Кыргызстан

Кыргызстан (кірг.: Кыргызстан), поўная назва Кыргызская Рэспубліка (кірг.: Кыргыз Республикасы, руск.: Кыргызская Республика) — дзяржава на паўночным усходзе Сярэдняй Азіі. Мяжуе на поўначы з Казахстанам, на захадзе з Узбекістанам, на поўдні з Таджыкістанам, на ўсходзе і паўднёвым усходзе з Кітаем. Сталіца — горад Бішкек. Дзяржаўная мова — кіргізская, мова міжнацыянальных зносін — руская. Нацыянальнае свята — Дзень незалежнасці (31 жніўня).

Кыргызская Рэспубліка
кірг.: Кыргыз Республикасы; руск.: Кыргызская Республика

Сцяг Кыргызстана Герб Кыргызстана
Дзяржаўны гімн Кыргызстана
Дата незалежнасці	31 жніўня 1991 года (ад СССР)
Афіцыйныя мовы	руская мова і кіргізская мова
Сталіца	Бішкек
Найбуйнейшыя гарады	Бішкек, Ош, Джалал-Абад, Каракол, Такмак
Форма кіравання	Парламенцка-прэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт Прэм'ер-міністр Спікер Жагорку Кянеш	Талант Мамытаў (в.а.) Арцём Новікаў (в.а.) Талант Мамытаў
Дзярж. рэлігія	Свецкая дзяржава
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	86-я ў свеце 198 500 км² 3,6
Насельніцтва • Ацэнка (2012) • Шчыльнасць	▲5 543 300 чал. (110-я) 26 чал./км²
Валюта	Кыргызскі сом (KGS, код 417)
Інтэрнэт-дамен	.kg
Код ISO (Alpha-2)	KG
Код ISO (Alpha-3)	KGZ
Код МАК	KGZ
Тэлефонны код	+996
Часавыя паясы	UTC+6 і Asia/Bishkek[d]

Дзяржаўны лад

Дзяржаўны лад Кыргызскай Рэспублікі вызначаецца Канстытуцыяй, якая была прынятая 5 мая 1993 года. Ачольнік дзяржавы — прэзідэнт, абіраецца ўсенародным галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў. Чарговыя выбары — у 2017. Аднапалатны парламент — Жагорку Кенэш, складаецца з 90 дэпутатаў, абіраных тэрмінам на пяць гадоў па партыйных спісах. Ачольнік урада — прэм’ер-міністр, прызначаецца прэзідэнтам па прадстаўленні парламента (дэпутатаў ад палітычнай партыі, што атрымала больш 50 адсоткаў мандатаў).

Геаграфія

Пік Горкага на Цянь-Шані

Горы Алатоа

Коні ў кыргызскім стэпе

Кыргызстан размешчаны ў межах двух горных сістэм. Паўночна-ўсходняя яго частка (большая) ляжыць у межах Цянь-Шаня, паўднёва-заходняя — Паміра-Алая. Межы Кыргызстана праходзяць па горных хрыбтах і толькі на поўначы і паўднёвым захадзе — па падножжах гор і перадгорных раўнінах (Чуйская даліна, ускраіны Ферганскай даліны).

Уся тэрыторыя рэспублікі ляжыць вышэй 500 м над узроўнем мора; больш за 1/2 яе размяшчаецца на вышынях ад 1000 да 3000 м і прыкладна 1/3 — на вышынях ад 3000 да 4000 м. Горныя хрыбты займаюць каля 1/4 тэрыторыі і распасціраюцца паралельнымі ланцугамі пераважна ў шыротным кірунку. Галоўныя хрыбты Цянь-Шаня збліжаюцца на ўсходзе, у раёне Мерыдыянальнага хрыбта і ствараюць магутны горны вузел. На мяжы з Кітаем уздымаецца пік Перамогі (7439 м). Масіў Акшыйрак аддзяляе ад Цэнтральнага Цянь-Шаня Унутраны Цянь-Шань, апраўлены з поўдня хрыбтом Какшалтаў (пік Данкова, 5982 м), з поўначы — хрыбтамі Тэрскей-Алатау і Кіргізскім, з паўднёвага захаду — хрыбтом Ферганскім. Ва Унутраным Цянь-Шане — хрыбты з альпійскімі формамі рэльефу; падзеленыя далінамі і катлавінамі. На поўнач ад хрыбта Тэрскей-Алатау, паміж ім і хрыбтом Кунгей-Алатау, знаходзіцца Ісык-Кульская катлавіна з возерам Ісык-Куль.

