүк dük saç soch валасы üsü ᠦᠰᠦ
илии ilii хол khol el ilik, qo‘l рука
күн kün хүн khün gün kun дзень, сонца
муус muus дош doš buz muz лёд mösü ᠮᠥᠰᠥ
ыт ït ыт ït it it сабака
сүрэх sürex чүрек čürek yürek yurak сэрца jirüke ᠵᠢᠷᠦᠬᠡ
сарсын sarsïn даарта,
эртен
daarta,
erten
yarın ertaga заўтра
бүгүн bügün бөгүн bögün bugün bugun сёння
былыт bïlït булут bulut bulut bulut воблака
хаар xaar хар khar kar qor снег
хаан xaan хан khan kan qon кроў
эт et эът èt et et мяса
тиис tiis диш tiš diş tish зуб
ат at аът àt at ot конь
таас taas даш daš taş tosh камень
үүт üüt сүт süt süt sut малако sün ᠰᠦᠨ
ынах ïnax инек inek inek inak, sigir карова
хара xara кара kara kara qora чорны qar-a ᠬᠠᠷ᠎ᠠ
сыттык sïttïk сыртык sïrtïk yastık yostiq падушка
быһах bïhax бижек bižek bıçak pichoq нож
бытык bïtïk bıyık miyiq, mo‘ylov вусы
кыс, кыһын kïs, kïhïn кыш kïš kış, kışın qish зіма
туус tuus дус dus tuz tuz соль
тыл tïl дыл dïl dil til язык, мова kele ᠬᠡᠯᠡ
cаха тылa saxa tïla Саха дыл,
Якут дыл
Sakha dïl,
Yakut dïl
saha dili,
sahaca
yoqut tili,
yoqutcha
Якуцкая мова
кыыс kïïs кыс kïs kız qiz дзяўчынка, дачка
уол uol оол,
оглу
ool,
oglu
oğul,
oğlan
o‘g‘il сын, хлопчык
үөрэтээччи üöreteečči башкы baškï öğretici,
öğretmen
o‘qituvchi настаўнік
үөрэнээччи üöreneečči өөреникчи öörenikči öğrenci,
talebe
o‘quvchi,
talaba
навучэнец
уһун uhun узун uzun uzun uzun доўгі, высокі
кулгаах kulgaax кулак kulak kulak quloq вуха
сыл sïl чыл,
хар
čïl,
khar
yıl yil год jil ᠵᠢᠯ
киһи kihi кижи kiži kişi kishi чалавек, мужчына kümün ᠬᠥᠮᠦᠨ
суол suol орук oruk yol yo‘l дарога, шлях
асчыт asčït белеткээр beletkeer aşçı oshchi, oshpaz кухар
тараах taraax дыргак dïrgak tarak taroq грэбень
орто orto орта orta orta o‘rta сярэдзіна
күн ортото kün ortoto дүш, дүъш,
дүъште
düš, dǜš,
dǜšte
gün ortası kun o‘rtasi, tush поўдзень
күл kül хүлүмзүрүүр khülümzürüür gülmek kulmoq, kulumsiramoq смяяцца; усміхацца
өл öl өлүр ölür ölmek o‘lmoq паміраць
ис is ижер ižer içmek ichmoq піць
бил bil билир bilir bilmek bilmoq ведаць
көр kör көөр (көр-) köör (kör-) görmek ko‘rmoq бачыць qara ᠬᠠᠷᠠ
үөрэн üören өөренир öörenir öğrenmek o‘rganmoq вучыцца
үөрэт üöret өөредир ööredir öğretmek o‘rgatmoq навучаць
ытыр ïtïr ызырар ïzïrar ısırmak tishlamoq кусаць
хас xas казар kazar kazmak qozmoq,
qazmoq
капаць
тик tik даараар daaraar dikiş dikmek,
dikmek
tikmoq шыць
кэл kel келир kelir gelmek kelmoq прыходзіць
салаа salaa чылгаар čïlgaar yalamak yalamoq лізаць
тараа taraa taramak taramoq ачэсваць
биэр bier бээр beer vermek bermoq даць
бул bul тывар tïvar bulmak topmoq знаходзіць
диэ die дe-, дi- de-, di- demek demoq,
aytmoq
казаць
киир kiir кирер kirer girmek kirmoq уваходзіць
иһит ihit дыңнаар dïŋnaar işitmek eshitmoq, tinglamoq чуць
ас as ажар ažar açmak ochmoq адкрываць
тут tut тудар tudar tutmak tutmoq трымаць
ый ïy ай ay ay oy месяц
ыйытыы ïyïtïï айтырыг aytïrïg soru savol пытанне
кыайыы kïayïï тиилелге tiilelge zafer g‘alaba перамога

