Сярэдневякоўе

Сярэ́днія вякі́, або Сярэдневякоўе, або Сярэднявечча — перыяд у гісторыі паміж Старажытным светам і Новым часам, з канца V да канца XV стагоддзя.

Сярэдневякоўе
Месцазнаходжанне	Еўропа
Папярэдні ў спісе	Старажытны свет і Позняя Антычнасць
Наступны ў спісе	Адраджэнне, Ранні Новы час і Вялікія геаграфічныя адкрыцці
Дата пачатку	476
Дата заканчэння	1500-я
Вывучаецца ў	медыявістыка, сярэдневяковая гісторыя[d] і сярэднявечная археалогія[d]
Код WordLift	data.thenextweb.com/tnw/…
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Спаса-Прэабражэнская царква, г. Полацк — найбольш захаваны з ранніх сярэдневяковых будынкаў у Беларусі (1161). Фота 2006 г.

Паняцце

Паняцце «Сярэднявечча» з’явілася ў Італіі ў XIV—XVI стагоддзях у коле гісторыкаў і літаратараў, перадавых людзей свайго часу. Яны схіляліся перад культурай Старажытнай Грэцыі і Старажытнага Рыма, спрабавалі адрадзіць яе. «Сярэднімі вякамі» яны назвалі час паміж антычнасцю і сваёй эпохай. У далейшым у навуцы замацаваўся падзел гісторыі на старажытную (старажытную), сярэдневяковую і новую. Сярэднявечча ў сучаснай перыядызацыі сусветнай гісторыі ахоплівае час ад краху Заходняй Рымскай імперыі ў V стагоддзі да эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыццяў (рубеж XV—XVI стагоддзяў), прычым поўнае панаванне менавіта сярэдневяковага тыпу культуры ў Еўропе звязваюць не з усім перыядам, а з V—XIII стагоддзямі. Затым у Італіі зараджаецца пераходная культурная эпоха — Адраджэнне, якая ахоплівае канец Сярэднявечча і пачатак Новага часу.

Сярэдневяковыя крапасныя збудаванніКаркасона. Дэпартамент Од, рэгіён Лангедок-Русільён, Францыя.

Ацэнка Сярэднявечча ў навуцы змянялася. Гуманісты эпохі Адраджэння (менавіта ўвялі тэрмін) і асветнікі XVIII стагоддзя (Дзідро, Вальтэр, Мантэск’ё) называлі іх «цёмнымі вякамі», пісалі аб глыбокім заняпадзе культуры. У супрацьлегласць ім рамантыкі XIX стагоддзя, якія ў навуковых і, асабліва, у мастацкіх творах ідэалізавалі сярэднявечча, былі схільныя бачыць у ім ўвасабленне вышэйшай маралі. Сучасныя навукоўцы пераважна пазбягаюць крайнасцей. Прызнаецца, што ў параўнанні з антычнасцю, было страчана нямала дасягненняў культуры, але ў той жа час у сферу культурнага развіцця былі прыцягнуты новыя народы, зарадзіліся нацыянальныя культуры.

Фарміраванне сярэдневяковага тыпу культуры на тэрыторыі былой Рымскай імперыі адбывалася рознымі шляхамі. Усходняя Рымская імперыя захавала сваю дзяржаўнасць і адзінства. Візантыя на працягу ўсяго сярэднявечча заставалася вялікай і ўплывовай дзяржавай, візантыйская культура стала прамым працягам антычнай. Але ў 1453 годзе пасля заваявання туркамі-асманамі яе гісторыя перапынілася.

