Вікіпедыя

Хамідыйская разня

(Пасля перасылкі з Масавыя забойствы армян у 1894—1896 гадах)

Масавыя забойствы армян у 1894—1896 гадах або Хамідыйская разня (арм.: Համիդյան կոտորածներ) — серыя забойстваў армян у Асманскай імперыі ў 1894—1896 гадах, якія паводле розных ацэнак панеслі жыцці ад 50 да 300 тысяч чалавек. Складаліся з трох асноўных эпізодаў: разні ў Сасуне, забойстваў армян па ўсёй тэрыторыі імперыі восенню і зімой 1895 года і разаніны ў Стамбуле і ў раёне Вана, нагодай для якой паслужылі пратэсты мясцовых армян. На цяперашні момант няма комплекснага даследавання гэтых злачынстваў. Найболей крывавай і найменш вывучанай з’яўляецца другая фаза. Не выклікае сумневу, што Порта была наепасрэдна замяшана ў забойствах, аднак ступень удзелу ўлад у арганізацыі забойстваў з’яўляецца прадметам бязлітасных спрэчак[1][2].

Хамідыйская разня
Выява
Разня ў Эрзуруме, 1895 год
Краіна
Месцазнаходжанне
Дата пачатку 1894
Дата заканчэння 1896
Мэта Ottoman Armenian population[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Разаніна ў Сасуне правіць

У раёне Сасуна курдскія правадыры абклалі данінай армянскае насельніцтва ў памен на адмову ад набегаў. У той жа час асманскі ўрад запатрабаваў пагашэння запазычанасцей па дзяржаўных падатках, якія да таго развітваліся, улічваючы факты курдскіх рабаванняў. Адмова мясцовых курдскіх правадыроў ад набегаў не ратавала армян ад качавых курдскіх плямён, што рухаліся на летнія пашы. Армяне адмовіліся пайсці на падвойныя паборы. Згаленне і рабаванне зрабілі іх успрымальнымі да прапаганды гнчакістаў, і да лета 1893 года жыхары вёскі Талварыг пачалі ўзбройвацца, каб супрацьстаяць курдскім набегам. У наступным годзе курды і асманскія ўрадоўцы запатрабавалі ад армянаў выплаты даніны і падаткаў, аднак, сустрэўшы там супраціў і апынуўшыся няздольнымі перамагчы армян, паскардзіліся губернатару Бітліса Хасану Тэксіну, які паслаў на дапамогу курдам Чацвёрты вайсковы корпус пад камандаваннем Зэкі-пашы. Больш месяца армяне стрымлівалі асманскае войска і курдаў і пагадзіліся скласці зброю толькі пасля абяцанай амністыі і запэўненняў, што іх прэтэнзіі будуць пачуты ўрадам. Нягледзячы на абяцанні асманскага камандуючага, пасля раззбраення пачаліся забойствы армян, дзве вёскі Шэнік і Семал былі спалены, а насельніцтва, улучаючы кабет, дзяцей і святароў, было падвергнута гвалту і жорсткім забойствам. Тыя, хто засталіся жывымі, беглі ў пячоры горы Андок, дзе былі высачаны і знішчаны рэгулярнымі войскамі і курдскімі бандамі. Былі забіта не менш 3000 чалавек. За гэту аперацыю турэцкі камандзір Зэкі-паша атрымаў ад султана ўзнагародныя. Спробы брытанскіх дыпламатаў наведаць месца разаніны былі заблакаваны ўрадоўцамі, якія сцвярджалі, што ў раёне эпідэмія халеры, аднак паведамленні карэспандэнтаў і місіянераў дайшлі да Еўропы. Паслы Брытаніі, Францыі і Расіі прапанавалі стварыць камісію па расследаванні, аднак прапанова была адхілена Портай, якая пагадзілася толькі на наяўнасць еўрапейскіх назіральнікаў на слуханнях. Слуханні прайшлі ў пачатку 1895 года ў Мушы ў атмасферы запалохвання, тым не менш, некалькі армян пагадзілася выступіць у якасці сведак. Расследаванне прыйшло да высновы, што армяне бралі ўдзел у мяцяжы, але еўрапейскія назіральнікі не пагадзіліся з такой ацэнкай. Еўрапейскія дзяржавы дзеялі няўзгоднена, тым не менш, у маі 1895 гады тры паслы скіравалі султану мемарандум і праект рэформаў, што агадваў аб’яднанне армянскіх абласцей імперыі, удзел еўрапейскіх дзяржаў у прызначэнні губернатараў, амністыю армянскім палітвязнем. Таксама рэформа агадвала ўрадавы кантроль над перасоўваннем курдскіх плямён, стварэнне стымулаў для іх пераходу да аселага ладу жыцця і раззбраенне хамідые ў мірны час[1][3][4][5].

