Вікіпедыя

Пракельцкая мова

Праке́льцкая мова — прамова (мова-продак), якая лічыцца продкам моў кельцкай галіны індаеўрапейскай сям'і моў, і, у сваю чаргу, стала асобнай філіяцыяй пасля распаду праіндаеўрапейскай мовы. Не з'яўляецца пісьмова засведчанай, аднаўляецца праз звесткі і метады параўнальна-гістарычнай лінгвістыкі.

Некаторымі мовазнаўцамі ўключаецца ў склад заходнеіндаеўрапейскай супольнасці, да якіх належалі таксама прагерманская, праіталійская і прабалта-славянская мовы. Дакладныя зносіны між гэтымі мовамі ў рамках гіпатэтычнай супольнасці застаюцца дыскусійнымі. На ўзор такіх індаеўрапейскіх моў, як тахарскія, італійскія, германскія, старажытнагрэчаская і некаторыя іншыя, уяўляла сабой мову з тыпова «кентумнымі» рысамі.

Рэканструкцыя пракельцкай мовы ўскладняецца рознай наяўнасцю звестак адносна дзвюх груп кельцкай галіны, астраўной і кантынентальнай. Усе кантынентальныя кельцкія мовы з'яўляюцца вымерлымі; у той час як іх пісьмовыя помнікі даюць добрае ўяўленне пра фаналогію і, часам, пра марфалогію, рэканструкцыя іх сінтаксісу падааецца цяжкасцям з прычыны малой колькасці вядомых пісьмовых помнікаў. Некаторыя поўныя сказы знаходзяцца ў пісьмовых сведчаннях гальскай і кельтыберскай моў, але найстарэйшай істотнай кельцкай літаратурай лічацца ўзоры пісьма старажытнаірландскай мовы — самай ранняй з засведчаных астраўных моў.

Мажлівыя носьбіты правіць

Найранейшай археалагічнай культурай, прадстаўнікі якой могуць атаясамлівацца з носьбітамі пракельцкай мовы і якая можа быць абгрунтаваная ў гэтай якасці, з'яўляецца культура палёў пахавальных урнаў, якая існавала ў Цэнтральнай Еўропе з апошняе чвэрці II тыс. да н.э.[1] З раннімі кельтамі таксама звязваецца гальштацкая культура, якая існавала перадусім на тэрыторыях сучасных Швейцарыі і Аўстрыі каля ІХ ст. да н.э. ужо ў часы Жалезнага веку[1]

Лінгвістычная характарыстыка правіць

Фаналагічныя змены правіць

Ніжэй прыведзены пералік трывалых гукавых змен, якія сталі адрозніваць пракельцкую мову ад праіндаеўрапейскай[2]. Змены прыведзеныя ў храналагічным парадку ад познепраіндаеўрапейскага да познепракельцкага перыядаў. V — галосны, C — зычны.

  • Познепраіндаеўрапейскі перыяд:

Змены, што адбыліся ў гэты перыяд, падзяляюць таксама шэраг іншых галін індаеўрапейскай сям'і.

  • ḱ > k
  • ǵ > g
  • ǵʰ > gʰ;
  • Эпэнтэза галоснага *a пасля складовага санорнага ў пазіцыі, калі за ім следаваў лярынгал або іншы санорны (R̥HR > RaHR);
  • Страта лярынгалаў у складох пасля галоснага перад націскам (VHĆ > VĆ);
  • Страта лярынгалу перад наступным галосным з уплывам на яго якасць:
  • h₁e > e
  • h₂e > a
  • h₃e > o
  • HV > V;
  • Страта лярынгалаў пасля папярэднім галосным з уплывам на яго даўжыню:
  • eh₁ > ē
  • eh₂ > ā
  • eh₃ > ō
  • VH > V̄;
  • Страта лярынгалаў у неініцыяльным складзе між выбухнымі зычнымі (CHC > CC). Спалучэнні тыпу «выбухны + H + выбухны» далі нуль гуку ў пракельцкай мове ў неініцыяльных складох (напрыклад, PIE *dʰugh₂tḗr > пракельцк. *duxtīr замест чаканага **dugatīr)[3];
  • Пераход астатніх лярынгалаў у галосную фанему *a (CHC > CaC);
  • Пераход двух паслядоўных зубных у дзве глухія свісцячыя (TT > ss).
  • Раннепракельцкі перыяд:
  • Аб'яднанне ў лябіявелярныя паслядоўнасцей зычных накшталт велярны + *w. Застаецца незраумелым пытанне таго, ці адбылося гэта да наступнай змены, у такім выпадку адбыўся пераход gw > b або gw > gʷ.
  • kw > kʷ
  • gw > gʷ
  • gʰw > gʷʰ
  • gʷ > b;
  • Прыдыхальныя зычныя страчваюць прыдыханне і, такім чынам, зліваюцца з іх звычайнымі адпаведнікамі:
  • bʰ > b
  • dʰ > d
  • gʰ > g
  • gʷʰ > gʷ;
  • Пераход *e перад санорным і *a ў *a (eRa > aRa): *ǵʰelH-ro > *gelaro > *galaro / *gérH-no > *gerano > *garano;
  • Эпэнтэза *i пасля складовага плыўнага ў выпадку, калі апошні знаходзіцца ў пазіцыі перад выбухным:
  • l̥T > liT
  • r̥T > riT;
  • Эпэнтэза *a перад астатнімі складовымі санорнымі:
  • m̥ > am
  • n̥ > an
  • l̥ > al
  • r̥ > ar;
  • Страта ўсіх астатніх нескладовых лярынгалаў;
  • Пераход *p у *kʷ у выпадку, калі апошні прысутнічае ў любой пазіцыі слова пасля *p (p...kʷ > kʷ...kʷ);
  • Пераход галоснай ē > ī, а таксама ō > ū (у фінальных складох);
  • Скарачэнне доўгіх галосных (у тым ліку дыфтонгаў) перад санорным у канцы складу (V:RC > VRC).
  • Познепракельцкі перыяд:
  • Пераход выбухных у *x перад іншым выбухным або *s (C₁C₂ > xC₂, Cs > xs);
  • Пераход p > b перад плыўнымі (pL > bL);
  • Пераход p > w перад насавымі (pN > wN);
  • Пераход p > ɸ. Мажліва, не адбываўся перад свісцячым *s;
  • Пераход ō > ā;
  • Пераход ew > ow;
  • Пераход uwa > owa.