Сацыяльна-эканамічны лад сярэднявечча ў Заходняй Еўропе схематычна можна прадставіць наступным чынам. На руінах Заходняй Рымскай імперыі ўзнік шэраг часам вельмі вялікіх (як, напрыклад, імперыя франкаў часоў Карла Вялікага), але нетрывалых ранніх феадальных манархій. Аснова эканомікі — сельская гаспадарка і дамашняя вытворчасць. Спачатку ўсе землі належалі каралю. Ён размяркоўваў іх паміж сваімі васаламі — феадаламі (феод — назва надзела), якія служылі ў яго войску. Феадалы, у сваю чаргу, надзялялі зямлёй сялян, якія выконвалі павіннасці (паншчына, чынш). Усталёўваліся складаныя ўзаемаадносіны паміж прыгоннымі сялянамі і памешчыкамі, а таксама ўнутры класа феадалаў (прынцып «васал майго васала — не мой васал»). Кожны феадал хацеў пашырыць свае ўладанні, войны вяліся практычна бесперапынна. У выніку каралеўская ўлада губляла свае пазіцыі, што вяло да раздробненасці. Сяляне, якіх прыгняталі, не спынялі барацьбы ў розных формах — ад уцёкаў у гарады да вялікіх сялянскіх войнаў і паўстанняў. Узнікаюць самастойныя гарадскія камуны, яны становяцца апорай каралеўскай улады. З’яўляецца новы клас — гарадская буржуазія (уласна само слова «буржуа» ўтворана ад нямецкага «бург» — горад). Адпаведна, вылучаюць і асноўныя перыяды.

Перыядызацыя Сярэднявечча

У Сусветнай гісторыі

Пачатак і заканчэнне Сярэднявечча звязаны з наступнымі падзеямі:

476 год — падзенне Заходняй Рымскай імперыі,

1492 год — адкрыццё Амерыкі экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Хрыстафора Калумба.

Сярэднявечча падзяляецца на 3 перыяды:

• Ранняе сярэднявечча — з канца V да X стагоддзя.
• Высокае (ці Класічнае) сярэднявечча — з XI да XIII стагоддзя.
• Позняе сярэднявечча — XIV і XV стагоддзі.

У гісторыі асобных краін пачатак і заканчэнне гэтых перыядаў могуць некалькі адрознівацца.

У гісторыі Беларусі

Ранняе, Высокае і Позняе сярэдневякоўе ў гісторыі Беларусі вызначаны наступным чынам:

• Ранняе сярэднявечча — з канца V да IX стагоддзя, працягвалася прыкладна 400 год. Пачатак: прыход славянскіх плямён на тэрыторыю Беларусі. Гэта перыяд славянізацыі тэрыторыі Беларусі і ўтварэння на ёй племянных аб’яднанняў дрыгавічоў, крывічаў і радзімічаў. Заканчэнне звязана з летапісным удзелам крывічоў ва ўтварэнні дзяржавы ва ўсходніх славян, першай згадкай у летапісе пра Полацк (862) і станаўленнем усходнеславянскай дзяржаўнасці (2-я палова IX стагоддзя).

• Высокае сярэднявечча — з X да XIII стагоддзя, таксама працягвалася прыкладна 400 год. Гэта перыяд сярэдневяковых княстваў на тэрыторыі Беларусі — Полацкага, Тураўскага і тых, якія ўзніклі на іх месцы ў час сярэдневяковай раздробленасці (XII — 1-я палова XIII стагоддзя). Заканчэнне звязана з ўтварэннем (1240-я) і станаўленнем (2-я палова XIII стагоддзя) новай цэнтралізаванай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага, якое ў далейшым уключыла ў сябе ўсе беларускія землі.
• Позняе сярэднявечча — XIV і XV стагоддзях, працягвалася каля 200 год. Гэта перыяд развіцця беларускіх зямель у складзе ВКЛ. Яго заканчэнне супадае з канцом Сярэднявечча ў Сусветнай гісторыі (1492).