 
Карыкатура на султана Абдул-Хаміда II, «Le Rire», 29 мая, Парыж, 1897

Разня 1895 года правіць

Справа Кіркора Гульгульяна

Выхадзец з Байбурта, армянін Кіркор Манк-Абаджы Гульгульян, 29 красавіка 1899 года ў Сімферопалі забіў турэцкага падданага турка Хасана, сына Батана, Мелія-оглу. Справа слухалася ў Сімферопальскім акруговым судзе з удзелам прысяжных засядальнікаў. Бараніў Гульгульяна вядомы адвакат Карачэўскі. На судзе былі прадстаўлены довады таго, што 27 кастрычніка 1895 года завадар банды Хасан Мелія-оглу падчас пагрому ў Байбурце ўласнаруч заразаў бацьку і двух братоў Гульгульяна. Пасля дзвюх хвілін нарады прысяжныя засядальнікі вынеслі падсуднаму апраўдальны прысуд[6].

Цягам лета працягваліся перамовы паміж еўрапейскімі краінамі і Партай, падчас якіх апошняя спрабавала спачатку адхіліць праграму рэформаў, а потым максімальна зменшыць вымогі. Паколькі рашэнняў не прымалася, гнчакісты ў верасні 1895 года вырашылі правесці вялікую дэманстрацыю да «Баб Алі» — галоўных варот Бліскучай Порты — і давялі да ведама заходніх паслоў, што мірны марш праводзіцца ў знак пратэсту супраць разаніны ў Сасуне, тэрору супраць армян і палітыкі выжывання іх з іх гістарычнай тэрыторыі. 30 верасня каля 2000 дэманстрантаў выйшлі на вуліцы з палітычнымі вымогамі, аднак па дарозе да «Баб Алі» на шляхі дэманстрантаў устала паліцыя. Чакаючы супраціву ўлад, многія дэманстранты былі ўзброены. Супраць армян быў выстаўлена натоўп, што падтрымліваўся паліцыяй і войскамі. Калі паліцыянт ударыў дэманстранта, той выцягнуў рэвальвер і стрэліў у паліцыянта. У выніку распачатай страляніны дзясяткі армян былі забіты і сотні паранены. Паліцыя адлоўлівала армян і перадавала іх софтам — навучэнцам ісламскіх навучальных устаноў Стамбула, якія забівалі іх да смерці. Таксама ў забойствах армян бралі ўдзел стамбульскія яўрэі[7]. Разаніна працягвалася да 3 кастрычніка. Еўрапейскія паслы ў чарговы раз выказалі пратэст бессэнсоўным забойствам армян, улучаючы забойствы на тэрыторыі паліцэйскіх участкаў. Падчас гэтай разаніны 17 кастрычніка Абдул-Хамід пад ціскам Еўропы прыняў кампрамісны варыянт рэформаў. Ён быў значна менш прапанаванага еўрапейцамі плана, аднак і гэта давала армянам надзею. Прымаючы афіцыйна гэты план, Абдул-Хамід на справе рыхтаваў адказ, які павінен быў падаць урок армянам і еўрапейцам, — разаніну 1895—1896 гадоў[1][8].

