Армянскае пытанне

Армянскае пытанне — комплекс праблем, злучаных з армянскім насельніцтвам Асманскай імперыі у канцы XIX — пачатку XX стагоддзя.

Рэформы асманскага грамадства ў XIX стагоддзі далі армянскай меншасці магчымасць патрабаваць абароны ад гвалту і выканання роўных праў нароўні з мусульманамі. Прыгнечанае становішча армянаў стала прадметам ціску на Асманскую імперыю з боку еўрапейскіх дзяржаў. Улады Асманскай імперыі і султан Абдул-Хамід II бачылі ў гэтым вылучна спробы разбурыць імперыю і спрабавалі жорстка здушыць выступы армянаў. Нявырашанасць армянскага пытання была адной з прычын генацыду армян у 1915 годзе.

Гістарычныя перадумовы

Армянскі этнас паўстаў у IV—II стст. да н.э. на тэрыторыі сучаснай усходняй Турцыі, у рэгіёне, што ўключае ў сябе гару Арарат і возера Ван. Да другога стагоддзя да н.э. армяне з’ядналіся пад валадараннем цара Арташэса I. Найбольшы памер Вялікая Арменія мела ў перыяд кіравання цара Тыграна II Вялікага, калі межы яго імперыі рассунуліся ад Еўфрата і Міжземнага мора да Каспійскага мора. У пачатку IV стагоддзя Арменія стала першай краінай, якая афіцыйна прыняла хрысціянства як дзяржаўную рэлігію, у 405 годзе святым Месропом Маштоцам быў створаны армянскі алфавіт, а ў 414 годзе на армянскую мову была перакладзена Біблія. Прыняцце хрысціянства стала вызначальным фактарам, што аб’яднаў армянскі этнас пасля страты дзяржаўнасці, а Армянская апостальская царква стала найважнейшым інстытутам нацыянальнага жыцця. Рэлігійнае супрацьстаянне армянаў, якія не жадалі адмовіцца ад хрысціянства, падчас шматлікіх уварванняў мусульманаў (арабскіх Абасідаў, сельджукаў і агузскіх цюркаў) на тэрыторыю гістарычнай Арменіі, спусташальныя войны і масавыя перасяленні прывялі да змяншэння колькасці армянскага насельніцтва на гэтай тэрыторыі.

Армянскія правінцыі, 1878—1915 гг.

Берлінскі кангрэс

Разня армян пры султане Гамідзе 2-м, Эрзерум, 1895 год.

Разня армян пры младатурках, Адана, 1908 год.

Генацыд армян, вілает Харберд, 1915 год.

Першая сусветная вайна, Руская Імператарская Армія і Армянскія добраахвотніцкія часткі вызвалілі значную частку Заходняй або «Турэцкай» Арменіі, 1916 год.

Насельніцтва Асманскай імперыі і тэрміналогія

Насельніцтва Асманскай імперыі ў канцы XIX стагоддзя было этнічна размаітым. У яго ўваходзіла некалькі мусульманскіх этнасаў: туркі, курды, адыгі, арабы, выхадцы з Паўночнага Каўказа і інш., сярод хрысціянскіх этнасаў вылучаліся армяне, грэкі, балгары і інш. Таксама ў Асманскай імперыі жылі яўрэі і прадстаўнікі некаторых іншых народаў. У шэрагах асманскага афіцэрскага корпуса служылі, у тым ліку, арабы, таксама займалыя высокія ўрадавыя пасады, асабліва пры Абдул-Хамідзе.

Да пачатку XX стагоддзя этнонім «турак» (Türk) часта ўжываўся ў зневажальным сэнсе. «Туркамі» называлі цюркамоўных сялян Анатолі, з адценнем пагарды да іх невуцтва (напр. kaba türkler «грубыя туркі»). У пачатку XX стагоддзя, з прыходам да ўлады младатурак, палітыка турэцкага нацыяналізму робіцца больш заўважнай, панцюркізм робіцца афіцыйнай ідэалогіяй, а этнонім «туркаў» губляе адмоўную канатацыю (гл. падзел «Арганізацыя знішчэння армян»). Тым не менш, многія арабы працягвалі лічыць сябе «асманамі» да канца існавання імперыі.

