Полацкае княства

Полацкае княства — сярэдневяковая ўсходнееўрапейская дзяржава са сталіцай у горадзе Полацку, якая сфарміравалася на аснове этнапалітычнага аб’яднання крывічоў у другой палове X ст.

Гістарычная дзяржава
Полацкае княства
> 2-я палова X ст. — 1397
Сталіца	Полацк
Плошча	100 000 км²
Дынастыя	Рагвалодавічы, Гедымінавічы
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Княства займала важнае месца на шляху «з варагаў у грэкі» і ў XI—XIII стст. было адной з буйных дзяржаў Еўропы. Адзначаюць значны для таго часу ўзровень сацыяльнага і культурнага развіццаі. У перыяд найбольшага росквіту займала цэнтральную і паўночную частку сучаснай Беларусі, частку на захадзе Смаленскай вобласці і паўднёвую ўскраіну Пскоўскай вобласці Расіі, басейн Заходняй Дзвіны ў Латвіі, паўднёва-ўсходнюю частку сучаснай Літвы. Найстаражытнейшае дзяржаўнае ўтварэнне на тэрыторыі Беларусі.

Утварэнне Полацкай дзяржавы

Полацк сфарміраваўся на аснове гарадзішча на беразе Палаты, паблізу яе ўпадзення ў Дзвіну. Да V—VI стст. насельніцтва гарадзішча было балцкім, потым сюды прыйшлі славян. Побач з гарадзішчам былі паселішчы на правым і левым берагах Палаты. Росту Полацка спрыяла яго стратэгічнае размяшчэнне на гандлёвым шляху «з варагаў у грэкі». У VIII—X стст. у крывічоў існавала правадырства (англ. chiefdom) — дадзяржаўнае палітычнае ўтварэнне на чале з князем-правадыром — полацкае княжанне, якое на працягу другой паловы X ст. перарасло ў раннефеадальную дзяржаву.

Гісторыя

Міфічныя згадкі

У Сазе пра Тыдрэка Бернскага ёсць познія звесткі пра захоп Полацка гунамі Атылы. У «Дзеях датчан» Саксона Граматыка (мяжа XII—XIII стагоддзяў) апавядаецца пра ўзяцце Полацка ў V—VI стагоддзях конунгам Фрода I, сынам Хадзінга, праз ваенную хітрасць, ён забіў полацкага ўладара Веспасія, бо «сілай горада не перамагчы».

З нямногімі людзьмі ён хаваўся і загадаў аб’вясціць, што памёр, каб аслабіць пільнасць ворага. Для пераканаўчасці быў здзейснены абрад пахавання. Да таго ж ваяры прайшлі працэсіяй за нібы памерлым правадыром. Калі полацкі ўладар Веспасій пачуў пра гэта, ён ужо амаль перамог, то аслабіў абарону і такім чынам з’явілася магчымасць уварвацца ў горад. Фрода забіў Веспасія падчас забаў і захапіў Полацк.

Полацк у IX—X стст.

Упершыню Полацк згадваецца ў «Аповесці мінулых часоў» пад 862 годзе, калі князь Рурык раздаў гарады сваім «мужам», але гэтыя звесткі лічацць пазнейшай устаўкай. У 865 годзе паводле летапісу кіеўскія князі Аскольд і Дзір здзейснілі паход на зямлю крывічоў — «ваявалі палачан і шмат зла ўчынілі».

Тым часам Полацк складаўся з умацаванага гарадзішча — дзядзінца (плошчай болей за 1 га) і неўмацаванага пасаду (не меней за 7,5 га), дзе жылі рамеснікі. Пасад размяшчаўся як каля дзядзінца, так і далей, дзе цяпер стадыён. Насельніцтва горада складала каля 5 тысяч жыхароў — трохі менш за тагачасны Кіеў і Ноўгарад, але больш за кожны іншы ўсходнеславянскі горад.

Пад 907 годам у «Аповесці мінулых гадоў» Полацк называецца сярод гарадоў, якім Візантыя мусіла выплаціць даніну пасля паходу Алега на Канстанцінопаль (Царград). Аднак у тэксце руска-візантыйскага дагавора на праўдзе Полацк не названы, таму лічаць, што згадка Полацка — пазнейшая праўка, каб паказаць залежнасць Полацка ад Кіева. У трактаце Канстанціна Парфірароднага называецца шэраг гарадоў, ад якіх Кіеў атрымліваў даніну, і Полацкая сярод іх няма.