Адначасна з прыняццем варыянту рэформаў 8 кастрычніка мусульмане забілі і жыўцом спалілі каля тысячы армян у Трабзоне. Напад на армянскую частку горада пачаўся з сігналу горна, пасля чаго натоўп, улучаючы апранутых у форму салдатаў, пачаў забойствы і рабаванні. Гэта падзея стала прадвеснікам арганізаванай асманскімі ўладамі серыі масавых забойстваў армян ва Усходняй Турцыі: Эрзінджане, Эрзурумк, Гюмюшхане, Байбурце, Урфе і Бітлісе. Пасланыя султанам правакатары збіралі мусульманскае насельніцтва ў самай буйнай мячэці горада, а потым аб’яўлялі ад імя султана, што армяне пачалі паўстанне супраць іслама. Мусульманам прапанавалася абараніць іслам ад няверных і, заахвочваючы рабаванні армян, тлумачылася, што прысваенне мусульманінам маёмасці мяцежнікаў не супярэчыць Карану. Іншай тактыкай Абдул-Хаміда стаў гвалтоўны зварот армян у іслам. Гэта аперацыя была даручана Шакіру-пашы, які займаў пасада інспектара асобных акруг у Азіяцкай Турцыі. Паводле думкі Лорда Кінраса, заданнямі Шакіра-пашы былі планаванне і выкананне масавых забойстваў і скарачэнне колькасці з перспектывай поўнага знішчэння армянскіх хрысціян. Разаніна адбывалася ў рэгіёнах, якія павінны былі быць рэфармаваны паводле плана еўрапейскіх дзяржаў. На ноту паслоў Брытаніі, Францыі і Расійскай імперыі з Порты прыйшоў адказ, што ў хваляваннях вінаваты перадусім самі армяне. У лістападзе разаніна была працягнута ў шэрагу іншых гарадоў. Былі забіты тысячы армян, яшчэ большая колькасць павінна была памерці ад голаду зімой 1895—1896 гадоў. Найболей жорсткай была другая разаніна ва Урфе, дзе армяне складалі да траціны насельніцтва горада. Абложаныя армяне схаваліся ў кафедральным саборы і запатрабавалі ў асманскіх улад афіцыйнай абароны. Камандуючы войскамі даў ім такую гарантыю, пасля чаго група армян скіравалася да мясцовага шэйха. Тот загадаў кінуць іх на зямлю і, прачытаўшы над імі малітву, пераразаў усім горла. На наступную раніцу натоўп мусульман падпаліў сабор, у якім схаваліся армяне, і спаліў жыўцом ад паўтары да трох тысяч чалавек. Войскі, якія знаходзіліся там, стралялі ў кожнага, хто спрабаваў уцячы. Удзень урадоўцы-мусульмане, пасланыя апавясціць армян, што забойстваў больш не будзе, выразалі апошнія 126 армянскіх сямействаў. Агульны лік забітых армян ва Урфе склаў больш васьмі тысяч. Армянам атрымаўся арганізаваць супраціў у Зейтуне, дзе атрад з членаў партыі Гнчак нанёс паразу асманскім войскам, захапіў гарнізон і ўрадоўцаў, а потым вытрымаў аблогу рэгулярных войскаў. Армяне склалі зброю толькі пасля ўмяшання еўрапейскіх пасярэднікаў; некалькі прадстаўнікоў гнчакістаў былі высланы з Турцыі, наўзамен гэтага армяне атрымалі агульную амністыю, вызваленне ад мінулых падаткаў і хрысціянскага намесніка губернатара. У чэрвені аб’яднаныя сілы партый Арменакан, Гнчак і Дашнакцуцюн абаранілі ад разаніны горад Ван[9][10].