Лічэбнікі

правіць
Архона-енісейская[tr] Турэцкая Узбекская Тувінская Якуцкая Беларуская
bir bir bir bir biir адзін
eki iki ikki iyi ikki два
üç üç uch üş üs тры
tört dört tŏrt dört tüört чатыры
beş beş besh beş bies пяць
altı altı olti aldı alta шэсць
yeti yedi yetti çedi sette сем
sekiz sekiz sakkiz ses aɣïs восем
tokuz dokuz tŏqqiz tos toɣus дзевяць
on on ŏn on uon дзесяць


Гл. таксама

правіць

Крыніцы

правіць
  1. Перапіс-2010
  2. UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
  3. Pakendorf & Stapert 2020.
  4. Krueger 1962, p. 67.
  5. Pakendorf & Stapert 2020, p. 432.
  6. Krueger 1962, pp. 68–9.
  7. Kharitonov 1947, p. 63.
  8. Kharitonov 1947, p. 64.
  9. Stachowski & Menz 1998, p. 420.
  10. Ubrjatova, E. I. 1960 Opyt sravnitel’nogo izuc˙enija fonetic˙eskix osobennostej naselenija nekotoryx rajonov Jakutskoj ASSR. Moscow. 1985. Jazyk noril’skix dolgan. Novosibirsk: «Nauka» SO. In Tungusic Languages 2 (2): 1-32. Historical Aspects of Yakut (Saxa) Phonology. Gregory D. S. Anderson. University of Chicago.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 16 жніўня 2024.
  11. Johanson 2021, p. 36.
  12. Johanson 2021, p. 283.
  13. Anderson 1998.
  14. Stachowski & Menz 1998.
  15. Pakendorf 2007; Pakendorf & Stapert 2020
  16. Johanson 2021, p. 315.
  17. Johanson 2021, p. 316.
  18. -(I)m паказвае, што гэты суфікс з'яўляецца як -m у словах, якія заканчваюцца на галосную (напрыклад, oɣo «дзіця» > oɣom «маё дзіця»).
  19. Зычныя ў дужках паказваюць, што суфікс губляе зычны ў словах, якія заканчваюцца на зычны, напрыклад uol «сын» > uola «яго/яе сын».
  20. Ilya Yevlampiev, Nurlan Jumagueldinov, Karl Pentzlin. Second revised proposal to encode four historic Latin letters for Sakha (Yakut) (англ.) (PDF; 4,2 MB) (26 красавіка 2012). Праверана 24 лютага 2014. ISO/IEC JTC1/SC2/WG2, Document N4213R.
  21. Суорун Омоллоон. Saqa tьla: Maꞑnajgь oskuolaƣa yөrener kinige: Grammaatьka uonna Orpograapьja. Bastakь caaha (Саха тыла: Маҥнайгы оскуолаҕа үөрэнэр кинигэ: Граммаатыка уонна Орпограапыйа. Бастакы чааһа)/Учебник якутского языка: Для 1 и 2 класса начальной школы. Грамматика и орфография / M. K. Siipsep. — Çokuuskaj: Sudaarьstьba Saqa Sirineeƣi Beceettiir Suuta (SSSBS), 1935. — Т. 1. — С. 56.
  22. Krueger 1962.
  23. Vinokurova 2005.
  24. Petrova 2011.