Полацкая княства, размешчанае паміж паўночнай (Ноўгарад) і паўднёвай (Кіеў) Руссю, у IX—X стст. уяўляла адзіны гісторыка-культурны, адасоблены рэгіён, які Булкін умоўна назваў «Сярэдзіннай Руссю».

Княжанне Рагвалода (сяр. X ст. — 978 г.)

Пад 980 годам у летапісах упершыню згадваецца полацкі князь — Рагвалод, які «прыйшоў з-за мора».

Ёсць думка, што на Русі было дзве скандынаўскія дынастыі — Рурыкавічы і Рагвалодавічы, пры тым, што па мячы пазнейшыя Рагвалодавічы толькі галіна Рурыкавічаў. Паводле Адольфа Стэндэр-Пэтэрсана, на Русі было дзве скандынаўска-славянскіх дзяржавы — Наўгародска-Кіеўская і Полацкая, ён спасылаецца на сведчанне Аповесці мінулых часоў пра княжанне Рагвалода ў Полацку і яго скандынаўскае імя. Паводле Амяльяна Прыцака, полацкая дынастыя была адзінай са старажытных скандынаўскіх дынастый, якая здолела захавацца ў барацьбе з Рурыкавічамі.

На той час два князі-браты Яраполк і Уладзімір Святаславічы, якія валодалі Кіевам і Ноўгарадам адпаведна, змагаліся паміж сабой. Абодва дамагаліся дапамогі Полацка. Уладзімір хацеў замацаваць магчымы саюз шлюбам з дачкой Рагвалода князёўнай Рагнедай. Але яму было адмоўлена, бо выбраны ўжо быў Яраполк. Уладзімір захапіў Полацк, а потым і Кіеў. Рагвалод з жонкай і сынамі быў забіты, Рагнеда гвалтоўна стала адной з жонак Уладзіміра, а Полацк часткай яго ўладанняў.

Перад тым як Уладзімір прыняў хрысціянства і ажаніўся з візантыйскай прынцэсай Ганнай, Рагнедзе быў вернуты Полацк. Сын Уладзіміра і Рагнеды — Ізяслаў Уладзіміравіч спачатку атрымаў ва ўдзел Ізяслаўль (цяпер Заслаўе), а пасля смерці ў 1000 годзе Рагнеды атрымаў у спадчыну і Полацк.

Паводле Лаўрэнцеўскага летапісу каля 987 года пасля няўдалага замаху на яго жыццё Рагнеды і заступніцтва за яе Ізяслава, Уладзімір пасля рады з баярамі вырашыў аднавіць знішчанае Полацкае княства. Баяры сказалі: «Не забівай яе дзеля гэтага дзіцяці, але ўздымі бацькаўшчыну яе, і аддай ёй з сынам тваім». Уладзімір пабудаваў горад Ізяслаўль, дзе і пасяліў Рагнеду і свайго малалетняга сына Ізяслава, які стаў родапачынальнікам дынастыі полацкіх князёў. Некаторыя даследчыкі думаюць, што першыя гады сталіцай быў горад Ізяслаўль, пабудаваны Уладзімірам. А пазней Ізяслаў зрабіў сталіцай Полацак, перабудаваўшы яго і перанёсшы дзядзінец на вышэйшае і непрыступнайшае месца ў вусці Палаты, на яе левы бераг. Імаверна, у малалецтва Ізяслава значны уладны ўплыў магла мець Рагнеда. Аднак, таксама ёсць і думка, што Ізяслаў адразу атрымаў Полацк, а Рагнеда з сынам наогул не была ў Заслаўі.

• Мініятуры Радзівілаўскага летапісу
• 
• 
• 
• 

Княжанне Ізяслава (988—1001 гады)

Пра дзейнасць Ізяслава нічога не вядома, але даследчыкі думаюць, што ў часы яго княжання ў Полацкай зямлі распаўсюджвалася хрысціянства. Таксама ён называецца як князь-кніжнік. Ізяслаў пакінуў двух сыноў — Усяслава і Брачыслава. Усяслаў памёр рана, у 1003 годзе, Брачыслаў стаў адзіным спадкаемцам княства і княжыў да смерці ў 1044 годзе.

Ізяслаў быў фактычным пачынальнікам асобнай полацкай княжацкай дынастыі — галіны Рурыкавічаў, якая праз Рагнеду, па жаночай лініі, выводзіла сябе ад полацкага князя Рагвалода.

Княжанне Брачыслава (1003—1044 гады)

Макет выгляду полацкага Сафійскага сабора ў XI ст.