Рэканструкцыя правіць

Аналагічна іншым рэканструяваным прамовам, адносна пракельцкай мовы лінгвісты рэканструююць фанетыку і фаналогію (гукавы лад), для чаго прыцягваюцца звесткі па праіндаеўрапейскай мове, а таксама прамовах, якія існавалі поруч з пракельцкай, захаваных пісьмовых помніках вымерлых кельцкіх моў і сучасных кельцкіх моў.

  • Зычныя:

Для пракельцкай мовы рэканструюецца наступны лад зычных гукаў:

 Білябіяльныя  Альвеалярныя  Палатальныя  Велярныя  Лябіявелярныя
Выбухныя b t d k ɡ kʷ ɡʷ
Насавыя m n
Фрыкатывы ɸ s
Апраксыманты j w
Апраксыманты l
Дрыжачыя r

У адрозненне ад праіндаеўрапейскай мовы ў пракельцкай мове знікла прыдыханне як сродак супрацьпастаўлення зычных фанем, праз што, такім чынам, звонкія прыдыхальныя выбухныя *bʰ, *dʰ, *gʰ/ǵʰ у пракельцкай мове зліліся з *b, *d, *g/ǵ. Звонкі прыдыхальны лябіявелярны *gʷʰ не зліўся з *gʷ, аднак апошні ў пракельцкай зліўся з *b, тады як адбыўся пераход *gʷʰ > *gʷ. Узоры дадзеных пераход прасочваюцца на PIE *gʷen- «жанчына» > ст.-ірл. ben, вал.: benyw, але PIE *gʷʰn̥- «забіваць, параніць» > ст.-ірл. gonaid, валійск. gwanu.

Праіндаеўрапейскі *p быў страчаны ў пракельцкай пераўтварыўся напачатку ў *ɸ, пасля чаго перайшоў у *h (што можна прасачыць на тапоніме Герцынія, у выпадку, калі ён мае кельцкую этымалогію) і ўрэшце быў страчаны ў ініцыяльнай і інтэрвакальнай пазіцыях. Лёс *ɸ у іншых пазіцыях стаў іншым: так, сцячэнні *ɸs, *ɸt перайшлі ў *xs, *xt адпаведна ў пракельцкі перыяд, PIE *sp- у старажытнаірландскай перайшло ў s (у сваю чаргу, праз леніцыю f-) і брыцкае f. Тэзіс аспрэчваецца паводле Схрэйвера, які мяркуе, што між гэтым пераходам існаваў прамежкавы этап з існаваннем *sɸ-, у якім *ɸ захоўвала статус незалежнай фанемы да самага расаду праастраўной кельцкай мовы на гайдэльскія і брыцкія[4]; паводле Мак-Кона *sp- захаваўся ў пракельцкай мове і, сыходзячы з гэтага, пераходу *p > *ɸ перад *s не існавала[5]. Падобным чынам праце закон Грыма ў германскіх мовах.

