Ніжнялужыцкая мова
Ніжнялу́жыцкая мова[3] (dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina) — адна з дзвюх літаратурных моў лужычанаў (лужыцкіх сербаў), распаўсюджаная ў вобласці Ніжняя Лужыца ва ўсходняй Германіі (федэральная зямля Брандэнбург). Уваходзіць у лужыцкую падгрупу заходнеславянскіх моў[4].
Ніжнялужыцкая мова | |
---|---|
Саманазва | dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina |
Краіны | Германія |
Рэгіёны | Ніжняя Лужыца (Брандэнбург) |
Арганізацыя, якая рэгулюе | Ніжнялужыцкая моўная камісія |
Агульная колькасць носьбітаў | 7 240 (1995)[1] |
Статус | знікае (definitely endangered)[2] |
Класіфікацыя | |
Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
Пісьменнасць | лацінка (Ніжнялужыцкі алфавіт) |
Моўныя коды | |
ISO 639-1 | — |
ISO 639-2 | dsb |
ISO 639-3 | dsb |
WALS | srl |
Ethnologue | dsb |
ELCat | 4109 |
IETF | dsb |
Glottolog | lowe1385 |
Вікіпедыя на гэтай мове |
Колькасць носьбітаў мовы — 7 240 чалавек (1995 год)[1] — памяншаецца, на ёй размаўляе збольшага старэйшае пакаленне лужычанаў у наваколлі Котбуса, моладзь не ведае мовы[5].
На крышталізацыю ніжнялужыцкай літаратурнай нормы вельмі паўплывала верхнелужыцкая мова, але насупраць ёй ніжнялужыцкая менш нармавана і кадыфікавана, ёй уласцівыя няўстойлівасць і вялікая варыянтнасць[6]. Мовы лужыцкай групы падзяляюць усе заходнеславянскія моўныя чэрты, часткай набліжаючыся да моў ляхіцкай падгрупы, часткай — да чэшска-славацкіх. Мовы Горнай і Долнай Лужыцы маюць значную колькасць супольных чэрт і ў той жа час адрозніваюцца паміж сабой на ўсіх узроўнях моўнай сістэмы (фанетыка, марфалогія, лексіка), мяжу паміж імі ўтвараюць ізаглосы некалькіх старажытных моўных з’яў[7][8].
Рэгулятарам літаратурнай мовы з’яўляецца Ніжнялужыцкая моўная камісія, якая дзейнічае цяпер пры лужыцкай прасветнай грамадзе «Маціца сербская»[9].
Моўная геаграфія
правіцьНа ніжнялужыцкай мове размаўляюць ва Усходняй Германіі на абшары вакол горада Котбус. Агульная колькасць носьбітаў падаецца ў розных крыніцах ад 5 да 15 тысяч, але колькасць актыўных карыстальнікаў трохі меншая.
Ніжнялужыцкая мова знікае, што абгрунтоўваюць дэмаграфічныя падлікі. Большасць размоўнікаў — людзі старэйшага ўзросту. Моладзь карыстаецца нямецкай мовай, што дае большую магчымасць зрабіць кар’еру.
Ёсць спробы захаваць мову ад знікнення. Да найважнейшых адносіцца «Вітай-праграма», што ставіць за мэту развіццё ніжнялужыцкай мовы ў дзіцячых садках. Вынікі праграмы, аднак, далёкія ад станоўчых, што не дазваляе глядзець на будучыню мовы аптымістычна. Існуе збянтажанасць, што як самі лужычане не паспрабуюць рашуча захаваць мову, яна можа знікнуць на працягу наступных двух ці трох пакаленняў.
Дыялекты
правіць- заходнекотбускі;
- усходнекотбускі;
- веташаўскі.
Пісьмовасць
правіцьПісьмовасць на грунце лацінкі створана ў XVI сталецці[7].
Літара | Назва | Літара | Назва | Літара | Назва | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
A | a | a | CH | ch | cha | Ŕ | ŕ | eŕ, veke eŕ |
B | b | bej | I | i | i | S | s | es |
C | c | cej | J | j | jot | Š | š | eš |
Č | č | čej | K | k | ka | Ś | ś | śej |
Ć | ć | ćej | Ł | ł | eł | T | t | tej |
D | d | dej | L | l | el | U | u | u |
DŹ | dź | dźej | M | m | em | W | w | wej |
E | e | e | N | n | en | Y | y | y |
Ě | ě | jet, ět | Ń | ń | eń | Z | z | zet |
F | f | ef | O | o | o | Ž | ž | žet |
G | g | gej | P | p | pej | |||
H | h | ha | R | r | er |
Лінгвістычная характарыстыка
правіцьНіжнялужыцкая мова шмат чым адрозніваецца ад верхнелужыцкай.
