Аляксей Міхайлавіч

цар маскоўскі (1645-1676)

Аляксей Міхайлавіч Цішайшы (19 (29) сакавіка 1629, Масква,-29 студзеня (8 лютага) 1676, Масква) — другі цар Маскоўскай дзяржавы з дынастыі Раманавых1645 г.), сын Міхаіла Фёдаравіча[10].

Аляксей Міхайлавіч
Алексей Михайлович
Партрэт цара Аляксея Міхайлавіча. Невядомы рускі мастак другой паловы 17 стагоддзя. Школа Аружэйнай палаты. Канец 1670 - пачатак 1680 гадоў
Партрэт цара Аляксея Міхайлавіча. Невядомы рускі мастак другой паловы 17 стагоддзя. Школа Аружэйнай палаты. Канец 1670 - пачатак 1680 гадоў
Божаю ласкаю Вялікі Гасудар Цар і Вялікі князь, усяе Вялікія і Малыя і Белыя Расіі самадзержац, і многіх дзяржаў і зямель Усходніх і Заходніх і Паўночных бацька і дзедзіч і спадчыннік і васпан і ўладальнік
1645 — 1676
Папярэднік Міхаіл Фёдаравіч
Пераемнік Фёдар III
Нараджэнне 19 (29) сакавіка 1629[1], 17 (27) сакавіка 1629, 10 (20) сакавіка 1629[2][3] ці 29 сакавіка 1629(1629-03-29)
Смерць 29 студзеня (8 лютага) 1676[2][3] (46 гадоў) ці 8 лютага 1676(1676-02-08) (46 гадоў)
Месца пахавання
Род Раманавы
Бацька Міхаіл Фёдаравіч[3][5][…]
Маці Еўдакія Лук'янаўна Стрэшнева[d][3][5]
Жонка Марыя Ільінічна Міласлаўская[d][1][6] і Наталля Кірылаўна Нарышкіна[1][2][…]
Дзеці Соф'я Аляксееўна[4], Пётр I[4], Наталля Аляксееўна[d], Іван Аляксеевіч[7][8][…], Сімяон Аляксеевіч[d], Феадосія Аляксееўна[d], Марыя Аляксееўна[d], Кацярына Аляксееўна[d], Аляксей Аляксеевіч, рускі царэвіч, Марфа Аляксееўна[d], Еўдакія Аляксееўна[d], Дзмітрый Аляксеевіч[d], Фёдар III, цар і вялікі князь усяе Русі[4], Anna Alexeevna Romanova[d][9] і Theodora Alexiovna Romanov[d][9]
Веравызнанне праваслаўе
Аўтограф Выява аўтографа
Манаграма Манаграма
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дзяцінства

правіць

Да пяцігадовага ўзросту малады царэвіч Аляксей заставаўся на апецы ў царскай «маці». З пяці гадоў пад наглядам Б. І. Марозава пачаў вучыцца грамаце па буквару, затым прыступіў да чытання Часоўніка, Псалтыры і Дзеянняў Св. Апосталаў, у сем гадоў пачаў навучацца пісьму, а ў дзевяць — царкоўным спевам. З цягам часу ў дзіцяці (11—12 гадоў) склалася маленькая бібліятэка; з кніг, яму якія належалі, згадваюцца, паміж іншым, Лексікон і граматыка, выдадзеныя ў Літве, а таксама Касмаграфія. У ліку прадметаў «дзіцячай пацехі» будучага цара сустракаюцца: конь і дзіцячыя латы «нямецкай справы», музычныя прылады, нямецкія карты і «друкаваныя лісты» (малюначкі). Такім чынам, нараўне з ранейшымі адукацыйнымі сродкамі, прыкметны і новаўвядзенні, якія зроблены былі не без прамога ўплыву Б. І. Марозава. Апошні, як вядома, апрануў у першы раз маладога цара з братам і іншымі дзецьмі ў нямецкую вопратку. На 14-м года царэвіча ўрачыста «абвясцілі» народу, а 16-ці гадоў ён, пазбавіўшыся бацькі і маці, уступіў на прастол маскоўскі.

Характар Аляксея Міхайлавіча

правіць

З уступленнем на пасад цар Аляксей сустрэўся з цэлым шэрагам трывожных пытанняў, якія хвалявалі старажытнарускае жыццё XVII стагоддзі. Занадта мала падрыхтаваны да вырашэння такога роду пытанняў, ён першапачаткова падпарадкаваўся ўплыву свайго дзядзькі Б. І. Марозава, але неўзабаве і сам стаў прымаць самастойны ўдзел у справах. У гэтай дзейнасці канчаткова склаліся асноўныя рысы яго характару. Самадзяржаўны рускі цар, судзячы па яго ўласным лістам, водгукам замежнікаў (Мейерберга, Колінза, Рэйтэнфельса, Лізека) і адносінам яго да прыбліжаных, валодаў выдатна мяккім, лагодным характарам, быў, па словах г. Каташыхіна, «значна ціхім». Духоўная атмасфера, сярод якой жыл цар Аляксей, яго выхаванне, характар і чытанне царкоўных кніг развілі ў ім рэлігійнасць. Па панядзелках, серадам і пятніцам цар ва ўсе пасты нічога не піў і не еў і наогул быў дбайным выканаўцам царкоўных абрадаў. Да шанавання знешняга абраду далучалася і ўнутранае рэлігійнае пачуццё, якое развівала ў цара Аляксея хрысціянская пакора. «А мне грэшнаму, — піша ён, — тутэйшы гонар, аки прах». Царская лагоднасць і пакора часам, аднак, змяняліся кароткачасовымі выбліскамі гневу. Аднойчы цар, якому пускаў кроў нямецкі «дохтур», загадаў баярам выпрабаваць тое ж сродак. Р. Стрэшнеў не пагадзіўся. Цар Аляксей уласнаручна «змірыў» старога, але затым не ведаў, якімі падарункамі яго залагодзіць.