Іншыя перыядызацыі

Частка гісторыкаў лічыць пачаткам Сярэднявечча падзел Рымскай імперыі на Заходнюю і Усходнюю (395), ці прыняцце хрысціянства Канстанцінам Вялікім (312), ці год пераносу сталіцы імперыі ў Канстанцінопаль (330). У якасці канца сярэднявечча прапануюць час з’яўлення пратэстанцтва (1521), або ўзяцця Канстанцінопаля асманамі (1453), ці пачатак заняпаду феадалізму ў Еўропе ў сувязі з Англійскай рэвалюцыяй (1642). Тым не менш, усе гэтыя падзеі сведчаць аб нейкім канцы адной эпохі і пачатку новай, таму межы Сярэднявечча хоць і выглядаюць вельмі размыта, але ўсё ж такі яны ёсць.

Роля рэлігіі і царквы ў сярэдневяковым грамадстве

Для сярэдневяковай культуры характэрныя дзве ключавыя адметнасці: карпаратыўнасць і пануючая роля рэлігіі і царквы. Сярэдневяковае грамадства, як арганізм з клетак, складалася з мноства сацыяльных станаў (сацыяльных слаёў). Чалавек па нараджэнні належаў да аднаго з іх і практычна не меў магчымасці змяніць сваё сацыяльнае становішча. З кожным такім становішчам былі звязаны свой круг палітычных і маёмасных правоў і абавязкаў, наяўнасць прывілеяў або іх адсутнасць, спецыфічны ўклад жыцця, нават характар адзення. Існавала строгая саслоўная іерархія: два вышэйшыя станы (духавенства, феадалы-землеўладальнікі), затым купецтва, рамеснікі, сяляне (апошнія ў Францыі аб’ядноўваліся ў «трэцяе саслоўе»). Выразную формулу вывеў на мяжы X—XI стагоддзяў біскуп французскага горада Лана Адальберон: «адны моляцца, іншыя ваююць, трэція працуюць…». Кожны стан быў носьбітам і адпаведнага тыпу культуры.

Магутным аб’ядноўваючым фактарам у такіх умовах былі рэлігія і царква. Вызначальная роля хрысціянскай рэлігіі і царквы ва ўсіх галінах грамадскага і культурнага жыцця складала прынцыповую асаблівасць еўрапейскай сярэдневяковай культуры. Царква падпарадкавала сабе палітыку, мараль, навуку, адукацыю і мастацтва. Увесь светапогляд чалавека сярэднявечча быў тэалагічным (ад грэчаскага «тэас» — бог). Чым жа можна патлумачыць такое выключнае становішча рэлігіі ў сярэдневяковым грамадстве?

Адзін з адказаў на пытанне дае сам сэнс хрысціянскага веравучэння. Яно ўзнікла з барацьбы і ўзаемнага ўплыву мноства філасофскіх і рэлігійных плыней. Калі казаць пра першаснае хрысціянства, то адной з галоўных ідэй, якія забяспечылі шырокае распаўсюджванне новай рэлігіі, была ідэя роўнасці людзей — роўнасць як грэшнасць істоты перад ўсемагутным і усяміласцівым богам — але таксама роўнасць. Хрысціянства, узнікшы ў калоніях Старажытнага Рыма, у асяроддзі рабоў, з самага пачатку не было рэлігіяй якога-небудзь аднаго народа, яно мела наднацыянальны характар. Як рэлігійнае вучэнне, хрысціянства грунтуецца на трох галоўных ідэях:

• ідэі грахоўнасці ўсяго чалавечага роду, заражанага першародным грахом Адама і Евы;
• ідэі выратавання, якое неабходна заслужыць кожнаму чалавеку;
• ідэі адкуплення ўсіх людзей перад богам, на шлях якога стала чалавецтва дзякуючы пакутам і добраахвотнай ахвяры Ісуса Хрыста, які злучыў у сабе як божую, так і чалавечую прыроду.

У першапачатковым хрысціянстве вельмі моцная была вера ў скорае другое прышэсце Ісуса Хрыста, Страшны суд і канец грэшнага свету. Аднак час ішоў, нічога падобнага не адбывалася, і на месца гэтай ідэі прыходзіць ідэя суцяшэння — замагільнай аддачы за добрыя ці дрэнныя ўчынкі, гэта значыць пекла і раю.

