Месаамерыканская храналогія
Месаамерыканская храналогія — прынятая методыка апісання гісторыі дакалумбавых цывілізацый Месаамерыкі ў тэрмінах іменаваных эр і перыядаў, пачынаючы з самых ранніх сведчанняў наяўнасці чалавечых паселішчаў і да ранняга каланіяльнага перыяду, які паследаваў за іспанскай каланізацыяй Амерыкі.
Гісторыкі і археолагі падзяляюць гісторыю Месаамерыкі на тры ўмоўныя перыяды: дакласічны, класічны і посткласічны. Важна адзначыць, што названыя даты з'яўляюцца толькі ацэнкамі, і пераходы ад аднаго перыяду да другога не адбываліся адначасова і пры аднолькавых абставінах у розных народаў. Некаторыя даследчыкі нават аспрэчваюць гэты еўрацэнтрычны пункт гледжання, які вельмі падобны на храналогію Старажытнай Грэцыі.
Цывілізацыя Месаамерыкі з'яўляецца складанай камбінацыяй розных культур, якія ўзнікалі ў розны час. Працэсы, якія прыводзяць да стварэння кожнай з культурных сістэм Месаамерыкі, вызначаліся не толькі ўнутранай дынамікай адпаведнага грамадства, але і знешнімі і эндагеннымі фактарамі — напрыклад, міграцыямі насельніцтва або прыроднымі катаклізмамі.
Дакласічная эра
правіць
Дакласічная або фармацыйная эра працягвалася з 2500 да н.э. да 200 н.э. Пачатак перыяду суадносяць са з'яўленнем керамічных прадметаў на захадзе рэгіёна. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што на ранняе развіццё ганчарнага справы ў гэтай вобласці паўплывалі сувязі паміж Паўднёвай Амерыкай і народамі, якія жывуць на ціхаакіянскім узбярэжжы сучаснай Мексікі. З'яўленне керамікі сведчыць аб аселым ладзе жыцця, які адрознівае месаамерыканскія народы ад суполак збіральнікаў і паляўнічых у пустэльных раёнах на поўначы.
У пачатку дакласічнай эры рухаючай сілай цывілізацыі Месаамерыкі выступала культура Капача — яе керамічныя вырабы былі шырока распаўсюджаныя ў рэгіёне.
Каля 1500 да н.э. заходнія культуры прыйшлі ў заняпад і асіміляваліся з іншымі народамі. У выніку такіх аб'яднанняў у даліне Мехіка паўстала культура Тлатылька, а на беразе Мексіканскага заліва — культура альмекаў.
Пачынаецца распрацоўка першых сістэм пісьменнасці і дваццацічнай сістэмы лічэння. Паскараецца стратыфікацыя грамадства, выкліканая з'яўленнем пэўных ведаў, такіх як астраномія, пісьменнасць, асновы камерцыі, недаступныя шырокім колам насельніцтва. Зачынаецца ўрбанізацыя.
Пад канец дакласічнай эры палітычнае і эканамічнае панаванне над рэгіёнам перамясцілася ў паселішчы даліны Мехіка. Вакол возера Тэскока некалькі вёсак, такія як Тлатылька і Куікуілька, выраслі ў сапраўдныя гарады. Прыкладна ў 0 годзе Куікуілька быў закінуты і панаванне над Мексіканскім басейнам перайшло да Тэатыўакана. У наступныя два стагоддзі так званы «Горад багоў» кансалідаваў уладу, стаўшы галоўным месаамерыканскім горадам першага тысячагоддзя і вядучым палітычным, эканамічным і культурным цэнтрам на наступныя сем стагоддзяў.
Класічная эра
правіць
Класічная эра ў Месаамерыцы працягвалася з 250 па 900 н. э. Перыяд адзначаецца дамінаваннем Тэатыуакана, які прытрымліваўся экспансіянісцкай палітыкі, што прывяла да кантрою над асноўнымі гандлёвымі шляхамі паўночнай Месаамерыкі.
У цэлым, гэты перыяд месаамерыканскай гісторыі характарызуецца найвышэйшым узроўнем развіцця мастацтваў, навукі, гарадоў, архітэктуры і сацыяльнай арганізацыі. Мая давялі каляндар, пісьменнасць і сваё веданне матэматыкі да іх вышэйшага пункту развіцця.
На поўначы Месаамерыкі класічная эра завяршылася заняпадам Театыуакана прыкладна ў 700 г. Гэта дазволіла развіцца рэгіянальным цэнтрам, якія пачалі змагацца за кантроль над гандлёвымі шляхамі і прыроднымі рэсурсамі. Палітычны лад рэгіёна набыў раздробленасць, і ні адзін горад не меў вядучых пазіцый. У гэты перыяд адбылося некалькі перасяленняў народаў, выкліканых уварваннем груп плямён з Арыдаамерыкі і іншых паўночных рэгіёнаў, прымушаючы насельніцтва Месаамерыкі перамяшчацца на поўдзень. Сярод прыбылых народаў былі наўа, якія пасля пабудуюць два найбольш важных горада посткласічнай эры - Тулу і Тэначтытлан.
