Арадзя

Арадзя
Герб	Сцяг
Краіна	Румынія
Жудзец	Біхор
Каардынаты	47°04′20″ пн. ш. 21°55′16″ у. д.HGЯO
Прымар	Ilie Bolojan
Заснаваны	1113
Ранейшыя назвы	Арадзя-Марэ
Плошча	111,2 км²
Вышыня цэнтра	142 м
Насельніцтва	205077 чалавек (2007)
Шчыльнасць	1844 чал./км²
Часавы пояс	UTC+2
Тэлефонны код	0259, 0359
Паштовыя індэксы	410001–410609
Аўтамабільны код	BH
Афіцыйны сайт	oradea.ro (рум.)
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ара́дзя (рум.: Oradea), Надзь Варад (венг.: Nagyvárad), Гросвардэйн (ням.: Großwardein) — горад у Румыніі ў Крышане. Паводле даных перапісу 2002 года насельніцтва каля 206 тыс. чалавек (адзінаццатае месца ў краіне).

Геаграфія правіць

Цэнтр рэгіёна Крышана, адміністрацыйны цэнтр павета Біхор. Горад размешчаны на мяжы з Венгрыяй, на Сярэднедунайскай нізіне ў даліне ракі Крышул-Рэпедэ (рум. Crişul Repede, венг. Sebes-Körös — Шэбеш-Керэш).

Гісторыя правіць

Упершыню Арадзя згадваецца пад лацінскай назвай Варадынум (лац.: Varadinum) у 1113 годзе. Крэпасць Арадзі, руіны якой захаваліся дагэтуль, упершыню згадана ў 1241 годзе ў сувязі з падрыхтоўкамі да абароны ад мангола-татараў. Аднак, толькі ў XVI стагоддзі паселішча пачало ператварацца ў горад.

У 1700-х гадах венскі інжынер Франц Антон Хілебрант спраектаваў забудову горада ў стылі барока. Пачынаючы з 1752 года ў горадзе была пабудавана вялікая колькасць будынкаў, сярод іх: рымска-каталіцкі сабор, Палац епіскапа, Музей зямлі Крыс (Muzeul Ţării Crişurilor).

У канцы Другой сусветнай вайны горад быў вызвалены 12 кастрычніка 1944 года войскамі 2-га Украінскага фронту падчас Дэбрэцэнскай аперацыі.

Эканоміка правіць

Гасцініца ў Арадзі.

Арадзя доўгі час была адным з найбольш паспяховых гарадоў у Румыніі, галоўным чынам дзякуючы свайму месцазнаходжанню на венгерскай мяжы — яна была варотамі ў Заходнюю Еўропу. Пасля 1989 года ў Арадзі пачаліся значныя эканамічныя пераўтварэнні, развіццё сферы паслуг.

Узровень беспрацоўя ў горадзе складае каля 6 %, гэта трохі ніжэй чым у сярэднім па Румыніі, але вышэй чым у цэлым у павеце Біхор (2 %). Арадзя ў наш час вырабляе прыблізна 63 % індустрыяльнай вытворчасці павета Біхор, складаючы прыблізна 34,5 % насельніцтва павета. Галоўныя галіны прамысловасці: мэблевая, тэкстыльная, абутковая і харчовая.

Транспарт правіць

У горадзе існуе тры трамвайныя маршруты і некалькі аўтобусных. Тры чыгуначныя станцыі. З Арадзі трамвай не даязджае да мяжы 6 км, а гарадскі аўтобус — 4 км.

Этнічны склад правіць

1910: 69 000 (румын: 5,6 %, венграў: 91,1 %)
1920: 72 000 (румын: 5 %, венграў: 92 %)
1930: 90 000 (румын: 25 %, венграў: 67 %)
1966: 122 634 (румын: 46 %, венграў: 52 %)
1977: 170 531 (румын: 53 %, венграў: 45 %)
1992: 222 741 (румын: 64 %, венграў: 34 %)

Архітэктура правіць

Старыя раёны горада галоўным чынам забудаваны будынкамі ў стылі барока эпохі Аўстра-Венгерскай імперыі. Ускраіны горада ўяўляюць сабой пабудовы часоў камунізму.

У 2002 годзе шматлікія гістарычныя будынкі былі адрэстаўраваны.