Захоп Атаманскага банка правіць

 
Новыя рэзні ў Арменіі. Вокладка газеты «La Libre Parole», 1897, Парыж
Асноўны артыкул: Захоп Атаманскага банка ў Стамбуле, 1896

Нягледзячы на тое, што дашнакі ўстрымліваліся ад публічных акцый, разаніна 1895 года прывяла іх да рашэння захапіць будынак Атаманскага банка ў Стамбуле. Пасля фінансавага банкруцтва Порты ў 1882 годзе банк знаходзіўся пад супольным кіраваннем еўрапейскіх крэдытораў, і захоп банка павінен быў прыцягнуць увагу еўрапейцаў да праблемы армян. 26 жніўня 1896 года група добра ўзброеных дашнакаў захапіла будынак Атаманскага банка, узяла еўрапейскі персанал у закладнікі і, пагражаючы выбухам банка, запатрабавала ад турэцкага ўрада правесці абяцаныя палітычныя рэформы. У перададзенай петыцыі змоўцы засудзілі разаніну армян, запатрабавалі ад еўрапейцаў правядзення рэформаў у шасці армянскіх абласцях Турцыі, палітычных праў і вызвалення палітвязняў. Таксама была высунута вымога пра еўрапейскага камісара, які б курыраваў рэформы, і змяшанай еўрапейска-мусульманскай жандармерыі. У выніку перамоў прадстаўнік расійскага пасольства і дырэктар банка, Эдгар Вінцэнт, угаварылі нападнікаў пакінуць будынак банка пад асабістую гарантыю бяспекі. Таксама ім было абяцана, што еўрапейскія краіны разгледзяць іх вымогі, але абяцанне не ўтрымвала пэўных мер. Выказваліся думкі, што дашнакі такім чынам правакавалі антыармянскія пагромы для прыцягнення ўвагі еўрапейцаў, аднак, нягледзячы на лагічнасць такой высновы, для яго мала пераканаўчых довадаў. Аднак улады распарадзіліся пачаць напады на армянаў яшчэ да таго, як група дашнакаў пакінула банк. Паліцэйскія агенты, перапранутыя студэнтамі мусульманскіх устаноў, збіралі натоўпы людзей. Былі таксама паведамленні, што ўладам было загадзя вядома пра змову, але ёй далі здзейсніцца, каб апраўдаць далейшыя пагромы. Цягам двух дзён пры выяўным патуральніцтве ўлад туркі забівалі да смерці армян, забіўшы больш 6000 чалавек. Дапамогу туркам зрабілі стамбульскія яўрэі[7]. На другі дзень бойні прадстаўнікі 6 еўрапейскіх дзяржаў заявілі пратэст Турцыі, а да вечара англічане пачалі высадку ваенных маракоў, што спыніла забойствы. Еўрапейскія дзяржавы скіравалі ў міністэрства замежных спраў Турцыі серыю калектыўных нот, у якіх яны канстатавалі, што разаніна не была спантаннай з’явай, а праводзілася пад наглядам улад. Турэцкія ўлады абяцалі вырабіць арышты вінаватых, але так і не зрабілі гэтага[9][11].

У Брытаніі гэтыя падзеі выклікалі крызіс; 86-гадовы прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Уільям Гладстан вярнуўся з адстаўкі, каб выступіць з апошняй прамовай супраць імперыі «непрадказальнага Турка», якая павінна быць «сцёрта з карты свету», як «ганьба цывілізацыі» і «праклён чалавецтва» (Ансары тлумачыць гэта ісламафобіяй Гладстана[12], а Блоксхэм яго ліберальнымі ідэямі). Палітычныя матывы перашкодзілі еўрапейскім краінам правесці, згодна Кіпрскай канвенцыі, інтэрвенцыю ў Турцыю. Францыя і Германія мелі эканамічныя інтарэсы ў Турцыі, Брытанія не гатова была ісці на саступкі Расіі дзеля падтрымкі армян, а Расійская імперыя не была зацікаўлена ў стварэнні незалежнай Арменіі. Пасля пачатку грэка-турэцкай вайны 1897 года за Крыт заходнімі дзяржавамі не было зроблена нічога для аблягчэння лёсу армян[9][13].