Фанетычныя асаблівасці:
- Захаванне гуку g выбухнога (у верхнелужыцкай h).
- Пераход r > š пасля зычных p, t, k (trawa > tšawa).
- Задзіночанне č і c (čas > cas).
Марфалагічныя асаблівасці:
- Парны лік.
- Асаблівыя формы дзеясловаў мінулага часу: аорыст ды імперфект.
- Супін, які ў іншых славянскіх мовах, акрамя славенскай, знікнуў.
Лексічныя асаблівасці — нямецкі ўплыў на слоўнік большы, чым у верхнелужыцкай.
Марфалогія
правіцьНазоўнік
правіцьНазоўнік ніжнялужыцкай мовы мае катэгорыі роду (мужчынскі, жаночы, ніякі), ліку (адзіночны, парны, множны), склону и адушаўлёнасці[10].
Назоўнікі скланяюцца ў 6 склонах: назоўным, родным, давальным, вінавальным, творным, месным[11].
Жаночы род назоўнікаў мае 3 скланенні: к I-му адносяцца назоўнікі з асновай на цвёрды зычны і канчаткам -a у назоўным склоне, к II-му — назоўнікі з асновай на мяккі ці зацвярдзелы (гістарычна мяккі) зычны (c, s, z, š, ž) і канчаткам -a у назоўным склоне, па III-ім змяняюцца назоўнікі з нулявым канчаткам[12].
Скланенне назоўнікаў жаночага роду на ўзоры словаў głowa «галава», droga «дарога», zemja «зямля», duša «душа», kosć «костка», rěc «мова»[13]:
Склон і лік | I скланенне | II скланенне | III скланенне | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Назоўны адз. ліку | głowa | droga | zemja | duša | kosć | rěc |
Родны адз. ліку | głowy | drogi | zemje | duše | kosći | rěcy |
Давальны адз. ліку | głowje | droze | zemi | dušy | kosći | rěcy |
Вінавальны адз. ліку | głowu | drogu | zemju | dušu | kosć | rěc |
Творны адз. ліку | głowu | drogu | zemju | dušu | kosću | rěcu |
Месны адз. ліку | głowje | droze | zemi | dušy | kosći | rěcy |
Назоўны парн. ліку | głowje | droze | zemi | dušy | kosći | rěcy |
Родны парн. ліку | głowu | drogowu | zemjowu | dušowu | kosćowu | rěcowu |
Давальны парн. ліку | głowoma | drogoma | zemjoma | dušoma | kosćoma | rěcoma |
Вінавальны парн. ліку | głowje | droze | zemi | dušy | kosći | rěcy |
Творны парн. ліку | głowoma | drogoma | zemjoma | dušoma | kosćoma | rěcoma |
Месны парн. ліку | głowoma | drogoma | zemjoma | dušoma | kosćoma | rěcoma |
Назоўны мн. ліку | głowy | drogi | zemje | duše | kosći | rěcy |
Родны мн. ліку | głowow | drogow | zemjow | dušow | kosćow, kosći | rěcow |
Давальны мн. ліку | głowam | drogam | zemjam | dušam | kosćam | rěcam |
Вінавальны мн. ліку | głowy | drogi | zemje | duše | kosći | rěcy |
Творны мн. ліку | głowami | drogami | zemjami | dušami | kosćami | rěcami |
Месны мн. ліку | głowach | drogach | zemjach | dušach | kosćach | rěcach |
Лічэбнік
правіцьЛічэбнікі ад 1 па 21[14]:
Колькасныя | Парадкавыя | Зборныя | ||
---|---|---|---|---|
Адушаўлёныя | Неадушаўлёныя | |||
1 | jaden (м. р.), jedna (ж. р.), jedno (с. р.) | prědny | ||
2 | dwa (м. р.), dwě (ж. р., с. р.) | drugi | dwoji | |
3 | tśi | tśo | tśeśi | tšoji |
4 | styri | styrjo | stworty | stwory |
5 | pěś | pěśo | pěty | pěśory |
6 | šesć | šesćo | šesty | šesćory |
7 | sedy | sedymjo | sydymy | sedymory |
8 | wosym | wosymjo | wosymy | wosymory |
9 | źewjeś | źewjeśo | źewjety | źewjeśory |
10 | źaseś | źaseśo | źasety | źaseśory |
11 | jadnasćo | jadnasty | jadnasćory | |
12 | dwanasćo | dwanasty | ||
13 | tśinasćo | tśinasty | ||
14 | styrnasćo | styrnasty | ||
15 | pěśnasćo | pěśnasty | ||
16 | šesnasćo | šesnaty | ||
17 | sedymnasćo | sedymnasty | ||
18 | wosymnasćo | wosymnasty | ||
19 | źewjeśnasćo | źewjeśnasty | ||
20 | dwaźasća | dwaźasty | ||