Асновы афіцыйнага царкоўнага светапогляду Сярэднявечча былі закладзеныя на рубяжы IV—V стагоддзяў у працах Аўгусціна, пазней прылічанага да ліку святых. Ён распрацаваў вучэнне пра «чароўныя ласкі», згодна з якім царква ёсць пасярэднік паміж Богам і людзьмі («адзінавыратавальная роля царквы»). Толькі царква прыцягвае людзей да бога. Як захавальніца «божай ласкі», яна можа даць чалавеку адкупленне грахоў. Згодна з Аўгусцінам, увесь ход гісторыі асуджаны чароўнай здабычай, таму чалавек з’яўляецца не ў сілах яго змяніць і грэшна нават спрабаваць гэта зрабіць. Трэба пакорліва прымаць як багацце, так і беднасць, яны — следства першароднага граху Адама і Евы. Гэты ж грэх сказіў чалавечы розум, з таго часу ён павінен шукаць сабе апору ў веры. Адсюль — пастулат: «Вер, каб разумець», які абвяшчаў прыярытэт веры над розумам.

Пад канец антычнасці хрысціянства ўяўляла сабой развітую светапоглядную сістэму. Быў створаны «сімвал веры» — кароткі выклад асноўных дагматаў хрысціянскай царквы. У яго ўвайшлі дагмат аб «трыадзінстве бога», адзінага і, разам з тым, у трох асобах — Бога-бацькі, Бога-сына і Бога-духа Святога, дагмат пра ўваскрасенне Хрыста і іншыя.

Першыя хрысціянскія абшчыны адрозніваліся дэмакратызмам, аднак досыць скора служыцелі культу — духавенства, або клір ((грэч. Κλήρος — жэрабя), спачатку іх выбіралі па жэрабі) ператвараюцца ў суровую іерархічную арганізацыю. Спачатку высокае становішча ў кліры займалі епіскапы. Рымскі епіскап стаў дамагацца прызнання за ім першынства сярод усяго духавенства хрысціянскай царквы. У канцы IV — пачатку V стагоддзя ён стаў называцца Папам і паступова набыў уладу над усімі іншымі епіскапамі Заходняй Рымскай імперыі. Хрысціянская царква стала называцца каталіцкай, што азначае сусветная.

Ужо ў апошнія стагоддзі існавання Рымскай імперыі хрысціянства з рэлігіі прыгнечаных ператвараецца ў дзяржаўную рэлігію. Папа абвясціў сябе «намеснікам Хрыста на Зямлі», на тую ж ролю прэтэндаваў патрыярх Канстанцінопальскі, у царкве аказалася два арганізацыйныя цэнтры. У 1054 годзе Папа Рымскі і патрыярх Канстанцінопальскі праклялі адзін аднаго. Пры агульнай рэлігіі царква раскалолася на заходнюю — рымска-каталіцкую і ўсходнюю — праваслаўную. Ва ўмовах краху Заходняй Рымскай імперыі, хуткага ўтварэння і такога ж хуткага распаду «варварскіх» каралеўстваў, пастаяннага перакройвання меж, затым феадальнай раздробненасці, царква аказалася арганізаваная сілай, своеасаблівым востравам «парадку ў беспарадку». Мабыць, найбольш стабільнай дзяржавай Еўропы была Папская вобласць — сярэдняя Італія, якая перайшла ў VIII стагоддзі пад непасрэднае праўлення рымскіх папаў (і якая існавала да XIX стагоддзя). Менавіта для абгрунтавання правоў на ўладу ў гэтай дзяржаве была створана легенда аб «Канстанцінаў дар»: быццам рымскі імператар Канстанцін, пераносячы сталіцу ў Візантыю, сваім пераемнікам у Рыме пакінуў Папу.