Літаратура

правіць
  • Anderson, Gregory D. S. (1998). "Historical Aspects of Yakut (Saxa) Phonology". Turkic Languages(англ.). 2 (2): 1–32.
  • Antonov, N. K. (1997). Tenshev, E. R. (рэд.). Yazyki mira (seriya knig)(руск.). Indrik (izdatelstvo). pp. 513–524. ISBN 5-85759-061-2.
  • Baker, Mark C; Vinokurova, Nadya (2010). "Two modalities of case assignment: case in Sakha". Natural Language and Linguistic Theory(англ.). 28 (3): 593–642. doi:10.1007/s11049-010-9105-1. S2CID 18614663.
  • Forsyth, James (1994). A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581-1990(англ.). Cambridge University Press. ISBN 9780521477710.
  • Johanson, Lars (2021). Turkic(англ.). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 20, 24.
  • Kharitonov, L. N. (1947). Samouchitel' jakutskogo jazyka(руск.). Jakutskoe knizhnoe izdatel'stvo.
  • Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri(тур.). Ankara: Türk Dil Kurumu. ISBN 975-16-0587-3.
  • Krueger, John R. (1962). Yakut Manual(англ.). Bloomington: Indiana University Press.
  • Menz, Astrid; Monastyrev, Vladimir (2022). "Yakut". In Johanson, Lars; Csató, Éva Á. (рэд-ры). The Turkic Languages(англ.) (Second ed.). Routledge. pp. 444–59. doi:10.4324/9781003243809. ISBN 978-0-415-73856-9. S2CID 243795171.
  • Robbeets, Martine; Savalyev, Alexander (2020). "Romanization Conventions". In Robbeets, Martine; Savalyev, Alexander (рэд-ры). The Oxford Guide to the Transeurasian Languages(англ.). Oxford University Press. pp. lii–lxxxii.
  • Pakendorf, Brigitte (2007). Contact in the prehistory of the Sakha (Yakuts): Linguistic and genetic perspectives (Thesis)(англ.). Universiteit Leiden.
  • Pakendorf, Brigitte; Stapert, Eugénie (2020). "Sakha and Dolgan, the North Siberian Turkic Languages". In Robbeets, Martine; Savalyev, Alexander (рэд-ры). The Oxford Guide to the Transeurasian Languages(англ.). Oxford University Press. pp. 430–45. doi:10.1093/oso/9780198804628.003.0027. ISBN 978-0-19-880462-8.
  • Petrova, Nyurguyana (2011). Lexicon and Clause-Linkage Properties of the Converbal Constructions in Sakha (Yakut) (Thesis)(англ.). University of Buffalo.
  • Stachowski, Marek; Menz, Astrid (1998). "Yakut". In Johanson, Lars; Csató, Éva Á. (рэд-ры). The Turkic Languages(англ.). Routledge.
  • Ubryatova, E.I., рэд. (1980). Grammatika sovremennogo jakutskogo literaturnogo jazyka(руск.). Moscow: Nauka.
  • Vinokurova, Nadezhda (2005). Lexical Categories and Argument Structure: A study with reference to Sakha (Thesis)(англ.). Universiteit Utrecht.

Спасылкі

правіць

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
Сүрүн сирэй якуцкай


Моўныя рэсурсы

правіць

Публікацыі на якуцкай мове

правіць
  • Sakha Open World — Орто Дойду Архівавана 22 верасня 2017 года. — платформа для прасоўвання якуцкай мовы ў Інтэрнэце; навіны, тэксты песень, музыка, шрыфты, форум, відэанавіны (на якуцкай мове, Unicode)
  • Baayaga village website — навіны і гісторыі ад і пра людзей з Бааягі (на якуцкай мове)
  • Kyym.ru — сайт якуцкай газеты
  • НВК Саха (NVK Sakha) інфармацыйны канал пра якуцкую мову на YouTube