Наогул цар умеў адклікацца на чужое гора і радасць; выдатныя ў гэтым дачыненні яго лісты да А. Ордзіна-Нашчокіна і князя Н. Адаеўскага. Мала цёмных бакоў можна адзначыць у характары цара Аляксея. Ён валодаў хутчэй сузіральнай, пасіўнай, а не практычнай, актыўнай натурай. Ён стаяў на раздарожжы паміж двума кірункамі, старорусским і заходніцкім, пагаджаў іх у сваім светапоглядзе, але не аддаваўся ні таму, ні іншаму са гарачай энергіяй Пятра. Цар быў не толькі разумным, але і адукаваным чалавекам свайго стагоддзя. Ён шмат чытаў, пісаў лісты, склаў «Уложение сокольничья пути», спрабаваў пісаць свае ўспаміны аб польскай вайне, практыкаваўся ў версіфікацыі. Ён быў чалавекам парадку па перавазе; «справе час і пацесе гадзіна» (гэта значыць усяму свой час) — пісаў ён; або: «без чыну жа ўсякая рэч не зацвердзіцца і не ўмацуецца».

Першыя гады царствавання. Саляны бунт

правіць

Малады цар моцна падпарадкаваўся ўплыву Барыса Марозава. Задумаўшы ажаніцца, ён у 1647 г. вылучыў сабе ў жонкі дачку Рафа Всеволожского, але адмовіўся ад свайго выбару дзякуючы інтрыгам, у якія, верагодна, замяшаны быў сам Марозаў. У 1648 годзе, 16 студзеня, цар уступіў у шлюб з Мар'яй Іллінічнай Міласлаўскай; неўзабаве за тым Марозаў ажаніўся з сястрой яе Ганнай. Такім чынам Б. І. Марозаў і цесць яго Д. І. Міласлаўскі набылі першаснае значэнне пры двары. Дагэтуль, аднак, ужо ясна выявіліся вынікі дрэннага ўнутранага кіравання Б. І. Марозава. Царскім указам і баярскім прысудам 7 лютага 1646 г. усталявана была нова мыта на соль. Гэтая мыта замяніла не толькі ранейшую саляную мыту, але і ямскія і стралецкія грошы; яна пераўзыходзіла рыначны кошт солі — галоўнага прадмета спажывання — прыблізна ў 1⅓ раза і выклікала моцную незадаволенасць з боку насельніцтва. Да гэтага далучыліся злоўжыванні І. Д. Міласлаўскага і гаворка аб прыхільнасці цара да замежных звычаяў. Усе гэтыя чыннікі выклікалі народны бунт (Саляны бунт) у Маскве і беспарадкі ў іншых гарадах; 25-га мая 1648 г. народ стаў патрабаваць у цара выдачы Б. Марозава, затым разрабаваў яго хату і забіў акольнічага Пляшчэева і думнага дзяка Чыстага. Цар паспяшаўся таемна адправіць Б. І. Марозава ў Кірыла-Белазерскі манастыр, а народу выдаў акольнічага Траханіотава. Новая мыта на соль скасавана была ў тым жа годзе. Пасля таго, як народнае хваляванне затухла, Марозаў вярнуўся да двара, але не меў галоўнага значэнні ў кіраванні.

Узмацняў цэнтралізацыю ўлады, для чаго ўтварыў мноства новых прыказаў, у тым ліку Прыказ тайных спраў, сцвярджаў абсалютысцкую сістэму кіравання дзяржавай, неабмежаванасць улады манарха. Пры ім была рэарганізавана і даведзеная да надзвычай вялізнай колькасці армія. Амаль усё цараванне Аляксея Міхайлавіча Маскоўская дзяржава вяла войны, далучала новыя тэрыторыі, актыўна каланізавала Сібір і Далёкі Усход. Цару давялося душыць шматлікія паўстанні ў сваёй дзяржаве — у 1648 і 1662 гг[10]. у Маскве, у 1650 — у Пскове і Ноўгарадзе, у 16701671 — сялянскую вайну пад кіраўніцтвам Сцяпана Разіна[10].

Зноскі

  1. а б в Алексей Михайлович // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. АндреевскийСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. I. — С. 417–420.
  2. а б в Н. У. Алексей Михайлович // Энциклопедический лексиконСПб.: 1835. — Т. 1. — С. 491–495.
  3. а б в г К. Б.—Р. Алексей Михайлович // Русский биографический словарьСПб.: 1900. — Т. 2. — С. 23–35.
  4. а б в г д Catalog of the German National Library Праверана 24 красавіка 2024.
  5. а б Алексей Михайлович // Военная энциклопедияСПб.: Иван Дмитриевич Сытин, 1911. — Т. 1. — С. 312–313.
  6. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
  7. Н. Павлов-Сильванский Иоанн V Алексеевич // Русский биографический словарьСПб.: 1897. — Т. 8. — С. 271–272.
  8. Н. П.-С. Иоанн V Алексеевич // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1894. — Т. XIIIа. — С. 694.
  9. а б Lundy D. R. The Peerage
  10. а б в т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с.