У артыкуле пры апісанні падзей, папярэдніх распаду Асманскай імперыі, для ідэнтыфікацыі мусульманскага насельніцтва, калі гэта не вызначаныя этнічныя групы (як, прыкладам, курдскія качавыя плямёны), выкарыстоўваюцца тэрміны «мусульмане» ці «асманы», хочучы, строга кажучы, у лік апошніх фармальна ўваходзілі і армяне. Так, у склад асманскіх войскаў эпохі Першай сусветнай вайны ўваходзілі прадстаўнікі амаль усіх падуладных асманскім султанам народаў, у тым ліку армяне. Пры апісанні дзяржаўных інстытутаў імперыі да сканчэння Першай сусветнай вайны галоўным чынам выкарыстоўваюцца тэрміны «атаманскі» ці «асманскі», радзей «турэцкі» — хоць гэта прынятая назва ў рускай гістарыяграфіі.

У забойствах армянаў бралі ўдзел многія мусульманскія этнасы, у тым ліку курды і чаркесы, аднак гэтыя дзеянні часта здзяйсняліся на заказ турэцкіх службовых асоб.

Асманская імперыя і армянскае пытанне

Армяне Асманскай імперыі, не быўшы мусульманамі, лічыліся другаразраднымі грамадзянамі. Нягледзячы на тое, што 70 % армянскага насельніцтва складалі бедныя сяляне, сярод мусульманскага насельніцтва быў пашыраны стэрэатып хітрага і паспяховага армяніна з вялікім камерцыйным талентам, хоць самі асманскія султаны заклікалі армян заняцца гандлем з Еўропай, здабываючы з гэтага выгаду. Нявырашаныя сацыяльныя праблемы ў гарадах і змаганне за рэсурсы ў сельскай гаспадарцы спараджалі варожасць да армян. Армяне гулялі важную ролю ў дзелавым свеце імперыі, як і еўрапейскія прадпрымальнікі. У 1912 годзе немусульмане складалі ўсяго 17 % насельніцтва Анатоліі, аднак яшчэ напачатку стагоддзі дзель немусульманаў у Стамбуле складала 55,9 %, у Ізміры — 61,5 %, у Трапезундзе — 42,8 %, у іншых гарадах іх дзель таксама была вышэй, чым у сярэднім па імперыі. З 42 друкарняў мусульманам прыналежалі толькі адзінаццаць, з 21 металаапрацоўчага завода — толькі адзін, з вядомых шаўковых прадпрыемстваў Бурсы шэсць прыналежалі мусульманам, два — ураду, трыццаць тры — армянам. Армяне, грэкі і ў меншай ступені яўрэі складалі значны лік уладальнікаў камерцыйных прадпрыемстваў. Незадаволенасць сялянскага насельніцтва ўсходняй Анатолі добра апранутымі гараджанамі, якія ўсталёўваюць нізкія закупныя цэны на прадукты сялянскай працы, лёгка пераносілася на армянаў. Гэта незадаволенасць скіроўвалася дзяржавай і кансерватыўным мусульманскім духавенствам, што ўспрымала армянаў як падбухторшчыкаў спакою і крыніцу радыкальных палітычных ідэй, такіх як прафсаюзы і сацыялізм. У зімовы час армяне былі абавязаны падаваць свае пашы качэўнікам, што, апроч фінансавай нагрузкі, прыводзіла да рабаванняў і гвалту. Армянам забаранялася насіць зброю, што рабіла іх безабароннымі перад рабаваннем курдскіх і іншых качавых плямён. Яны павінны былі плаціць больш высокія падаткі. Армяне-хрысціяне не мелі права сведчыць у судзе. У перыяд эканамічнага спаду, распаду імперыі і перад тварам патэнцыйнай страты асманамі свайго імперскага статусу армяне асацыяваліся з ненавісным асманам Захадам .