Гісторык Лорд Кінрас адзначае: «Непрымірымая ўпартасць Абдул-Хаміда прынесла яму перамогу над Захадам. Але халодная нялюдскасць яго дзеянняў прынесла яму вечную ганьбу ў вачах цывілізаванага свету»[9].

Ацэнкі і паследствы правіць

Рэгіён / Вобласць Колькасць армян у 1912 годзе
(паводле дадзеных армянскай патрыярхіі)[14]
Шэсть армянскіх абласцей
турэцкай Арменіі 		Эрзерум 215 000 1 018 000
Ван 185 000
Бітліс 180 000
Арпут 168 000
Сівас 165 000
Дыарбекір 105 000
Суседнія, з шасцю абласцямі
турэцкай Арменіі, вобласці 		145 000
Кілікія 407 000
Заходняя Анатолія и еўрапейская Турцыя 530 000
Усяго 2 100 000

Еўрапейскія вандроўнікі і даследчыкі ацэньвалі армянскае насельніцтва сярэдзіны XIX стагоддзя ў 2,5 мільёна чалавек. Армянская патрыярхія ацаніла памер паствы ў 1882 годзе ў 2 660 000 чалавек. Падлікі патрыярхіі ў 1912 годзе паказалі 2 100 000 армянаў, змяншэнне на 500 000, напэўна, злучана з забойствамі 1894—1896 гадоў і 1909 года, а таксама ўцёкамі армян на Каўказ, у еўрапейскія краіны і ЗША. У абласцях, суседніх з шасцю абласцямі турэцкай Арменіі, армянскае насельніцтва складала меншасць. Яны былі адлучаны ад армянскіх абласцей падчас рэформы Абдул-Хаміда па пераглядзе меж, што расцэньвалася армянскімі лідарамі як джэрымендерынг (перакройванне выбарчых акруг дзеля забеспячэння вынікаў выбараў). Статыстыка армянскай патрыярхіі ацэньвала этнічны склад насельніцтва ў шасці асноўных армянскіх абласцях у наступнай прапорцыі: армян 38,9 % (усяго хрысціянаў, улучаючы нестарыянцаў і грэкаў — 45,2 %), турак 25,4 %, курдаў 16,3 %, аднак гэта статыстыка таксама маніпулявала лічбамі. Так, у ёй не ўлічваліся курда- і турканаселеныя санджакі на поўдні і захадзе рэгіёна, а неартадаксальныя мусульмане праходзілі ў катэгорыі «іншыя рэлігіі». Статыстыка атаманскага ўрада рэзка адрознівалася ад патрыяршай і паказвала агульную колькасць армян у імперыі 1 295 000 чалавек (7 %), у тым ліку ў шасці асноўных рэгіёнах 660 000 (17 %) армян супраць 3 000 000 мусульманаў[14]. У верасні 1915 года губернатар Дыярбекіра паведамляў, што ён выслаў з вобласці 120 000 армян, што амаль удвойчы перавышала колькасць армян паводле афіцыйнай асманскай статыстыкі[15].

 
Этнічны склад імперыі ў 1914 годзе паводле афіцыйнай асманскай статыстыкі.

