Масква

Масква
Герб	Сцяг
Краіна	Расія
Суб’ект федэрацыі	Масква
Каардынаты	55°45′02″ пн. ш. 37°37′03″ у. д.HGЯO
Кіраўнік	Сяргей Сямёнавіч Сабянін
Заснаваны	невядома
Першая згадка	1147
Плошча	2 562 ± 1 км²;
Вышыня цэнтра	156 м
Водныя аб’екты	Масква, Яўза, Vodootvodny Canal[d], Skhodnya Derivation Canal[d] і Канал імя Масквы
Насельніцтва	▲13 149 000 чал. (2024);
Часавы пояс	MSD, UTC+03:00 і Еўропа/Масква[d]
Тэлефонны код	495, 499
Паштовыя індэксы	101001–135999
Аўтамабільны код	77, 97, 99, 177, 197, 199, 777 і 799
Код АКАТП	45000000000
Афіцыйны сайт	mos.ru (руск.) (англ.)
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Масква́ (руск.: Москва) — горад у цэнтры еўрапейскай часткі Расіі, сталіца краіны. Асобны суб’ект федэрацыі — горад федэральнага значэння. Таксама цэнтр Цэнтральнай федэральнай акругі і Маскоўскай вобласці, горад-герой (1965). Найбуйнейшы паводле колькасці жыхароў горад Расіі і Еўропы, найважнейшы транспартны вузел, а таксама палітычны, эканамічны, культурны і навуковы цэнтр краіны.

Назва

Назва горада Масква паходзіць ад назвы ракі Масква, на берагах якіх паселішча паўстала. Гідронім Масква мае доўгую і багатую гісторыю вытлумачэння яго паходжання, ён вытлумачваўся са славянскага, фінскага, балцкага моўнага матэрыялу. На сёння пераважае балцкае вытлумачэнне, фінскія версіі прызнаныя ўзніклымі з павярхоўных сугуччаў^[3]. Гэта падмацоўваецца і балцкім гідранімічным фонам як на працягу цячэння ракі Масквы, так і на тэрыторыі горада Масква. Балцкія назвы ў рэк Лама, Руза, Мажая, Вярэя, Нара, Сярпея, ад якіх гарады Валакаламск, Руза, Мажайск, Вярэя, Нара-Фамінск, Серпухаў, якія дугой атачаюць Маскву з заходняга боку. У самой Маскве моцны балцкі гідранімічны фон у зоне радыусам 10-15 км ад старога горада, дзе фіксуюцца балцкія назвы (найперш гідронімы, а калі тапонімы, дык вытворныя ад гідронімаў) Яўза, Няглінная, Чармянка, Прэсня, Сетунь, Хімка, Чура, Варгуніха, Кудрына, Бубна, Чачора, Нагаціна, Чартанава^[4].

Корань Mask- звязаны з літоўскім maskėti «спешна кудысьці бегаць», maskatuoti «гайдацца падвешаным; гайдаць, зрушваць; спешна ісці; балбатаць; гарэзнічаць», maskatas «лахманы» (кавалкі вопраткі, што развяваюцца на ветры). Назва канфігурацыйнага значэння, адлюстроўвае выгіны рачнога рэчышча: рака Масква звілістая і ў верхнім цячэнні, і ў сярэднім, і на тэрыторыі цяперашняй Масквы (11 вялікіх петляў на 20-кіламетровай прасторы па прамой)^[5]. У маскоўскай назве корань Mask- пашыраны пашыральнікам -(u)v-, які таксама вядомы ў літоўскім словаўтварэнні^[6].

Геаграфія

Горад размешчаны ў міжрэччы Волгі і Акі, на ўскраіне Мяшчорскай нізіны. Па тэрыторыі Масквы працякае каля 150 рэчак, большасць з якіх у падземных трубах; самая вялікая рака Масква з прытокамі Яўза і Сетунь. У межы Масквы ўключаны былыя гарады Бабушкін, Любліно, Кунцава, Пярова, Тушына і іншыя населеныя пункты. Падзяляецца на 10 адміністрацыйных акруг.