Гэтыя працэсы ўскладняліся прытокам мухаджыраў — мусульманскіх уцекачоў з Каўказа (пасля Каўказскай вайны і руска-турэцкай вайны 1877-78 гадоў) і з наватворных балканскіх дзяржаў. У турэцкай гістарычнай памяці гэта вядомае як sokumu — «бедства». Выгнаныя хрысціянамі са сваіх земляў, уцекачы пераносілі сваю нянавісць на мясцовых хрысціянаў. Мухаджыры складалі значную частку карпусы жандараў і нерэгулярных ваярскіх фармаванняў, якія познае прымалі актыўны ўдзел у забойствах армян. Урад стымуляваў рассяленне гэтых мігрантаў у армянскіх абласцях, што павялічвала рыскі для жыцця і ўласнасці мясцовага армянскага насельніцтва. У перыяд паміж 1870 і 1910 гадамі каля 100 000 армян змушаны былі эміграваць, у 1890—1910 гадах не менш за 741 тысячы гектараў армянскіх земляў былі незаконна адабраны ці канфіскаваны прадстаўнікамі дзяржавы. У гэты ж час адзначаны ўзрост нацыянальнай самасвядомасці сярод утвораных армянаў, узнікненне сеткі армянскіх школ і газет. Дамагання армянаў на асабістую і калектыўную бяспеку і адначаснае пагаршэнне іх становішча ў Асманскай імперыі прывялі да ўзнікнення так званага «армянскага пытання» як часткі больш агульнага ўсходняга пытання. Асаблівасць армянскага пытання складалася ў тым, што балканскія народы былі засяроджаны ў правінцыях імперыі, якія знаходзіліся падчас аддзялення, армяне ж былі рассяроджаны па ўсёй тэрыторыі імперыі і толькі ў некаторых раёнах складалі большасць. Дэмаграфічная сітуацыя змушала армян для паляпшэння свайго становішча патрабаваць не незалежнасці, а бяспекі, палітычных і сацыяльных рэформаў.

Паўстанне балканскіх хрысціянаў у 1875 годзе і рэпрэсіі супраць хрысціянаў выклікалі абурэнне ў Еўропе, і грамадская думка Брытаніі вымусіла Дызраэлі, які спрабаваў папярэдзіць умяшанне Расіі дзеля абароны хрысціянскага насельніцтва, прапанаваць правесці канферэнцыю, якая адбылася ў Канстанцінопалі ў снежні 1876 — студзені 1877 гг. На канферэнцыі быў пададзены праект новай канстытуцыі, падрыхтаваны Мітхат-пашай і Грэгарам Аціянам, які прадугледжваў падзел улад, гарантыю грамадзянскіх праў і роўнасці перад законам усіх грамадзянаў імперыі, у выніку прыняты 23 снежня 1876 года. Спасылаючыся на прыняцце канстытуцыі, асманскі бок настойваў на непатрэбнасці канферэнцыі і адхіліў яе рашэнні, што дало Расійскай імперыі падставу абвясціць у наступным годзе вайну Турцыі. Армянскі патрыярх Нерсес заклікаў паству маліцца і працаваць на перамогу асманскага войска, аднак армяне ў прымежных раёнах чакалі рускае войска як збавенне ад анархіі і прыгнёту. Гэтыя пагляды атрымалі пацверджанне, калі перад наступам рускага войска на Карс у раён баёў былі перакінуты банды курдаў і башыбузукаў, якія рабавалі армянскія сёлы ў гэтым і суседніх раёнах і якія забілі 5-6 тысяч армянаў. Калі праз тры месяцы руская армія на чале з армянскімі генераламі Лорыс-Мелікавым, Тергукасавым і Лазаравым увайшла ў Карс, армяне віталі рускіх як вызвольнікаў. У выніку Сан-Стэфанскага мірнага дагавора Расіі адышлі некалькі раёнаў заходняй Арменіі, астатнія ж былі паварочаны туркам. Брытанская дыпламатыя бачыла пагрозу ва ўзмацненні расійскага ўплыву на армянаў і ў магчымым стварэнні армянскай аўтаноміі і прыклала высілкі, каб армянскае пытанне абмежавалася бяспекай насельніцтва. Турцыя абавязвалася правесці рэформы і забяспечыць бяспеку армян ад курдаў і чаркесаў.