Дакладны лік ахвяр разаніны 1894—1896 гадоў падлічыць немагчыма. Яшчэ да сканчэння гвалтоўных дзеянняў, лютэранскі місіянер Ёганес Лепсіўс, які знаходзіўся ў гэты час у Турцыі, выкарыстоўваючы нямецкія і іншыя крыніцы, сабраў наступную статыстыку: забітых — 88 243 чалавекі, спустошаны — 546 000 чалавек, разрабаваных гарадоў і вёсак — 2493, накіраваны ў іслам вёсак — 456, апаганена цэркваў і манастыроў — 649, пераўтворана ў мячэці цэркваў — 328[16]. Ацэньваючы агульны лік забітых, Кінрас прыводзіць лічбу 50—100 тыс.[9], Блоксхэм — 80—100 тыс.[17], Аванісян — каля 100 тыс.[18], Адалян і Татэн — ад 100 да 300 тыс.[19][20], Дадран — 250—300 тыс.[21], Сюні — 300 тыс.[22].

Цягам дзесяцігоддзя пасля пагромаў 1894—1896 гадоў напады малалікіх армянскіх рэвалюцыйных груп на ўрадоўцаў, інфарматараў і прадстаўнікоў варожых утварэнняў адбываліся на тэрыторыі Сасуна, Муша і Бітліса. Дзеянні гэтых груп карысталіся спагадай сярод армянскага насельніцтва, аднак не маглі спыніць згаленне сялян і эміграцыю з тэрыторыі гістарычнай Арменіі[23].

У 1902 годзе прадстаўнікі Дашнакцуцюн і Гнчак у ліку сарака сямі дэлегатаў, якія прадстаўлялі турэцкія, арабскія, грэчаскія, курдскія, армянскія, албанскія, чаркескія і яўрэйскія арганізацыі, узялі ўдзел у першым Кангрэсе атаманскіх лібералаў у Парыжы і склалі пагадненне супраць султана. Кангрэс запатрабаваў роўныя правы для ўсіх грамадзянаў імперыі, мясцовага самакіравання, абарону тэрытарыяльнай цэласці імперыі і аднаўленне канстытуцыі, прыпыненай у 1878 годзе. Прыняцце прапанаванай армянамі рэзалюцыі, згодна якой еўрапейскім назіральнікам падаваліся паўнамоцтвы кантраляваць выкананне праў меншасцей, было рэзка асуджана прысутнічалымі турэцкімі нацыяналістамі, якія лічылі, што армяне не маюць патрэбу ў назіральніках і асаблівым статусе ў будучай канстытуцыйнай Турцыі. У 1904 годзе зноў пачаліся беспарадкі ў Сасуне, у адказ хамідые і асманская армія распачалі карную аперацыю ў рэгіёне. У гэты ж час у Сафіі праходзіў трэці кангрэс Дашнакцуцюн, які прыйшоў да высновы пра асабістую адказнасць Абдул-Хаміда за забойствы армянаў і прыняў рашэнне ухіліць султана. Галоўны выканавец Хрыстафор Мікаелян падарваўся ў 1905 годзе на прызначанай для султана выбухоўцы, аднак змова была працягнутая. Падчас замаху Абдул-Хамід трохі адхіліўся ад свайго звычайнага пятніцкага маршруту, што выратавала яму жыццё. Выбух знішчыў карэту султана і частку яго світы. У змове апроч армян бралі ўдзел прадстаўнікі і іншых этнасаў і канфесій[24].