Рака Нарын

Заходняя частка Кыргызстана размешчана ў межах Заходняга Цянь-Шаня. Важнейшыя араграфічныя элементы — Талаская даліна, хрыбты Таласкі Алатау і Чаткальскі. На паўднёвым захадзе ў межы Кыргызстана ўваходзяць паўночная, усходняя і паўднёвая ўскраіны Ферганскай катлавіны з перадгор’ямі і прылеглымі часткамі падгорных раўнін (адыры). На поўдні Кыргызстану належаць паўночны схіл Туркестанскага хрыбта, Алайскі хрыбет, Алайская даліна і паўночны схіл Заалайскага хрыбта (пік Леніна, 7134 м), які складае паўночную ўскраіну Паміра.

Рэкі належаць басейнам Аральскага мора (76,5 % плошчы Кыргызстана), Тарыма (12,4 %), Ісык-Куля (10,8 %) і Балхаша (0,3 %). Сярэдні гадавы сцёк ўсіх рэк 52 км³. Найбуйнейшая рака Кыргызстана — Нарын, якая, зліваючыся з ракой Карадар’я, утварае раку Сырдар’я. Галоўныя прытокі Нарына — Атбашы, Алабука, Кёкёмерэн, Карадар’і — Каракульджа, Ясы, Кугарт (сцякаюць з Ферганскага хрыбта), Тар, Куршаб (з Алайскага хрыбта). Буйная рака паўночнага Кыргызстана — Чу, паўночна-заходняга — Талас, крайняга поўдня — Кызылсу (цячэ па Алайскай даліне). З рэк, якія ўпадаюць у возера Ісык-Куль, больш значныя — Джэргалан і Цюп. Рэкі Сарыджаз, Узенгугуш, Аксай (на ўсходзе рэспублікі) адносяцца да басейна Тарыма. Толькі рака Каркара, якая бярэ пачатак з усходняй часткі Тэрскей-Алатау, належыць да сістэмы ракі Ілі. Рэкі, якія пачынаюцца ў высакагор’ях, маюць пераважна ледавіковае і снегавое жыўленне, разводдзе — гадовае. Невялікія рэкі, якія бяруць пачатак у больш нізкіх вышынных паясах, жывяцца грунтовымі водамі, а таксама талымі снежнымі і дажджавымі водамі. Рэкі маюць вялікае энергетычнае і ірыгацыйнае значэнне.

У Кыргызстане каля 3 тыс. азёр. Найбольш буйныя з іх размешчаныя ва ўпадзінах тэктанічнага паходжання — Ісык-Куль (адно з найвялікшых высакагорных азёр свету), Сонкёль, Чатыркёль. Тактагульскае вадасховішча.

Адміністрацыйны падзел

     Паўночны Кыргызстан      Паўднёвы Кыргызстан

1. Бішкек
2. Баткенская вобласць
3. Чуйская вобласць
4. Джалал-Абадская вобласць
5. Нарынская вобласць
6. Ошская вобласць
7. Талаская вобласць
8. Ісык-Кульская вобласць
9. Ош

Палітычныя партыі

• Ак-Жол (Народны рух) — Курманбек Бакіеў
• Соціал-Демократіалык Партіясы (Сацыял-Дэмакратычная партыя Кыргызстана (СДПК)) — Алмазбек Атамбаеў
• Ата-мэкен (Радзіма) — Амурбек Цекебаеў
• Коммуністер Партіясы (Партыя камуністаў Кыргызстана) — Ісхак Масаліеў

Эканоміка

Рынак «Дардой» на паўночнай ускраіне Бішкека — адзін з важных цэнтраў эканамічнай актыўнасці рэгіёну

У 2004 сукупны ВУП дасягнуў толькі $2,4 млрд, гэта значыць $430 на душу насельніцтва. Кыргызстан — другая пасля Таджыкістана па беднасці краіна ў рэгіёне. Больш паловы насельніцтва занята сельскай гаспадаркай і жывёлагадоўляй.