На Берлінскім кангрэсе 1878 года Порта (урад Асманскай імперыі) ізноў абавязалася правесці рэформы, злучаныя са становішчам армянаў, і гарантаваць іх бяспеку. Аднак выкананне ўмоў Берлінскага трактата сабатавалася ўрадам султана Абдул-Хаміда II, які асцерагаўся, што рэформы прывядуць да дамінавання армянаў ва ўсходняй Турцыі і да ўсталявання іх незалежнасці. Абдул-Хамід заявіў нямецкаму амбасадару фон Радаліну, што ён хутчэй памрэ, чым саступіць ціску армян і дапусціць правядзенне рэформаў, злучаных з аўтаноміяй. На падставе Кіпрскай канвенцыі ангельцы скіравалі ва ўсходнія правінцыі Асманскай імперыі сваіх консулаў, якія пацвердзілі дрэннае абыходжанне з армянамі. У 1880 годзе шэсць краін, што падпісалі Берлінскі трактат, скіравалі ноту Порце і запатрабавалі пэўных рэформаў, «каб забяспечыць бяспеку жыцця і ўласнасці армян». Аднак Турцыя не выканала ўмовы ноты, а распачатыя ёю меры былі ахарактарызаваны ў брытанскай консульскай справаздачы як «цудоўны фарс». У 1882 годзе заходнія дзяржавы зноў паспрабавалі дамагчыся плана правядзення рэформаў, аднак гэта ініцыятыва была сарвана Бісмаркам.

Пасля забойства Аляксандра II у Расіі да ўлады прыйшоў Аляксандр III, перыяд валадарання якога быў адзначаны антыармянскімі кампаніямі. У Вялікабрытаніі Бенджаміна Дызраэлі змяніў Гладстан, аднак ён таксама не дасягнуў поспеху ў развязку армянскага пытання. Армяне дарэмна спрабавалі дамагчыся правядзення рэформаў негвалтоўнымі метадамі, патрабуючы толькі асабістай бяспекі. Яны заяўлялі, што не хочуць пераходзіць пад уладу рускіх, бо тыя імкнуліся навязаць руск праваслаўную веру уласным падданым армянскага паходжання і тым самым нейтралізаваць іх нацыянальную самасвядомасць. Аднак зараз інтарэсы еўрапейскіх дзяржаў былі засяроджаны на каланізацыі Афрыкі і Далёкага Усходу, і армянскае пытанне апынулася забыты на 15 гадоў. Немагчымасць вырашыць пытанне шляхам рэформаў падпіхнула армянскае насельніцтва да рэвалюцыйных настрояў. У 1879 годзе падчас неўраджаю курды рабавалі армянскае насельніцтва, што прывяло да галоднай смерці дзясяткаў тысяч армянаў.

У 1882 годзе ў Эрзурумскай вобласці было створана адно з першых армянскіх з’яднанняў — «Сельскагаспадарчае грамадства», закліканае абараніць армянаў ад рабаванняў, што ажыццяўляліся курдскімі і іншымі качавымі плямёнамі. У 1885 годзе была створана першая армянская палітычная партыя Арменакан, платформа якой агадвала дасягненне мясцовага армянскага самавызначэння з дапамогай асветы і прапаганды, а таксама вайсковай падрыхтоўкі для супраціву дзяржаўнаму тэрору. Праграма партыі не агадвала адкрытага супраціву і аддзялення ад Асманскай імперыі нават у аддаленай перспектыве. У 1887 годхе паўстала сацыял-дэмакратычная партыя Гнчакян, мэтай якой было вызваленне турэцкай Арменіі шляхам рэвалюцыі і стварэнне незалежнага сацыялістычнай дзяржавы. Праграма Гнчакян меркавала ўдзел у рэвалюцыі ўсіх этнічных груп турэцкай Арменіі і наступную гарантыю ўсіх грамадзянскіх праў па еўрапейскім узоры. Нарэшце, у 1890 годзе ў Тыфлісе прайшоў першы з’езд найболей радыкальнай партыі Дашнакцуцюн. Праграма партыі агадвала аўтаномію ў межах Асманскай імперыі, волю і роўнасць для ўсіх груп насельніцтва, а ў сацыяльнай частцы абапіралася на стварэнне сялянскіх камун як асноўных элементаў новага грамадства. Для гэтага Дашнакцутюн меркавала арганізацыю ўзброеных груп, якія павінны былі змагацца супраць эксплуататараў, карумпаваных урадоўцаў і здраднікаў, у тым ліку і тэрарыстычнымі метадамі. Аднак большасць армянскага насельніцтва пасля стагоддзяў рэпрэсій і становішча людзей другога гатунку баялася супраціву, мяркуючы, што яно прывядзе да яшчэ большых пакут. Прывілеяваныя класы армянаў таксама не падзялялі сацыялістычныя памкненні армянскіх партый, бачачы ў іх пагрозу ўласнаму дабрабыту.