З пункту гледжання Атаманскай дзяржавы разаніна 1894—1896 гадоў у палітычным сэнсе прадстаўляла сабою анархічную праяву прымітыўнага нацыяналізму (улучаючы тэрор і экспрапрыяцыю), а ў рэлігійным сэнсе — неакансерватыўную рэакцыю супраць «ніжэйшай» рэлігійнай групы, але якая хутка развіваецца. Таксама гэта служыла папярэджаннем армянскім нацыяналістам супраць вымогі рэформаў. Удзел султана Абдул-Хаміда ў стамбульскай і ванскай рэзях 1896 года не выклікае сумневаў, ступень яго ўдзелу ў іншых эпізодах невыразная. У другім, найболей крывавым, эпізодзе цэнтральная каардынацыя была б абцяжарана слабой інфраструктурай імперыі, таму асноўную ролю ў разаніне гулялі простыя мусульмане і мухаджыры, у тым ліку курды і прадстаўнікі мусульманскіх студэнцкіх утварэнняў. Магчыма, султану дакладалася аднабаковая інфармацыя, а паведамленні еўрапейскіх прадстаўнікоў падаваліся як антытурэцкая прапаганда. Тым не менш, гэта не здымае з яго адказнасці за насаджэнне антыхрысціянскага ісламскага шавінізму, у атмасферы якога здзяйсняліся забойствы. Таксама трэба ўлічваць, што заахвочанні Абдул-Хамідам службовых асоб, датычных да забойстваў, азначае, што, з яго пункту погляду, яны дзеялі ў інтарэсах асманскай дзяржавы і ў рамках праводжанай ім палітыкі. Роля асманскіх урадоўцаў, арміі і паліцыі адрознівалася ў розных эпізодах разаніны, аднак у сваёй масе яны лічылі, што гэта было ўсяго толькі адказам на дзеянні саміх армянаў, пры гэтым пад дзеяннямі меліся на ўвазе ў тым ліку як само існаванне армянскіх партый, так і атрыманыя пад катаваннямі «ўдзячныя» сведчанні армян. Пашыраныя ў той час чуткі пра тое, што за армянамі стаяла Брытанія, не адпавядалі рэчаіснасці. Дзеянні армянскіх палітычных партый і план рэформаў 1895 года часам служылі каталізатарамі для разаніны, аднак у любым сэнсе не апраўдвалі забойствы армян[25].

Апроч дзяржаўнага падбухторвання разаніна 1895—1896 гадоў была адзначана актыўным удзелам у ёй і ў рабаваннях турэцкага насельніцтва Асманскай імперыі, што абумаўлялася глыбокім сацыяльным і псіхалагічным расслаеннем асманскага грамадства. Камерцыйныя таленты армянаў стэрэа тыпова прыпісваліся хітрасці і заганнасці армянскага характару, што павялічвала ў мусульманаў пачуццё ўласнай годнасці і дазваляла ім не задумвацца пра ўласную адсталасць. Прамым вынікам гэтай зайздрасці было шырока пашыранае пасля разаніны армянскага насельніцтва марадзёрства, як стымул і ўзнагарода за пагромы[26].

Уільям Лагер у працы «Дыпламатыя імперыялізму» (англ.: «The Diplomacy of Imperialism») выказаў здагадку, што рэвалюцыйныя лідары армян вылічвалі, што выкліканыя іх дзеяннямі пакуты армян прыцягнуць увагу да армянскага пытання[27]. Гэты пункт погляду быў аспрэчаны Дональдам Блоксхэмам і Рональдам Сюні, якія лічылі, што для такога цверджання няма ніякіх довадаў[17][28]. Гэта «тэза правакацыі» была паўтораная ў працы Стэнфарда Шоу 1977 года[29], дзе сцвярджалася, што разаніна была рэакцыяй на армянскую правакацыю і што гнчакісты мелі намер стварыць сацыялістычную армянскую рэспубліку ў шасці анаталійскіх абласцях, у якіх усе мусульмане будуць дэпартаваны ці забіты. Роберт Мелсан, аналізуючы гэта цверджанне Шоу, адзначае, што падобная думка не знаходзіць пацверджання ў іншых гісторыкаў, а сам Шоу робіць падобны вынік без спасылак на якія-небудзь цытаты і не даючы тлумачэнняў[30]. «Тэза правакацыі» з’яўляецца адным з метадаў, што выкарыстоўваюцца адмаўляльнікамі генацыду армян[31].