Гісторыя

У канцы І тыс. асновай насельніцтва Масквы былі вяцічы. У канцы XI ст. Масква — невялікі горад з умацаваным цэнтрам і рамесна-гандлёвым пасадам. Упершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе ў 1147 як уладанне суздальскага князя Юрыя Далгарукага. На мяжы XII—XIII ст. значны горад Уладзіміра-Суздальскага княства. У 1237—1238 разбурана мангола-татарамі. З канца XIII ст. цэнтр самастойнага княства; пачынальнікам дынастыі маскоўскіх князёў быў Даніла Аляксандравіч, сын Аляксандра Неўскага. З XIV ст. цэнтр Маскоўскага вялікага княства. Каля 1326 пры Іване I з Уладзіміра ў Маскву перанесена рэзідэнцыя мітрапалітаў рускай праваслаўнай царквы. У 1368 і 1370 войскі Дзмітрыя Іванавіча Данскога адбілі напады на Маскву вялікага князя ВКЛ Альгерда. У Маскве фарміравалася рускае войска, якое ўдзельнічала ў Кулікоўскай бітве 1380. У 1382 горад абрабаваў і спаліў хан Тахтамыш.

З канца XV ст. Масква — сталіца Расіі, у сувязі з чым у XV—XVI ст. павялічылася эканамічнае значэнне горада (вытворчасць зброі, тканін, скураных, ганчарных і ювелірных вырабаў), заснаваны Гарматны двор, Парахавы (канец XV ст.) і Манетны (1534) двары. У сакавіку 1564 Іван Фёдараў (Федаровіч) і Пётр Мсціславец выдалі ў Маскве першую друкаваную рускую кнігу («Апостал»). Горад моцна пацярпеў у часы апрычніны (1565—1572, 1575—1576), у 1571 спалены (акрамя Крамля) войскам крымскага хана Даўлет-Гірэя. У 1610 акупіраваны войскамі Рэчы Паспалітай, вызвалены народным апалчэннем пад кіраўніцтвам К. Мініна і Дз. Пажарскага. З XVII ст. Масква — усерасійскі цэнтр рамеснай вытворчасці і гандлю (у канцы 1630-х г. у горадзе было каля 2 тыс. рамеснікаў), узніклі парахавыя млыны, папяровыя мануфактуры, Гранатны двор і інш. У 1687 заснавана Славяна-грэка-лацінская акадэмія (з 1682 Маскоўская духоўная акадэмія). У 1682 і 1698 у Маскве адбыліся бунты стральцоў. З 1708 цэнтр Маскоўскай губерні, рэзідэнцыя генерал-губернатарства. Пасля пераносу ў 1712 сталіцы Расіі ў Пецярбург Масква засталася важнейшым эканамічным, гандлёвым і культурным цэнтрам краіны. У XVIII ст. развівалася тэкстыльная вытворчасць (палатняныя, шаўковыя мануфактуры, Суконны двор). Паводле перапісу 1701 ў Маскве 16 358 двароў. Пачалося брукаванне вуліц, у 1730 з’явілася вулічнае асвятленне, у 1781—1804 пабудаваны першы ў Расіі водаправод. У 1699 заснавана Бурмістрава палата (пазней Ратуша, з 1720 Магістрат), у 1785 — Гарадская дума. Заснаваны Артылерыйская (1707) і Інжынерная (1712) школы, у 1755 — Маскоўскі ўніверсітэт. У вайну 1812 Масква — цэнтр агульнарасійскага супраціўлення, на 2/3 спалена войскамі Напалеона I. У 1814 тут дзейнічала больш за 250 прадпрыемстваў. З 2-й пал. XIX ст. Масква — найбуйнейшы чыгуначны цэнтр краіны. У канцы 1840-х г. у горадзе з’явіўся першы грамадскі транспарт — «лінейкі», у 1899 — Маскоўскі трамвай.

У пач. XX ст. Масква — буйны сусветны крэдытна-фінансавы цэнтр. Адзін з цэнтраў рэвалюцыі 1905 — 07 і Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 ў Расіі. З 1918 Масква — сталіца РСФСР, у 1922-91 — СССР. У Вялікую Айчынную вайну адбылася Маскоўская бітва 1941—42, масквічы сфарміравалі 16 дывізій народнага апалчэння; тут знаходзіліся Дзяржаўны камітэт абароны і Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандавання. У 1980 ў Маскве прайшлі XXII Летнія Алімпійскія гульні.