Палітычны ўплыў папства распаўсюджваўся на ўсю Еўропу. Вельмі доўга толькі Папа прызначаў біскупаў ва ўсе краіны. Царква шырока выкарыстоўвала сістэму пакаранняў (у тым ліку супраць кіраўнікоў): «адлучэнне», што ставіла чалавека па-за царквы, «анафему» — урачыстае публічнае накладанне праклёну, «інтэрдыкт» — забарона адпраўляць культ на ўсёй тэрыторыі і іншыя. Абранне Папы з XI стагоддзя стала праходзіць на адмысловых сходах кардыналаў, без магчымасці ўмяшання свецкай улады. Прыкладна трэць усіх ворных зямель у Еўропе належала царкве, усе дзяржавы выплачвалі «дзесяціну» (дзясятую частку сабраных падаткаў) у яе карысць. У каталіцкай царкве ў Х стагоддзі ўсталёўваецца звычай бясшлюбнасці (цэлібату) духавенства. Гэты звычай цесна звязаў станы феадалаў і духавенства: у сем’ях феадалаў старэйшы сын звычайна атрымліваў зямельную ўласнасць, а другі станавіўся святаром.

Феномен манастыра ў Еўропе

Асаблівую ролю ў распаўсюджанні ўплыву царквы адыгрывалі манастыры. Яны ўзніклі ў III стагоддзі ў Егіпце і ўяўлялі сабой спачатку паселішчы пустэльнікаў (ад грэчаскага «манах» — пустэльнік). Манастыры ў Еўропе становяцца і буйнымі землеўладальнікамі, і цэнтрамі шматгаліновых гаспадарак, і ўмацаванымі крэпасцямі, і асяродкамі культурнага жыцця. Першы манаскі ордэн арганізаваў Бенедыкт Нурсійскі ў VI стагоддзі. У далейшым, ордэн бенедыкцінцаў аб’ядноўваў да дзвюх тысяч манастыроў, у XII стагоддзі ў сувязі з радам буйных народных выступленняў узнікае новая плынь у манастве. Францыск Асізскі ў Італіі і Дамінік у Іспаніі амаль адначасова выступаюць з пропаведдзю беднасці, адмовы ад уласнасці, павагі да простай працы. Галоўным для святара яны лічылі не ўрачыстае богаслужэнне, а пропаведзь у падарожжах сярод простых людзей. Такія погляды знайшлі вельмі шырокую падтрымку. Рым афіцыйна прызнаў францысканцаў і дамініканцаў ордэнамі жабрачых манахаў-прапаведнікаў. Трэба ўлічыць яшчэ адну прычыну ўплыву царквы, асабліва ў раннім сярэднявеччы. Гэта — агульны культурны заняпад, заняпад антычнай культуры, які наступіў пасля V ст. Разбураліся палітычныя, культурныя сувязі, большасць насельніцтва стала аграрнай. Пісьменнасць ператвараецца ў рэдкасць. На змену класічнай прыходзіць вульгарная (народная) латынь. У такіх умовах менавіта царква выступае захавальнікам антычнай культурнай спадчыны. Святары аказваюцца адукаванымі людзьмі. Бо і сярод кіраўнікоў тады пісьменныя людзі былі адноснай рэдкасцю. Напрыклад, Карл Вялікі — стваральнік велізарнай імперыі, герой паданняў і легенд — паважаў адукацыю, размаўляў на латыні, грэчаскай мове, ведаў літаратуру. Але пісаць ён не ўмеў. Яго біёграф расказвае, што імператар вазіў «на ложку пад падушкай дошчачкі і лісты, каб у вольны час прывучыць руку выводзіць літары. Але мала меў поспеху».