Імаверна, што да 1015 года Брачыслаў Ізяславіч займаўся выключна ўнутранымі пытанняміі, якія не суседнія землі, напэўна, бо тым часам Брачыслаў быў яшчэ падлеткам. Па-другое, у суседнія землі Уладзімір пасадзіў на княжанне сваіх іншых сыноў, якія б спынілі любыя дзеянні з боку Полацка.

Але пасля смерці Уладзіміра (1015) дзяржава была дэстабілізавана — сыны змагаліся за ўладу. Тады з’явіліся ўмовы для вырашэння Полацкам уласных вонкавых пытанняў. Асноўным з іх былі «волакі» — сухапутныя шляхі паміж рэкамі Дзвіной і Дняпром на шляху «з вараг у грэкі». У 1021 годзе Брачыслаў захапіў Ноўгарад, так пачаўся яго канфлікт з кіеўскім князем Яраславам, які быў го дзядзькам Брачыслава па бацьку. Паводле мірнага дагавора, Брачыслаў атрымаў гарады Віцебск і Усвяты, якія кантралявалі волакі паміж Дняпром і Заходняй Дзвіной. Яраслаў меў нетрывалае становішча ў Кіеве, таму, магчыма, вырашыў пайсці на саступкі полацкаму князю.

Гэтыя падзеі згадваюцца ў скандынаўскай «Сазе аб Эдмундзе», якая сцвярджае, нібыта пасля дагавора полацкі князь Брачыслаў 3 гады княжыў у Кіеве. Адны даследчыкі змяшчаюць гэты час паміж 1019—1021 гадамі, іншыя адносяць яго да 1024—1026 гадоў. Леанід Аляксееў наогул выключае магчымасць кароткатэрміновага княжання Брачыслава ў Кіеве. Але гэта пытанне дасюль застаецца нявырашаным.

Паводле адной з гіпотэз, Брачыслаў заснаваў горад Браслаў на мяжы славянскага рассялення і балцкага насельніцтва. Археалагічныя даследаванні датуюць узнікненне горада XI ст., не ўказваючы на дакладны час заснавання. Заснаванне Браслава Брачыславам выглядае лагічным. Магчыма, месца заснавання горада сведчыла пра паступовае распаўсюджанне полацкай улады на балцкія землі сучасных Латвіі і Літвы. Археолагі зафіксавалі пажарышча на гарадзішчы Браслава, якое датавалі першай паловай XI ст., і часовае спыненне жыццядзейнасці на гарадзішчы Гарадзец на Мнюце, якое адбылося тым самым часам. Гэта можа сведчыць пра ваенныя сутыкненні паміж палачанамі і балцкімі плямёнамі. Трохі пазней на мяжы з балцкімі землямі вырастае абарончая лінія паселішчаў — Дрысвяты, Маскавічы і Рацюнкі.

Даволі спрэчны момант перыяду кіравання Брачыслава — магчымасць далучэння ім Менскай зямлі да Полацкага княства. Некаторыя даследчыкі лічаць, што Полацк аблажыў данінай паўночных дрыгавічоў (пераважная частка насельніцтва Менскіх зямель) ужо ў X ст. Іншыя, наадварот, мяркуюць, што Менскія землі яшчэ доўга заставаліся спрэчнымі паміж Полацкім і Тураўскім княствам і былі канчаткова падпарадкаваны Полацку толькі пры Усяславе Брачыславічы перад 1063 годам. Юрый Заяц даказваў ваенную прысутнасць полацкіх крывічоў у Менскай зямлі ўжо ў X ст. Пасля ўзяцця Полацка князем Уладзімірам вобласць часова адыходзіць да Кіева; Уладзімір будуе тут крэпасць (Ізяслаўль, Заслаўе, гарадзішча цяпер вядома як Замэчак), вакол якой пазней вырасла гарадское паселішча. Калі Ізяслаў стаў князем Полацка, Заслаўе, а разам з ім значная частка Менскай зямлі адыходзіць да Полацка, а астатняя частка, як думаюць, — пасля мірнага дагавора Яраслава і полацкага князя Брачыслава. Паводле іншай версіі, Менская зямля магла быць аддадзена Полацку князем Яраславам у 1038—1044 гадах, калі той здзесніў шэраг паходаў супраць яцвягаў і літоўцаў. Некаторыя навукоўцы дапускаюць удзел Брачыслава ў гэтых паходах.

Княжанне Усяслава Брачыславіча (1044—1101 гады)

Полацкая зямля ў ваенна-палітычных падзеях XII ст.