З 1990 у Маскве абвешчаны дзяржаўны суверэнітэт Расійскай Федэрацыі. З 1992 Масква — сталіца Расійскай Федэрацыі, горад федэральнага значэння — суб’ект Расійскай Федэрацыі.

Насельніцтва

Статыстыка колькасці насельніцтва з 1350 па 2024

Год	Колькасць
1350	30 000 ± 5 000
1400	40 000 ± 5 000
1600	100 000 ± 10 000
1638	200 000 ± 10 000
1710	160 000 ± 10 000
1725	145 000 ± 10 000
1738	138 400 ± 100
1750	130 000 ± 5 000
1775	161 000 ± 1 000
1785	188 700 ± 100
1800	250 000 ± 10 000
1811	270 200 ± 100
1813	215 000 ± 1 000
1825	241 500 ± 100
1830	305 600 ± 100
1835	335 800 ± 100
1840	349 100 ± 100
1847	353 300 ± 100
1852	373 800 ± 100
1856	368 800 ± 100
1858	377 800 ± 100
1859	379 300 ± 100
1863	462 500 ± 100
1864	351 600 ± 100

Год	Колькасць
1868	416 400 ± 100
1871	601 969
1882	753 500 ± 100
1886	753 459
1891	822 400 ± 100
1897	1 039 000 ± 0
1900	1 175 000 ± 1 000
1902	1 174 700 ± 100
1907	1 345 700 ± 100
1908	1 359 200 ± 100
1912	1 617 157
1913	1 563 100 ± 100
1914	1 762 700 ± 100
1915	1 817 000 ± 100
1917	1 854 400 ± 100
1920	1 028 200 ± 100
1923	1 542 900 ± 0
1926	2 080 000 ± 1 000
1928	2 127 200 ± 100
1931	2 781 300 ± 100
1936	3 641 500 ± 100
1939	4 131 633
1956	4 839 000 ± 0
1959	5 045 905

Год	Колькасць
1967	6 422 000 ± 1 000
1970	6 941 961
1972	7 151 000 ± 1 000
1973	7 255 000 ± 1 000
1975	7 862 000 ± 1 000
1976	7 658 000 ± 1 000
1979	7 830 509
1982	8 111 000 ± 1 000
1985	8 652 000 ± 1 000
1986	8 527 000 ± 1 000
1987	8 815 000 ± 1 000
1989	8 769 117
1990	8 880 124
1991	9 017 415
1992	9 067 808
1993	9 066 025
1994	9 066 612
1995	9 085 457
1996	9 246 727
1997	9 411 236
1998	9 604 297
1999	9 783 242
2000	9 932 932
2001	10 114 203

Год	Колькасць
2002	10 382 754
2003	10 386 903
2004	10 535 681
2005	10 726 429
2006	10 923 762
2007	11 091 428
2008	11 186 851
2009	11 281 631
2010	11 503 501
2011	11 776 764
2012	11 856 578
2013	11 979 529
2014	12 108 257
2015	12 197 596
2017	12 380 664
2018	12 500 123	^[7]
2018	12 506 468	^[8]
2019	12 615 882	^[9]
2020	12 692 466	^[10]
2021	12 455 682	^[11]
2021	13 010 112	^[12]
2024	13 149 000

Адміністрацыйны падзел

Паўночна-заходняя адміністрацыйная акруга	Паўночная адміністрацыйная акруга	Паўночна-усходняя адміністрацыйная акруга
Заходняя адміністрацыйная акруга	Цэнтральная адміністрацыйная акруга	Усходняя адміністрацыйная акруга
Паўднёва-заходняя адміністрацыйная акруга	Паўднёвая адміністрацыйная акруга	Паўднёва-усходняя адміністрацыйная акруга

Горад Зеленаград.