Пры кляштарах арганізоўваліся скрыпторыі — спецыяльныя майстэрні для перапісвання кніг. Рукапісныя кнігі вырабляліся з пергамента — асаблівым спосабам апрацаванай цялячай або авечай скуры. Для вырабу адной Бібліі вялікага фармату патрабавалася 300 авечых шкур, на яе выкананне ішло 2—3 гады. Каштавалі такія кнігі, натуральна, неверагодна дорага. Пры кляштарах звычайна арганізоўваліся бібліятэкі. Акрамя Бібліі перапісваліся кнігі хрысціянскіх багасловаў, жыццяпісы святых, уцалелыя антычныя творы (без такога перапісвання да нас бы гэтыя творы проста не дайшлі). Тут састаўляюцца хронікі — апісанні падзей па гадах. Школы ў раннім Сярэднявеччы адкрываліся толькі пры цэрквах і манастырах. Паступова складваецца школьная праграма. Яна не мянялася потым стагоддзямі. У яе ўваходзілі «сем свабодных мастацтваў»: тры уступныя дысцыпліны — «трывіум» — граматыка, рыторыка (авалоданне красамоўствам), дыялектыка (авалоданне правільным красамоўствам, г. зн. фармальная логіка); чатыры дысцыпліны вышэйшага цыкла — «квадрыум» — арыфметыка, геаметрыя, астраномія, музыка.

Культура Сярэднявечча

Асноўны артыкул: Культура Сярэднявечча

Большасць насельніцтва сярэдневяковай Еўропы складалі сяляне. Як суадносіцца паміж сабой царкоўная, рыцарская культура і культура народнай масы? На гэтае пытанне цяжка адказаць адназначна. Так, культуру феадалаў літаральна пранізвае пагарда да «мужыкоў», у той жа час рукамі апошніх ствараюцца і упрыгожваюцца феадальныя замкі, храмы і манастыры. Яшчэ з варварскіх часоў захоўваюцца і развіваюцца народныя вусныя эпічныя творы — «Песня пра Нібелунгаў», «Песня пра Роланда» — але запісваюць і апрацоўваюць іх ужо адукаваныя людзі. Сярод сялян, асабліва з усталяваннем прыгоннага прыгнёту, пастаянна жыве нянавісць да прыгнятальніка — землеўладальнікаў, і ў той жа час паважаецца фігура рыцара — абаронцы хрысціянства. У народным асяроддзі адбываецца фарміраванне нацыянальных моў, пазней яны выцясняюць латынь з прафесійнай літаратуры. Сярэднявечча багатые на падобныя кантрасты.

Сялянскае светаўспрыманне, безумоўна, фарміравалася на аснове хрысціянскага светапогляду, але пры гэтым рэлігійныя пачуцці простых людзей значна адрозніваліся ад канонаў афіцыйнага багаслоўя. Асаблівае спачуванне выклікалі пакуты Хрыста, у іх бачылі адгалоскі ўласнага лёсу. Паважаным становіцца вобраз Маці Божай, яе лічылі абаронцай і заступніцай. Нават незадаволенасць сялян сваім станам, барацьба супраць прыгнёту ўсвядамлялася ў хрысціянскіх вобразах. Узнікалі так званыя «народныя ерасі» (ерась — рэлігійнае вучэнне, якое адхілялася ад афіцыйнага, царкоўнага). Супраць такіх рухаў царква змагалася жорстка і ўпарта. Адным з інструментаў барацьбы становіцца інквізіцыя. Яна ператварылася ў вялікую царкоўную ўстанову і была падпарадкавана асабіста Папе рымскаму.

Народная сялянская культура стала адной з найважнейшых крыніц прагрэсу сярэдневяковай культуры, які пачаўся ў XI стагоддзі і выявіўся ў фарміраванні гарадской культуры. У XI стагоддзі ў Заходняй Еўропе адбываецца хуткі рост гарадоў. Іх насельніцтва складалася з самых рашучых і бунтарскіх элементаў грамадства: у горада беглі прыгонныя — «паветра горада рабіла свабодным», мянялі лад жыцця некаторыя феадалы, асабліва збяднелыя. Новыя віды дзейнасці — гандаль, рамяство — патрабавалі актыўнасці, абачлівасці, спараджалі рацыяналістычны падыход да жыцця. Гараджане аб’ядноўваліся ў камуны, якія мелі органы самакіравання. Яны і ўзначальвалі барацьбу за вызваленне ад феадала ці манастыра, на землях якога стаяў горад. Гэтая барацьба запатрабавала гераічных намаганняў і заняла немалы гістарычны тэрмін, але ўвянчалася ў выніку поспехам. Гарады сталі апорай каралеўскай улады ў ходзе ўтварэння цэнтралізаваных нацыянальных дзяржаў (за выключэннем Італіі, дзе пераважалі гарады-дзяржавы).