У 1044 годзе полацкім князям стаў Усяслаў Брачыславіч. Пры ім Полацкае княства дасягнула свайго росквіту. Полацк ператварыўся ў адносна вялікі горад з плошчай каля 20 га і насельніцтвам да 15 тыс. чалавек. У XI ст. Полацк спаборнічаў з Кіевам і Ноўгарадам за тэрыторыі, да сярэдзіны стагоддзя адносна мірна, пазней ва ўзброеным процістаянні (паходы кіеўскіх князёў на Полацк у 1067, 1071, 1077, 1084 гадах). У гэты час Полацк стаў асноўным супернікам Кіева, а ў 1066 годзе Усяслаў нават захапіў Ноўгарад.

У 1067 годзе пад Менскам адбылася Нямігская бітва, у якой супраць Усяслава выступілі амаль усе князі Русі. Усяслаў быў пераможаны, і на Дняпры, недалёка ад зліцця з ім ракі Аршыцы (Ръши), быў узяты падманам у палон і адвезены ў Кіеў. У Полацку на сталец быў пасаджаны сын Ізяслава Мсціслаў, які неўзабаве памёр, і тады Ізяслаў пасадзіў у Полацк іншага свайго сына — Святаполка. 15 верасня 1068 года ў Кіеве гараджане паднялі мяцеж супраць свайго князя Ізяслава. Гараджане вызвалілі Усяслава з турмы (поруба) і запрасілі яго на кіеўскае княжанне. Усяслаў стаў вялікім князям кіеўскім — de jure гаспадаром усёй Русі. Але ў 1069 годзе Ізяслаў з войскам польскага князя Баляслава рушыў на Кіеў. Кіеўляне сабралі войска, але Усяслаў уцёк у Полацк. Хутка ён быў выгнаны з Полацка і знаходзіўся ў невядомым месцы, магчыма ў Водзі, бо на чале водскага войска ён хадзіў на Ноўгарад, але быў разбіты ў бітве на р. Гзені найгародцамі на чале з Глебам Святаславічам. Пасля гэтага Усяслаў на два гады знік з гістарычнай сцэны. Але ў 1071 годзе ён нечакана з’явіўся ля Полацка і выгнаў адтуль Святаполка і зноў пачаў княжыць у Полацкім княстве. Пасля гэтага хадзіў супраць Яраполка, але той каля Галацічаска разбіў полацкае войска. У 1078 годзе Усяслаў напаў на Смаленск і спаліў яго. Уладзімір Манамах, каб адпомсціць Усяславу, разрабаваў Лукомль, Лагойск і Друцк. У 1084/85 годзе Уладзімір Манамах разам з качэўнікамі-полаўцамі захапіў Менск і забраў усё насельніцтва горада ў палон. Усяслаў Чарадзей памёр у 1101 годзе. У летапісах гэтай з’яве прысвечаны асобныя радкі: «…преставился Всеслав, полоцкий князь, месяца априля въ 14 день, в 9 часъ дне, в среду». Гэта сведчыць аб тым, якое значэнне надавалі Усяславу сучаснікі.

Час раздробленасці (1101 — сярэдзіна XIII ст.)

Яшчэ пры жыцці Усяслаў Чарадзей падзяліў Полацкае княства паміж сваімі сынамі (іх было 6). Пасля яго смерці пачалася хуткая дэцэнтралізацыя дзяржавы. Крыху пазней ужо дзеці Усяслава дзялілі свае надзелы паміж сваімі нашчадкамі. Такім чынам Полацкая дзяржава перастала быць моцнай пагрозай для Кіева. У 1127 годзе палачане выгналі з Полацка князя Давыда Усяславіча і пасадзілі на княжанне Рагвалода-Васіля Барысавіча. Пачалася міжусобная барацьба. У яе ўмяшаўся князь кіеўскі Мсціслаў Уладзіміравіч. Пад яго кіраўніцтвам кааліцыя рускіх князёў спустошыла Полацкую дзяржаву. Мсціслаў Уладзіміравіч зацвердзіў Рагвалода Барысавіча ў якасці князя. Але з-за адсутнасці мясцовай падтрымкі ўжо ў 1128 годзе князем зноў стаў Давыд Усяславіч. Тады Мсціслаў Уладзіміравіч зноў здзейсніў новы паход на Полацкую землю ў 1129 годзе, у час якога узяў у палон Давыда, Святаслава і Расціслава, і ўсіх іх родных, а Полацкае княства анексаваў: сюды быў пераведзены на княжанне Ізяслаў Мсціславіч.