21 | jadenadwaźasća | jadenadwaźasty |
Займеннік
правіцьСкланенне асабовых займеннікаў першай і другой асобы[15]:
Склон | I асоба | II асоба | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Я | Мы | Мы ўдвух | Ты | Вы | Вы ўдвух | |||
без прыназоўніка | после прыназоўніка | без прыназоўніка | после прыназоўніка | |||||
Назоўны | ja | my | mej | ty | wy | wej | ||
Родны | mje | mnjo / mnje | nas | naju | śi, tebje | tebje | was | waju |
Давальны | mě | mnjo / mnje | nam | nama | śi, tebje | tebje | wam | wama |
Вінавальны | mě | mnjo / mnje | nas | naju | śi, tebje | tebje | was | waju |
Творны | mnu | nami | nama | tobu / tebu | wami | wama | ||
Месны | mnjo / mnje | nas | nama | tebje | was | wama |
Дзеяслоў
правіцьДзеяслоў ніжнялужыцкай мовы мае такія катэгорыі, як час, лад, трыванне, стан, асоба, лік і род[16].
У літаратурнай мове сістэма часу складаецца з цяперашняга і будучага часоў, формаў мінулага часу (перфект, плюсквамперфект, аорыст, імперфект). Але ўжо ў XIX ст. аорыст, перфект і плюсквамперфект пачалі знікаць з гутарковай мовы, а ў сучасны момант пакідаюць і літаратурную норму.[17]
Перфект утвараецца састаўным чынам: l-дзеепрыметнік і дапаможны дзеяслоў byť у цяперашнім часе. Змяненне дзеяслова piś «піць» у перфекце[17]:
Асоба | Адзіночны лік | Парны лік | Мн. лік | ||
---|---|---|---|---|---|
Мужчынскі | Жаночы | Ніякі | |||
1-я асоба | som pił | som piła | *som piło | smej piłej | smy pili |
2-я асоба | sy pił | sy piła | *sy piło | stej piłej | sćo pili |
3-я асоба | jo pił | jo piła | jo piło | stej piłej | su pili |
Лексіка
правіцьВерагодна, з ніжнялужыцкай у чэшскую перайшло слова brambor «бульба» (хоць самі лужычане завуць бульбу словам běrna)[18].
Гл. таксама
правіць- Панашэму
- Сербалужыцкая літаратура
- Крысціян Фрыдрых Штэмпель — перакладчык старажытнагрэчаскай літаратуры.
Зноскі
- ↑ а б Ethnologue report for language code: dsb (англ.)(недаступная спасылка). Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2012. Праверана 21 ліпеня 2012.
- ↑ UNESCO (англ.). — UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012.
- ↑ Ці долнасорбская, ці долналужыцкая
- ↑ Широкова А. Г. Западнославянские языки
- ↑ Скорвид С. С. Серболужицкий (серболужицкие) и русинский (русинские) языки: к проблеме их сравнительно-исторической и синхронной общности // Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания. Информационные материалы и тезисы докладов международной конференции. — М., 2001. — С. 109—114.
- ↑ Ермакова М. И. Функционирование серболужицкого языка // Язык. Этнос. Культура. — М., 1994. — С. 151—165.
- ↑ а б Трофимович К. К. Лужицкий язык
- ↑ Енч Г., Недолужко А. Ю., Скорвид С. С. Серболужицкий язык. — С. 1—2. Архівавана 24 снежня 2013.
- ↑ Delnjoserbska rěčna komisija Архівавана 18 жніўня 2013.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 39. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 43. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 45-47. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 54-57, 64-72. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 97-114. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 120. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 218. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ а б Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 275. — ISBN 978-80-246-1762-6.
- ↑ Frinta A. Česká jména lužickosrbského původu // Naše řeč. — 1956. — Т. 39. — № 9-10.