Не маючы магчымасці больш чакаць дапамогі ад заходніх дзяржаў, армяне пачалі барацьбу, атрымваючы падтрымку ад армян з Расіі. Мяцежна наладжаныя групы арганізоўвалі выбегі на турэцкую тэрыторыю ад Эрзурума да Стамбула і іншых гарадоў Турцыі, колькасць якіх асабліва павялічылася пасля ўтварэння партыі Дашнакцуцюн. Першае сутыкненне адбылося ў Эрзуруме ў чэрвені 1890 года, калі ўлады паспрабавалі знайсці зброю ў армянскім саборы. Нягледзячы на тое, што зброя не была знойдзена, праз некалькі дзён туркі напалі на армянскія дамы і крамы. Калі каля 200 армян памкнулася, каб скласці заступніцтва з пратэстам, улады загадалі ім разысціся, а пасля адмовы ўжылі зброю. Наступнае сутыкненне адбылося ў ліпені таго ж года ў Стамбуле, калі прадстаўнікі гнчакистов вымусілі армянскага патрыярха далучыцца да працэсіі ў палац для перадачы султану маніфеста з пратэстам. Салдаты і паліцыя атачылі дэманстрантаў, рушыла ўслед страляніна, падчас якой было забіта трохі чалавек, улучаючы прынамсі аднаго паліцыянта. Гэты выпадак паслужыў пацверджаннем таго, што ў рэпрэсіўным атаманскім грамадстве нават мірныя дэманстрацыі выклікаюць гвалт.

Напачатку 1890-х гадоў армянскія арганізацыі, асабліва партыя «Гнчакян», пачалі ўвозіць зброю і скарыстаць тэрарыстычныя метады як супраць прыгнятальнікаў армянаў, так і супраць багатых армянаў. Паводле дактрын марксізма, сялянства не мела самасвядомасці для ўдзелу ў рэвалюцыйнай дзейнасці, і тэрарызм павінен быў яго натхняць. Для супраціву прапанаваным рэформам і армянскаму рэвалюцыйнаму руху Абдул-Хамід пачаў выбудоўваць новую армянскую палітыку, заснаваную на санкцыянаваным тэроры. Для гэтага з 1891 года ён пачаў арганізоўваць напады на армян, выкарыстоўваючы, у прыватнасці, нерэгулярныя войскі з курдскіх плямён — хамідые («прыналежныя Хаміду»), афіцыйным заданнем якіх з’яўлялася прыгнечанне армянаў. Хаміду мелі імунітэт ад крымінальнага пераследу, супраціў хамидие расцэньвалася як паўстанне супраць дзяржавы і султана, адпаведна яны маглі рабаваць і тэрарызаваць армянскае насельніцтва. Хаміду былі перададзены пашы ўздоўж мяжы з Расіяй для стварэння ісламскага бар’ера паміж Расіяй і армянамі. Таксама Абдул-Хамід пачаў праграму перагляду меж, у выніку якой у акругах з пераважалым да гэтага армянскім насельніцтвам армяне сталі складаць меншасць.

Заўвагі