Прысцыян Цэзарэйскі

Прысцыян Цэзарэйскі (лац. Priscianus Caesariensis) — рымскі граматык, родам з Цэзарэі ў Маўрэтаніі, жыў каля 500 года н. э. Найвялікшым з яго прац з’яўляецца Institutiones Grammaticae («Граматычныя настаўленні») — падручнік лацінскай мовы ў 18 тамах. У Сярэднія стагоддзі ён з’яўляўся самым распаўсюджаным падручнікам па лацінскай мове і паслужыў падставай для найноўшых прац па лацінскай філалогіі.

Прысцыян Цэзарэйскі
Дата нараджэння	V стагоддзе
Месца нараджэння	Шэршэль, акруга Шэршэль[d], Правінцыя Тыпаса, Алжыр
Дата смерці	VI стагоддзе
Грамадзянства	Старажытны Рым
Род дзейнасці	пісьменнік, філосаф, паэт
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Падрабязнасці жыцця Прысыяна невядомыя. Лічыцца, што ён быў грэкам, нарадзіўся і вырас у Цэзарыі (сучасны Шаршал, Алжыр) — сталіцы рымскай правінцыі Маўрэтаніі. Калі верыць выбітнаму рымскаму пісьменніку і вучонаму Касіядору, то Прысцыян займаўся выкладаннем лацінскай мовы ў Канстанцінопалі. Акрамя таго, Прысцыян вядомы як аўтар лацінскага вершаванага панегірыка імператару Анастасію (491—518), напісанага каля 512 г.

Ступень жыццяздольнасці лацінскай мовы ў Канстанцінопалі VI ст. дастаткова дыскусійная. Меркаванне Жыльбера Дагрона, па якім грэцкая была дамінуючай мовай культуры, тады як веданне лацінскай было абмежавана чыноўнікамі імператарскай адміністрацыі, і лацінская звычайна не выкарыстоўвалася імператарскім асяроддзем, было пастаўлена пад сумнеў М. Саламонам, які сцвярджае, што лацінская мова не была абмежавана адміністрацыяй і невялікімі абшчынамі выхадцаў з Італіі і Афрыкі, і што цікавасць да лацінскай культуры была вельмі моцнай.

Ён паказвае, што кола арыстакратаў і чыноўнікаў, зацікаўленых у роўнай меры грэчаскімі і лацінскімі штудыямі, а таксама ў сувязях з інтэлектуаламі на захадзе, канцэнтравалася ў шырокім інтэлектуальным гуртку вакол граматыка Прысцыяна. Ён паказвае таксама, што запатрабаванне ў латыні як мове культуры ў значнай меры захоўвалася на працягу VI стагоддзя. Аднак такі погляд большасці спецыялістаў уяўляецца перабольшаным.

Працы

Самая вядомая праца Прысцыяна, Institutiones Grammaticae, уяўляе сабой сістэматычнае даследаванне лацінскай граматыкі. Граматыка складаецца з 18 кніг. З іх у шаснаццаці разбіраецца фанетыка, словаўтварэнне і флектыўная сістэма мовы; астатнія два тамы адносяцца да сінтаксісу. У рукапісах «Граматычных настаўленняў» змешчана нататка, што праца была скапіраваная (526, 527 г.) Флавіем Тэадорам, пісцом імператарскага сакратарыята.

Граматыка Прысцыяна заснавана на ранніх працах грэчаскіх вучоных Герадыяна і Апалонія. Яе галоўнымі станоўчымі якасцямі з’яўляюцца паўната выкладу і багацце прыкладаў. Дзякуючы Прысцыяну захаваліся многія фрагменты з твораў старых лацінскіх аўтараў, якія ў адваротным выпадку маглі б быць страчаны назаўжды, у прыватнасці, Энія, Пакувія, Акцыя, Луцылія, Катона і Варрона. Але часцей за ўсё Прысцыян цытуе Вяргілія, Тэрэнцыя, Цыцэрона і Плаўта, а акрамя таго, Лукана, Гарацыя, Ювенала, Салюстыя, Стацыя, Авідзія, Лівія і Персія.

На граматыку Прысцыяна неаднаразова спасылаліся некаторыя брытанскія пісьменнікі VIII стагоддзя — Альдхельм, Беда Высокашаноўны, Алкуін. У IX стагоддзі франкскі манах Рабан Маўр з Фульды выпусціў яе скарочаны варыянт. Існуе каля тысячы манускрыптаў, у аснове якіх ляжыць копія, зробленая Флавіем Тэадорам. Большасць копій утрымліваюць кнігі з першай па шаснаццатаю (іх часам завуць Priscianus major), некаторыя ўключаюць (разам з трыма кнігамі Ad Symmachum) толькі сямнаццатую і васямнаццатую кнігі (Priscianus minor). І толькі нямногія выданні змяшчаюць абедзве часткі. Самыя раннія манускрыпты датуюцца дзявятым стагоддзем, хаця некаторыя фрагменты былі напісаны раней.