Гаспадарка

Масква — адзін з найбуйнейшых у свеце індустрыяльных цэнтраў. У структуры прамысловай прадукцыі вылучаюцца электраэнергетыка, машынабудаванне, хімічная прамысловасць, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, харчовая і інш. Шмат прадпрыемстваў ваенна-прамысловага комплексу, вядучыя прадпрыемствы авіяцыйнай, ракетна-касмічнай, радыёэлектроннай, прыладабудаўнічай прамысловасці. Вядучае месца займаюць машынабудаванне і металаапрацоўка, найбольшыя прадпрыемствы: «ЗІЛ», «Маскоўскі падшыпнік», авіяцыйнае вытворчае аб’яднанне імя Дзяменцьева, вытворчае аб’яднанне «Энергія», завод імя Хрунічава і інш. Нафтаперапрацоўчы завод.

Масква — цэнтр кнігавыдавецтва і кнігадрукавання. Развіваецца кінапрамысловасць. Галоўны фінансавы і інвестыцыйны цэнтр краіны.

Транспарт

Вузел чыгунак, аўтамабільных, водных і паветраных шляхоў зносін, рачны порт. Ад Масквы адыходзяць 11 электрыфікаваных напрамкаў чыгункі, 13 шашэйных дарог, міжнародныя аэрапорты Дамадзедава, Шарамецьева, Унукава, 3 рачных порты (выхады да мораў Атлантычнага і Паўночна-Ледавітага акіянаў). 9 чыгуначных вакзалаў:

Дзейнічае Маскоўскі метрапалітэн (з 1935 года).

Навучальныя ўстановы

Тэатры

Музеі

Славутасці

Выдатныя асобы

Мітрапаліт Антоній (1924—1986) — епіскап Рускай Царквы; Мітрапаліт Мінскі і Беларускі
Ян Арлазораў (1947—2009) — расійскі тэатральны і эстрадны акцёр
Арыстарх Белапольскі (1854—1934) — рускі і савецкі астраном
Барыс Беразоўскі (1946—2013) — расійскі прадпрымальнік і палітычны дзеяч
Яўген Будзінас (1944—2007) — беларускі пісьменнік і журналіст
Канстанцін Ваншэнкін (1925—2012) — савецкі і расійскі паэт, аўтар слоў да песні «Я люблю цябе, жыццё»
Уладзімір Высоцкі (1938—1980) — акцёр, паэт, аўтар соцень песень
Ягор Гайдар (1956—2009) — расійскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, эканаміст
Іван Дыхавічны (1947—2009) — савецкі і расійскі кінарэжысёр і сцэнарыст
Людміла Зыкіна (1929—2009) — руская народная і эстрадная спявачка
Уладзімір Патанін (* 1961) — расійскі прадпрымальнік і палітычны дзеяч
Таццяна Пельтцэр (1904—1992) — расійская актрыса
Пётр I (1672—1725) — 9-ы Цар і Вялікі князь Усяя Русі (з 1682) і першы імператар (20 студзеня 1721) Расійскай імперыі
Аляксандр Пушкін (1799—1837) — расійскі паэт, драматург і празаік; член Расійскай акадэміі
Ірына Радніна (* 1949) — савецкая фігурыстка, трохразовая алімпійская чэмпіёнка, дзесяціразовая чэмпіёнка свету
Аляксей Рыбнікаў (* 1945) — кампазітар, народны артыст Расіі
Святлана Савіцкая (* 1948) — касманаўт
Андрэй Сахараў (1921—1989) — савецкі фізік, праваабаронца і палітычны дзеяч
Андрэй Сіняўскі (1925—1997) — рускі літаратуразнаўца, пісьменнік, літаратурны крытык
Сяргей Салаўёў (1820—1879) — расійскі гісторык
Яўген Святланаў (1928—2002) — савецкі расійскі дырыжор, кампазітар і піяніст
Ігар Старыгін (1946—2009) — савецкі і рускі акцёр тэатру і кіно
Аляксандр Сувораў (1730—1800) — расійскі палкаводзец
Павел Траццякоў (1832—1898) — расійскі прадпрымальнік, мецэнат, заснавальнік Траццякоўскай галерэі
Ірына Хакамада (* 1955) — расійскі палітык
Пётр Чаадаеў (1794—1856) — рускі філосаф
Аляксей Чарамухін (1895—1958) — расійскі навуковец
Леў Яшын (1929—1990) — савецкі футбаліст, брамнік