На пачатак лютага 2005 кыргызская вонкавая дзяржаўная запазычанасць дасягнула $1,92 млрд. За 1990—1996 гады кыргызская эканоміка паменшылася амаль удвая, у асноўным з-за спынення прамысловых прадпрыемстваў на поўначы краіны. Прамысловасць забясьпечвае толькі чвэрць кыргызскага ВУП. На думку назіральнікаў, прамысловасць у аграрным Кыргызстане была створаная ў савецкі час штучна і ўжо наўрад ці можа быць адноўленая. Прыкладна 40 % прамысловай вытворчасці дае здабыча золата — адзіная галіна прамысловасці рэспублікі, якая актыўна развіваецца (у 2003 годзе Кыргызстан здабыў 22,5 т золата, заняўшы трэцяе месца ў СНД пасля Расіі і Узбекістана).

У Кыргызстане, па розных ацэнках, прыватызавана больш за 70 % дзяржпрадпрыемстваў. Большасць буйных прадпрыемстваў кантралявалася сваякамі першага прэзідэнта Акаева.

Кантрольныя пакеты холдынгаў энэргетычнага сектара Кыргызстана — ААТ «Электрычныя станцыі» і АООТ «Кыргызнефтегаз» — знаходзяцца ў дзяржуласнасці.

Сацыяльна-эканамічнае становішча

Паводле афіцыйных звестак, за рысай беднасці жывуць 44,4 % насельніцтва краіны.

Беспрацоўе, паводле афіцыйных звестак, — 73,4 тысячы чалавек (3,5 % эканамічна актыўнага насельніцтва).

У сакавіку 2006 году сярэдні заробак складаў 3057 сомаў або 80 долараў ЗША.

Насельніцтва

Дэмаграфічная крывая Кыргызстана

Насельніцтва Кыргызстана — 5,05 млн чалавек (звесткі за 2006 год). Гэта значна больш, чым пражывала ў краіне ў 1959 (2,065 млн), 1970 (2,935 млн), 1979 (3,523 млн), 1989 (4,258) і 1999 (4,823) гадах. Да 1960-х гадоў насельніцтва рэспублікі хутка расло за кошт міграцыйнага і натуральнага прыроста, які быў асабліва значным у сельскіх кыргызаў, узбекаў і іншых сярэднеазіяцкіх народаў. Асноўнай крыніцай росту насельніцтва краіны пасля 1970-х гадоў стаў натуральны прырост, які паступова скарачаўся.

Ядро насельніцтва рэспублікі — 58,6 % (1995) — складаюць кыргызы. Кыргызы пражываюць на ўсёй тэрыторыі краіны і пераважаюць у большасці сельскіх раёнаў. Рускія складаюць 17,1 % насельніцтва, большасць з іх пражываюць у гарадах. Узбекі сканцэнтраваныя ў асноўным у Ошскай вобласці. З іншых значных этнічных груп варта згадаць дунган, украінцаў, немцаў, татараў, яўрэяў, казахаў, уйгур ды таджыкаў.

Кыргызы спачатку інтэнсіўна вярталіся ў краіну з суседніх Таджыкістана і КНР у першыя гады незалежнасці, але пасля 2000 году інтэнсіўна выяжджаюць за яе межы, у асноўным па эканамічных прычынах, у РФ і Казахстан.

Вялікая частка насельніцтва засяроджаная ў далінах — Чуйскай на мяжы з Казахстанам і Ферганскай на мяжы з Узбекістанам, — далінах рэк Нарын і Талас, а таксама ў Ісык-Кульскай катлавіне.

Дзяржаўныя святы

Дата	Назва	Назва па-кыргызску	Зацемка
1 студзеня	Новы год	Жаңы жыл	~
23 лютага	Дзень узброеных сіл	Жоокерлер күнү	~
8 сакавіка	Міжнародны жаночы дзень	Аялдар күнү	~
21 сакавіка	Наўруз	Нооруз	Нооруз майрамы
24 сакавіка	Дзень народнай рэвалюцыі	Элдик революция күнү	~
1 мая	Дзень рабочых	Ішчілер күнү	~
5 мая	Дзень Канстытуцыі	Конституция күнү	~
9 мая	Дзень Перамогі	Жеңиш күнү	~
31 жніўня	Дзень Незалежнасці	Эгемендүлүүк күнү	~
10 зульхіджа	Свята ахвяравання	Курман айт	Дата свята вызначаецца па месяцавым каляндары
1 шаваля	Свята разгавення	Орозо айт	Дата свята вызначаецца па месяцавым каляндары

Дачыненні з Беларуссю

Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 21 студзеня 1993 года.

Вядомыя асобы

• Генадзь Рыгоравіч Анішчанка

Гл. таксама

• Манас
• Рэвалюцыя ў Кыргызстане, 2010

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).