«Малыя» працы Прысцыяна — 6 граматычных і 2 паэтычныя:

• De figuris numerorum (Пра склоны лічэбнікаў).
• De metris (fabularum) Terentii (Пра метр Тэрэнцыя).
• Praeexercitamina rhetoricis (Граматычныя папярэднія практыкаванні) у III кнігах даюць кароткае настаўленне ў рыторыцы на аснове грэчаскіх рытарычных практыкаванняў Гермогена.
• De nomine, pronomine, et verbo (Пра назоўнік, займеннік і дзеяслоў), скарочаная версія яго «Граматычных настаўленняў», прызначаная для выкладання граматыкі лацінскай мовы ў школах.
• Partitiones xii versuum Aeneidos principalium — аналіз першых дванаццаці радкоў Энеіды Вяргілія, які ўяўляе сабой цікавы ўзор антычнай методыкі навучання. Пры разборы выкарыстоўваецца методыка «пытанне-адказ». Спачатку аўтар разглядае метр твора, затым кожную страфу, і нарэшце ўважліваму і канструктыўнаму разбору падвяргаецца кожнае слова.
• De accentibus (Пра націскі) — пазнейшы трактат некалькі іншай будовы і стылю, прыпісаны Прысцыяну («Псеўда-Прысцыян»).
• Панегірык імператару Анастасію. У гэтым творы з 312 радкоў Прысцыян выступае прадаўжальнікам традыцый лацінскага вершаванага імператарскага панегірыка, займаючы месца паміж Клаўдыянам і Сідоніям, з аднаго боку, і Крэсконіем Карыпам, з другога. Гэта першы з двух (разам з Карыпам) прыкладаў такога панегірыка ў Канстанцінопалі. Сачыненне цікава тым, што паралельна яму грэчаскі празаічны панегірык таму ж імператару выпусціў Пракоп Газскі.
• Periegesis, вершаваны перыфраз геаграфічнага сачынення Дыянісія Перыегета.

Выданні, пераклады і даследаванні

• Гэты артыкул (раздзел) змяшчае тэкст, узяты (перакладзены) з адзінаццатага выдання «Брытанскай энцыклапедыі», які перайшоў у грамадскі здабытак.
• Prisciani grammatici Caesarensis Institutionum grammaticarum libri XVIII // Grammatici Lalini. Vol. II—III / Rec. H. Keil / Ed. M. Hertzil. — Lips., 1855—1859.
• Prisciani institutionum grammaticalium librorum I—XVI, indices et concordantiae / Curantibus Cirilo Garcia Roman, Marco A. Gutierrez Galindo. — Hildesheim, New York: Olms-Weidmann, 2001.
• Priscianus Periegesis // GGM. — V. II. — P. 190—191.
• Coyne P. Priscian’s De laude Anastasii imperatoris. — McMaster Univ., 1988.
• Прысцыян. Панегірык Анастасію / Празаіч. пер. Н. Н. Болгава // Класічная і візантыйская традыцыя. 2014. — Белгарад, 2014. — С. 279—286. ISBN 978-5-9905516-8-8
• Прысцыян. Фрагменты / Пер. з лац.  і заўвагі Н. Н. Болгава, А. М. Болгавай // Hypothekai: Журн. па гісторыі антыч. пед. культуры. — Вып. 3: Адукацыя ў Поз. Антычнасці. — М .: Аквілон, 2019. — С. 121—145.
• Encarta Encyclopedia, 2002.+
• Priscien. Transmission et refondation de la grammaire, de l’antiquité aux modernes / éd. M. Baratin, B. Colombat, L. Holtz. — Brepols Publishers, 2009. ISBN 978-2-503-53074-1
• Croke B. Poetry and Propaganda: Anastasius I as Pompey // Greek, Roman and Byzantine studies. — 2008. — 48. — P. 447—466.
• Salamon M. Priscianus und sein Schülerkreis in Konstantinopel // Philologus. — 1979. — 123. — S. 91—96.
• Davis M. T. Priscian and the West // Byzantine Studies Conference. — Chicago, 1982.
• Болгаў Н. Н., Болгава А. М. Прысцыян Граматык і яго спадчына // Hypothekai: Журн. па гісторыі антыч. пед. культуры. — Вып. 3: Адукацыя ў Поз. Антычнасці. — М .: Аквілон, 2019. — С. 104—120.
• Болгаў К. Н. Прысцыян і выніковая сістэматызацыя лацінскай граматыкі ў Канстанцінопалі VI ст. // Каразінськi чытання (гiст. навукi). — Харкаў, 2012. С. 132—133.
• Болгаў К. Н. Выніковая сістэматызацыя лацінскай граматыкі ў Канстанцінопалі VI ст. // Праблемы гісторыі і археалогіі Украіны. — Харкаў, 2012. — С. 82-83.
• Болгаў К. Н. Лацінскі эпічны панегірык ў Ранняй Візантыі: (Прысцыян і Карып) // Моладзь — навуцы. 2012. — Пскоў, 2012. — Т. 1. — С. 93-95.
• Болгаў Н. М. «Панегірык імператару Анастасію» Прысцыяна // Сафія Кіеўская: Візантыя. Русь. Украіна. — Віп. ІV: Зб. навук. праць, прысвяч. 170-годдзю з дня народж. Н. П. Кандакова (1844—1925). — К., 2014. — С. 270—293.
• Болгава А. М., Агаркова Ю. Н. Рытарычная структура панегірыкаў Пракопа Газскага і Прысцыяна // Класічная і візантыйская традыцыя. 2014. — Белгарад, 2014. — С. 177—185. ISBN 978-5-9905516-8-8

Спасылкі

Corpus Grammaticorum Latinorum: complete texts and full bibliography [1]