Развал класічнай цывілізацыі Мая ў паўночных нізінах пачаўся прыкладна ў 810. Пад канец класічнай эры мая перасталі весці каляндар доўгага ліку, многія іх гарады згарэлі, былі закінутыя і зараслі джунглямі.
Посткласічная эра
правіцьПосткласічная эра займае часавы прамежак ад 900 да заваявання Месаамерыкі іспанцамі паміж 1521 і 1697. Гэтая эра характарызуецца вялікай колькасцю войн. Палітычныя эліты, звязаныя са жрэчаскім класам, страцілі ўладу на карысць воінаў, а тыя паступова (прынамсі, за паўстагоддзя да прыхода іспанцаў) пачалі страчваць свае пазіцыі, адступаючы перад новым моцным класам гандляроў.
Сярод народаў першапачаткова дамініруюць тальтэкі, пасля — чычымекі. Апошнімі ўзвысіліся мешыкі (ацтэкі).
У гэты перыяд рэгіён атрымлівае з Паўднёвай Амерыкі тэхналогію металургіі.
Імперыя ацтэкаў была заваяваная ў 1521 іспанскімі войскамі пад камандаваннем Эрнана Картэса і іх індзейскімі саюзнікамі (татанакамі). Захоп Месаамерыкі завяршыўся ў 1697, калі іспанцы захапілі і спалілі Таясал.
Літаратура
правіць- Соди Д. Великие культуры Месоамерики. — перевод с испанского. — Москва: Знание, 1985. — 208 c. с.
- Carmack, Robert; et al. (1996). The legacy of Mesoamerica: history and culture of a Native American civilization. New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-337445-9.
- Coe, Michael D. (1996). Mexico: from the Olmecs to the Aztecs. New York: Thames and Hudson. ISBN 0-500-27722-2.
- Fernández, Tomás; Jorge Belarmino (2003). La escultura prehispánica de mesoamérica. Barcelona: Lunwerg Editores. ISBN 84-9785-012-2.
- de la Fuente, Beatrice (2001). De Mesoamérica a la Nueva España. Oviedo, Spain: Consejo de Comunidades Asturianas. ISBN 84-505-9611-4.
- Gamio, Manuel (1922). La Población del Valle de Teotihuacán: Representativa de las que Habitan las Regiones Rurales del Distrito Federal y de los Estados de Hidalgo, Puebla, México y Tlaxcala (2 vols. in 3 ed.). Mexico City: Talleres Gráficos de la Secretaría de Educación Pública.
- Kirchhoff, Paul (1943). "Mesoamérica. Sus Límites Geográficos, Composición Étnica y Caracteres Culturales". Acta Americana. 1 (1): 92–107.
- Kuehne Heyder, Nicola; Joaquín Muñoz Mendoza (2001). Mesoamérica: acercamiento a una historia. Granda, Spain.: Diputación Provincial de Granada.
{{cite book}}: Невядомы параметр|is=ігнараваны (даведка) - López Asutin, Alfredo; Leonardo López Luján (1996). El pasado indígena. Mexico: El Colegio de México. ISBN 968-16-4890-0.
- Palerm, Ángel (1972). Agricultura y civilización en Mesoamérica. Mexico: Secretaría de Educación Pública. ISBN 968-13-0994-4.
- de Sahagún, Bernardino (1950–82). Florentine Codex: General History of the Things of New Spain (13 vols. in 12 ed.). Santa Fe: School of American Research. ISBN 0-87480-082-X.
{{cite book}}: Невядомы параметр|coauthors=ігнараваны (прапануецца|author=) (даведка)Папярэджанні CS1: фармат даты (спасылка) - Wauchope, Robert (ed.) (1964–76). Handbook of Middle American Indians (16 vols. ed.). Austin: University of Texas Press.
{{cite book}}:|first=мае агульную назву (даведка)Папярэджанні CS1: фармат даты (спасылка) - Weaver, Muriel Porter (1993). The Aztecs, Maya, and Their Predecessors: Archaeology of Mesoamerica (3rd ed. ed.). San Diego: Academic Press. ISBN 0-01-263999-0.
{{cite book}}:|edition=мае залішні тэкст (даведка) - West, Robert C.; John P. Augelli (1989). Middle America: Its Lands and Peoples (3rd ed. ed.). Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall. ISBN 0-13-582271-8.
{{cite book}}:|edition=мае залішні тэкст (даведка) - Wolf, Eric Robert (1967). Pueblos y culturas de Mesoamérica. Bilioteca Era.
- Duverger, Christian (1999): Mesoamérica, arte y antropología. CONACULTA-Landucci Editores. Paris. ISBN 970-18-3751-7.
- Miller, Mary Ellen. (2001). El arte de mesoamérica. «Colecciones El mundo del arte». Ediciones Destino. Barcelona, España. ISBN 84-233-3095-8.
- Several Authors. (1996) «Historia General de Guatemala» ISBN 84-88522-07-4.