Пракельцкая Старажытнаірландская Валійская
*laɸs- > *laxs- «бляск» las-aid llach-ar
*seɸtam > *sextam «сем» secht saith
*sɸeret- або *speret- «пятка» seir ffêr

У гальскай і брыцкіх мовах зычны *p узнікнуў як новы рэфлекс праіндаеўрапейскай *kʷ (напрыклад, гальск. petuar[ios], валійск. pedwar, але ст.-ірл. *cethair і лац.: quattuor «чатыры»). Сыходзячы з гэтага, шэраг лінгвістаў аспрэчвае класіфікацыю кельцкіх моў як падзел на астраўныя і кантынентальныя і прапаноўвае падзел кельцкіх моў на Q-мовы (гайдэльскія, кельтыберскія) і P-мовы (брыцкія, амаль усе кантынентальныя). Аднак просты падзел паводле крытэру захавання *kʷ можа апынуцца неабгрунтаваным з прычыны таго, што гэты варыянт класіфікацыі не адлюстроўвае сведчанні старажытных кантынентальных моў, вялікая колькасць нечаканых, але паслядоўных інавацый сведчаць супраць падзелу на Q- і P-мовы (напрыклад, у гальскай мове, якая традыцыйна адносіцца да P-кельцкіх, зафіксаваныя лексемы відавочнага Q-паходжання). Варта адзначыць, што аргументы, якія сведчаць супраць падзелу на Q- і P-мовы могуць з'яўляцца вынікам узаемных кантактаў між астраўнымі і кантынентальнымі мовамі або адлюстроўваць агульны субстратны ўплыў.

Q-кельцкія мовы могуць мець запазычванні з тыповым /p/ на месцы *kʷ, пры гэтым у архаічнаірландскай мове пры працэсе запазычвання з валійскай мовы апошняя выкарыстоўвалася праз нястачу /p/ у архаічнаірландскай:

  • Лац. Patricius «Святы Патрык» > валійск. > арх.-ірл. Qatrikias > ст.-ірл. Cothrige, сучасн. ірл. Padraig;
  • Лац. presbyter «святар, прэсьбітар» > ст.-валійск. premter, primter > арх.-ірл. qrimitir > ст.-ірл. cruimther.

Пазней у гайдэльскіх мовах назіраўся працэс запазычвання словаў з захаваннем гэтай зычнай (напрыклад, лац. osculum pacis «пацалунак міру» > шатл. гэл.: póg «пацалунак»).

  • Галосныя:

Рэканструяваны для пракельцкай мовы лад галосных шмат у чым супадае з рэканструяваным для праіндаеўрапейскай мовы (паводле Мее). Прысутнічалі манафтонгі і дыфтонгі.

Манафтонгі:

  Пярэдняга
шэрагу 		Сярэдняга
шэрагу 		задняга
шэрагу
доўгія кароткія доўгія кароткія доўгія кароткія
Верхняга
ўздыму 		/iː/ /i/   /uː/ /u/
Сярэдняга
ўздыму 		/eː/ /e/   /o/
Ніжняга
ўздыму 		  /aː/ /a/  

Дыфтонгі:

-i -u
e- ei
a- ai au
o- oi ou

Марфалогія правіць

У мэтах аднаўлення марфалагічнага ладу пракельцкай мовы выкарыстоўваюцца звесткі марфалагічных прыкметаў сучасных кельцкіх моў, асабліва вымерлых кантынентальных моў, якія нярэдка могуць паказваць большую архаічнасць у параўнанні з сучаснымі кельцкімі.

Назоўнік правіць

У марфалагічнай структуры назоўнікаў і прыметнікаў рэканструяванай пракельцкай мовы не прасочваецца прыкметных адрозненняў у параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай. Як лічыцца, у пракельцкай мове назоўнік мог адрознівацца паводле трох радоў, трох лікаў і пяці-васьмі склонаў.

Існаваў мужчынскі, жаночы, ніякі рады; адзіночны, парны, множны лікі.

Колькасць склонаў у пракельцкай мове з'яўляецца прадметам дыскусій[6]. У той час як у старажытнаірландскай мове прадстаўлена пяць склонаў, адносна кантынентальных мяркуецца, што іх пісьмовыя помнікі адлюстроўваюць наяўнасць васьмі склонаў: назоўнага, роднага, давальнага, вінавальнага, творнага, месны, клічнага склонаў і аблатыву.

Як мяркуецца, існавала прынамсі дзевяць тыпаў асноваў слова: *o-аснова, *ā-аснова, *i-аснова, *u-аснова, зубныя асновы, велярныя асновы, насавыя асновы, *r-аснова, *s-аснова. Для словаў кожнага тыпу асноваў быў характэрны ўласны тып скланення.

Дзеяслоў правіць

Параўнанне парадыгмаў змен дзеяслову ў старажытнаірландскай і гальскай мовах сведчыць пра рознае развіццё дзеяслову ў кантынентальных і кельцкіх мовах. Імаверна, звесткі гальскай, кельтыберскай і астраўных кельцкіх моў адлюстроўваюць наяўнасць у пракельцкай мове трох ладоў:

  • Абвесны (гальск. delgu «я лічу», tongu «я клянуся»);
  • Загадны (кельтыбер. usabituz, гальск. appisetu);
  • Умоўны (гальск. buetid «ці можа ён быць», кельтыбер. asekati).