Важным элементам ўздыму культуры ў XI—XIII стст. было пашырэнне адукацыі, пачаўся выхад яе за рамкі багаслоўя. Арганізацыя гарадскога жыцця дыктавала патрэбу ў граматных людзях. Павялічваецца колькасць школ, з’яўляюцца гарадскія, епіскапальныя, а таксама прыватныя школы. Паступова ўзнікае іх спецыялізацыя. Напрыклад, у Балонні былі юрыдычныя школы, у горадзе Салерна — медыцынскія, прызнаным цэнтрам філасофіі лічыўся Парыж.

Навука

У гэты перыяд Касцёл робіцца спадкаемцам Рымскай імперыі і ахоўнікам адукацыі, ствараючы і падтрымліваючы школы. Большасць адукаваных людзей былі святарамі і манахамі, а ўсе галіны ведаў падпарадкоўваліся багаслоўю. Адзінай мэтай навукоўцаў ранняга Сярэднявечча было захаваць рэшткі антычных ведаў, а цэнтр навукі і культуры тады перамясціўся ў ісламскія краіны Блізкага Усходу і Маўрытанскай Іспаніі. Узрастанне цікаўнасці да навуковых ведаў пачалося ў Еўропе з ХІІ стагоддзя, які забяспечыў Еўропу ведамі ў філасофіі, логіцы, дакладных навуках, натуральных навуках і медыцыне грэкаў і мусульман. Вынікам гэтага стала нараджэнне новай навукі ў ХІV і ХV стст.

Навуковы Рэнесанс суправаджаўся масавай перакладчыцкай дзейнасцю і павышэннем узроўню агульнай адукацыі ў Еўропе. Еўропа знаходзілася перад палітычным, сацыяльным і эканамічным рэнесансам, а ўзрост колькасці насельніцтва, урбанізацыя спрыялі развіццю школ. Школы ўзнікалі каля сабораў, сярод якіх асабліва значнымі робяцца школы ў Рэймсе, Шартры ды Парыжы. Калі колькасць вучняў значна памножылася, сталі ўзнікаць і ўніверсітэты. Універсітэты ўзнікалі вакол біскупскіх школ, як гэта адбылося з Сарбонай у Парыжы, альбо вакол навуковых гурткоў, як гэта адбылося ў Балонні.

Асноўнай мовай адукацыі працягвалі заставацца лацінская і грэчаская мовы.

Навука ў Сярэднявеччы была пэўным этапам у навуковым развіцці і знаходзілася перад навукай Рэнесанса, якая стала пераемніцай Сярэднявечча. Навука ўвабрала ў сябе дасягненні грэчаскай і ісламскай навукі, якія падрыхтавалі глебу для пазнейшых навуковых дасягненняў. У гэты перыяд быў зроблены шэраг значных навуковых адкрыццяў, у выніку якіх сфарміраваліся вытокі сучаснай навукі.

Да найбольш значных навуковых вынаходстваў трэба аднесці:

Індыйска-арабскія лічбы

Гэта параўнальна са стварэннем алфавіта.

Оптыка і лінзы

У працы Ібн аль-Хайсама «Скарбніца оптыкі» (каля 1038 года) разглядаліся лінзы і іх павелічальныя здольнасці. Роджэр Бэкан (памёр у 1294 годзе) узгадвае аб выкарыстанні лінз для карэкцыі зроку сталых людзей. Акуляры з выпуклым шклом, напэўна былі выраблены да 1280 года. Да 1300 года яны былі выраблены ў Венецыі. Гэта дало крок да развіцця гандлю шліфаванымі лінзамі і акулярамі.