Пляма масавага забойства армян была непрыемна для Турэцкай рэспублікі, якая стала наступнікам Асманскай імперыі. Кемалісцкая ідэалогія таксама адчувальна ставілася да традыцыйнага ўяўлення туркаў як варвараў. Адмова прызнаваць забойствы армян ператварылася ў Турцыі ў міф пра паходжанне сучаснай турэцкай дзяржавы і стала фактарам турэцкай ідэнтычнасці. Турэцкая эліта, што нажывалася на рэквізіцыях армянскай маёмасці, дасягнулых максімуму ў час генацыду армян, мела асабістыя матывы для адмовы прызнаваць паходжанне выкрадзеных земляў і маёмасці. Апроч таго, пасля Другой сусветнай вайны Турцыя не хацела, каб яе гісторыя параўноўвалася з нацысцкай Германіяй. Адмова прызнаваць забойствы армян застаецца для Турцыі апошнім этапам рашэння армянскага пытання[32].

Заўвагі правіць

  1. ↑ а б в Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 51—57.
  2. ↑ Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 11. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
  3. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. — 1. — М.: Крон-пресс, 1999. — С. 606. — 696 с. — ISBN 5-232-00732-7.
  4. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 219—221. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  5. ↑ Melson. Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. — P. 59—61.
  6. ↑ Карабчевский Н. П. Рѣчи (1882—1901). — Спб., 1901. — С. 329—342. — 439 с.
  7. ↑ а б Auron. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide. — P. 217-226. «Unfortunately in one case, according to Jewish sources, Jews helped the Turks to massacre the Armenians: Jews of Constantinople took part in the slaughters of the Armenians in 1895 and 1896». Подробнее в Auron, Yair. The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide. New Brunswick: Transaction Publishers, 2000. стр. 150—153
  8. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 221—222. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  9. ↑ а б в г д Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. — 1. — М.: Крон-пресс, 1999. — С. 600—611. — 696 с. — ISBN 5-232-00732-7.
  10. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 222—226. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  11. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 224—226. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  12. ↑ Khizar Humayun Ansari. The infidel within: Muslims in Britain since 1800. — C. Hurst & Co. Publishers, 2004. — P. 80. — 438 p. — ISBN 1850656851, ISBN 9781850656852.
  13. ↑ Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 53—54.
  14. ↑ а б Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 234—235. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  15. ↑ Hans-Lukas Kieser. From «Patriotism» to Mass Murder: Dr. Mehmed Reșid (1873—1919) // A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 136-137.
  16. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 224. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  17. ↑ а б Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 51.
  18. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 222. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  19. ↑ Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — P. 287. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  20. ↑ Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 23.
  21. ↑ Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — P. 71.
  22. ↑ Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — P. 99.
  23. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 226—227. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  24. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 227—230. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  25. ↑ Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 55—56.
  26. ↑ Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. — P. 59—60.
  27. ↑ William Leonard Langer. The diplomacy of imperialism: 1890-1902. — 2. — Knopf, 1951. — 797 p.
  28. ↑ Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — P. 98.
  29. ↑ Shaw S. J., Shaw E. K. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. — Cambridge University Press, 1977. — Vol. 2. Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808–1975. — 548 p. — ISBN 0521291666, ISBN 9780521291668.
  30. ↑ Melson. Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. — P. 49—50.
  31. ↑ Ronald Grigor Suny. Writing Genocide // A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 24-25.
  32. ↑ Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 207.

Літаратура правіць

Кнігі
Артыкулы
  • Stephan Astourian. The Armenian Genocide: An Interpretation // The History Teacher. — Society for the History of Education, 1969. — Vol. 23. — P. 111-160.
  • Selim Deringil  (англ.) (бел.. “The Armenian Question Is Finally Closed”: Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897 // Comparative Studies in Society and History. — Society for the Comparative Study of Society and History, 2009. — Vol. 51. — № 2. — P. 344−371.
  • Ronald Grigor Suny  (руск.) (бел.. Dialogue on Genocide: Efforts by Armenian and Turkish Scholars to Understand the Deportations and Massacres of Armenians During World War I(англ.) // Ab imperio. — 2004. — № 4. — P. 79-86.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Хамідыйская_разня&oldid=4709408"