Хутчэй за ўсё, пракельцкай мове была ўласцівая наяўнасць чатырох часоў, сведчанні пра што здабываюцца дзякуючы таксама звесткам вымерлых кельцкіх моў.

  • Цяперашні (гальск. uediíu-mi «я малюся», кельтыбер. zizonti «яны сеюць»);
  • Прэтэрыт (гальск. sioxti, лепант. KariTe);
  • Імперфект (незакончаны; мажліва, кельтыбер. kombalkez, atibion);
  • Будучы (гальск. bissiet, ст.-ір. bieid «ён мае быць»).

Дзеяслоў мог утварацца шляхам дадання суфіксаў да дзеяслоўнай асновы. Аснова магла быць тэматычнай (з галоснай, якая развілася ў выніку праіндаеўрапейскага аблаўту) або атэматычнай (безь яе), склады ў аснове маглі быць закрытымі і адкрытымі.

Спражэнне дзеяслову можа быць прадэманстраванае на наступных прыкладах[2][7][8].

Гісторыя правіць

Лічыцца, што пракельцкая мова працягвала сваё існаванне прыкладна да ІХ ст. да н.э. Выкарыстоўваючы вылічальныя метады, у цяперашнія часы высоўваюцца гіпотэзы пра вылучэнне пракельцкай мовы каля 4100 гг. да н.э. і прыбыццё носьбітаў мовы на Брытанскія астравы каля 3200 гг. да н.э. (± 1,5 тыс. гг.)[9], але падобныя даты не з'яўляюцца агульнапрынятымі.

Шэраг мовазнаўцаў высоўваюць гіпотэзы пра асаблівае збліжэнне італійскіх і кельцкіх моў у рамках індаеўрапейскай сям'і, з-за чаго пастулюецца пра адасабленне з праіндаеўрапейскай мовы спачатку праіталійска-кельцкай мовы, з якой ужо адбылося вылучэнне пракельцкай. Гіпотэза крытыкуецца, паколькі агульныя рысы могуць тлумачыцца моўнымі кантактамі між носьбітамі моў.

Зноскі

  1. ↑ а б Chadwick; Corcoran, Nora; J.X.W.P. The Celts. — Penguin Books, 1970. — С. 28-33.
  2. ↑ а б Ranko, Matasović. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, 9. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1.
  3. ↑ Matásovic (2009: 6)
  4. ↑ Schrijver 1995, p. 348
  5. ↑ McCone 1996, pp. 44–45
  6. ↑ Pedersen, Holger. Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, 2. Band, Bedeutungslehre, Wortlehre. — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5.
  7. ↑ MacBain, Alexander. An etymological dictionary of the Gaelic language. — Stirling: Eneas MacKay, 1911.
  8. ↑ Ward, Alan. A Checklist of Proto-Celtic Lexical Items. — 1982. — С. 7-14.
  9. ↑ Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proceedings of the National Academy of Sciences. — 2003. — С. 9079-9084.

Літаратура правіць

  • Cowgill, Warren. The origins of the Insular Celtic conjunct and absolute verbal endings / H. Rix. — Flexion und Wortbildung: Akten der V. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft, Regensburg, 9.–14. September 19734. — Wiesbaden: Reichert, 1975.
  • Evans, D. Simon. A Grammar of Middle Welsh. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1964.
  • Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. — 2003. — Т. 15. — С. 9076-9084.
  • Gray, Russell D.; Atkinson, Quintin D. 6965 // Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. — Nature. — 2003. — Т. 625. — С. 435-439.
  • Lane, George S. The Germano-Celtic Vocabulary. — Language, 1933. — С. 244-264.
  • McCone, Kim. Towards a Relative Chronology of Ancient and Medieval Celtic Sound Change. — Maynooth: Department of Old and Middle Irish, St. Patrick's College, 1996. — ISBN 0-901519-40-5.
  • Pedersen, Holger. 2. Band, Bedeutungslehre, Wortlehre // Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen. — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5.
  • Schrijver, Peter. 45 // „The Celtic adverbs for 'against' and 'with' and the early apocope of *-i“. — Ériu. — 1994. — С. 151-189.
  • Schrijver, Peter. Studies in British Celtic Historical Phonology. — Amsterdam: Rodopi, 1995. — ISBN 90-5183-820-4.
  • Thurneysen, Rudolf. A Grammar of Old Irish / Tr. D. A. Binchy, Osborn Bergin. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1946.
  • Ranko, Matasović. 9 // Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Пракельцкая_мова&oldid=4668788"