Оптыка і перспектыва

Ібн аль-Хайсам сфармуляваў тэорыю пранікнення святла, якая растлумачвала асноўныя факты ўспрымання. «Оптыка» па-лацінску стала вядома як «перспектыва» (perspectiva). У ХІІІ стагоддзі Бэкан, Пічэм і Уайтло напісалі каментарыі па пытаннях «перспектывы». Сучаснае ўспрыманне песпектывы як раздзелу оптыкі нарадзілася ў Фларэнцыі ў ХІV стагоддзі. Стваральнікам еўрапейскай школы перспектывы стаў скульптар Ларэнца Гіберці, а пазней, Леанарда да Вінчы.

Дадатковая механіка машын, гадзіннікаў і аўтаматаў

Эліністычная традыцыя ў механіцы вадзяных колаў і вадзяных гадзіннікаў працягнулася ў ісламскую эпоху і нарадзіла больш дасканалую і дакладную літаратуру, якая апісвала вялікае мноства канструкцый водападымальных механізмаў, вадзяных млыноў, паветраных млыноў, асадных машын, гадзіннікаў, аўтаматаў і іншага. Гэтыя распрацоўкі прывялі да стварэння механічных гадзіннікаў ў ХIV стагоддзі. У ХVІ ды ХVІІ стст. з’явілася вялікая колькасць кніг аб механізмах як на арабскай, так і на лацінскай мовах, у якіх былі выкладзены механічныя ідэі, якія існавалі раней.

Уплыў геаграфіі і астраноміі на мараходства і геаграфічныя адкрыцці

Вялікія геаграфічныя адкрыцці ХV стагоддзя сталі магчымы дзякуючы карыстанню навуковымі ведамі, для паляпшэння навігацыі ад імкнення дасягнуць Індыі праз Атлантычны акіян. Для такога плавання неабходна было існаванне спецыяльных астранамічных інструментаў і табліц схіленняў. «Таледскія табліцы» аль-Зарклі (Арзакель), «Альфонсійскія табліцы» і арабскія, іспанскія і партугальскія календары ХIV стагоддзя давалі неабходныя тэарэтычныя дадзеныя. Вылічэнні спрашчаліся з выкарыстаннем формул з трыганаметрыі. Іншымі фактарамі, стала выкарыстанне компаса і развіццё картаграфіі.

Алхімія і металургія

Металы цікавілі алхімікаў больш за ўсё, іх магчымасці вывучаліся пры шматлікіх доследах. Апроч трактатаў па алхіміі ў некаторых спецыяльных працах апісвалася вытворчасць і тэрмічная апрацоўка сталі, а таксама вырабы мячоў. Усе гэтыя даследаванні спрыялі станаўленню сучаснай металургіі.

Порах і гарматы

Вынаходства пораху кітайцамі, яго выкарыстанне арабамі і перайманне, альбо новае адкрыццё манахам Бертольдам Шварцам ў Еўропе, мела далёкія гістарычныя наступствы.

Дыстыляцыя і неарганічныя кіслоты

Алхімікі атрымоўвалі азотную, серную, саляную кіслату і «царскую гарэлку» шляхам дыстыляцыі.

Праблематыка Сярэднявечча

Значны час, Сярэднявечча вывучалася як «Цёмныя часы», чаму ў немалой ступені спрыялі пратэстанцкія гісторыкі. Але сёння, гэта падвяргаецца сур’ёзнаму перагляду, і нярэдка, у гэтай галіне дасягаюцца цікавыя вынікі.

Літаратура

• Сагановіч Г. М. Сярэ́днія вякі́, сярэдневякоўе, сярэднявечча // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 360. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• История человечества. Том IV. VII-ХVI века. — ЮНЕСКО, 2003. — ISBN 5-89317-156-X
• Сре́дние века́, средневековье // Т. 24А. Собаки — Струна. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — С. 374. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Сагановіч Г. Сярэ́днія вякі́, сярэдневякоўе, сярэднявечча // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — С. 481—482. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сярэдневякоўе