У 1132 годзе полацкае веча выгнала пастаўленага з Кіева Святаполка Мсціславіча і выбрала князем Васільку Святаславіча. Пазней з Візантыі вярнуліся некаторыя Рагвалодавічы, паміж імі працягвалася змаганне за дамінаванне ў Полацкай зямлі. Князь полацкі Уладзімір у 1186 годзе дазволіў немцу Мейнарду — каталіцкаму манаху, прапаведаваць хрысціянства сярод полацкіх даннікаў ліваў у вусці Дзвіны. У 1201 годзе ў вусце Дзвіны немцамі быў заснаваны горад Рыга. У 1203 годзе пачаўся адкрыты канфлікт з немцамі ў Лівоніі, верагодна, з-за адмовы біскупа Альберта плаціць даніну, якую, напэўна, плацілі яго папярэднікі. Відаць, войска Уладзіміра складалася з уласнай дружыны і дружын Усевалада Герцыкскага і Вячкі Кукенойскага. Спачатку ім спрыяла, пасля аблогі замка Ікскюль. Але пад Гольмам нямецкія рыцары з самастрэлаў паранілі ў палачан шмат коней, і Уладзімір не рызыкнуў пад абстрэлам перапраўляцца цераз Дзвіну. Палачане адступілі ад Гольма, але Усевалад Герцыкскі з літоўцамі наехаў на Рыгу і парабаваў рыжскія ваколіцы. Відаць, Уладзімір хацеў толькі напалохаць немцаў, і гэта ў яго атрымалася, але часткова — біскуп Альберт прызнае Уладзіміра ўладаром ліваў і выплачвае за іх даніну. Аднак, біскуп не згадзіўся плаціць даніну за сябе, т. б. адмовіўся прызнаць сябе падданым Полацка. У 1207 годзе ўся краіна ліваў — Лівонія, аказалася ва ўладзе крыжакоў, яны падступілі да меж Кукейноскага княства. Вячка Кукенойскі перадае палову свайго княства біскупу. Але хутка Вячка, даведаўшыся, што крыжацкае войска адплыла на караблях у Германію, распраўляецца з немцамі, якія былі ў той палове замка, што ён перадаў біскупу. Трафеі ён адпраўляе Уладзіміру, паведамляючы, што крыжакі сышлі з Лівоніі і прапануючы аднавіць наступ. Але сустрэчны вецер затрымаў крыжакоў у вусці Дзвіны. Крыжакі даведаўшыся пра ўчынак Вячкі вярнуліся каб адпомсціць. Вячка, не чакаючы падыходу крыжакоў, спаліў свой горад і сышоў на Русь, а крыжакі апанавалі Кукенойскім княствам. Пасля гэтага пад націскам крыжакоў апынуўся Усевалад Герцыкскі. Восенню 1209 года разбіўшы каля Герцыке Усеваладаву дружыну крыжакі захапілі горад, герцыкскі князь выратаваўся на супрацьлеглым беразе Дзвіны і адтуль назіраў як гарыць замак і пасад, усеваладава жонка і дачка трапілі ў палон. Біскуп Альберт прапанаваў Усеваладу мір, а таксама вярнуць палонных і нарабаванае дабро, але той павінен быў перадаць яму частку княства, пазбягаць зносін з паганцамі — літоўцамі, паведамляць пра планы русінаў. Усеваладу не было іншага выйсця, як згадзіцца з гэтымі ўмовамі. У 1216 годзе да Уладзіміра Полацкага звярнуліся эсты, каб ён з войскам прыйшоў ваяваць Рыгу. Самі эсты абяцалі адначасова пачаць вайну супраць ліваў і летаў, а таксама закрыць гавань у Дзюнамюндэ. Напэўна такога прыдатнага моманту і чакаў Уладзімір, ён пачаў збіраць войска з Полацка, Менска, Літвы, Смаленска, Віцебска і Друцка. Сабралася вялікае войска, але Уладзімір, ужо ўзышоўшы на карабель, раптоўна памёр. Такім чынам Полацкае княства канчаткова страціла свае землі Лівоніі. Вусце Дзвіны аказалася пад кантролем крыжакоў, што балюча адбілася на эканоміцы Полацкай дзяржавы.

У складзе Вялікага Княства Літоўскага (XIII—XIV стст.)

У сярэдзіне XIII ст. полацкі князь Канстанцін заснаваў у Полацку каталіцкае Рускае біскупства, якое ў 1255 годзе прыняў пад сваю апеку Папа Рымскі, напэўна, такім чынам праз рыжскага архібіскупа князь перадаў Полацкае княства ў так званы «лен Святога Пятра». Таксама, недзе перад 1262 годам, асобным дарчым актам князь Канстанцін перадаў братам-рыцарам Лівонскага ордэна землі абапал ракі Рэзны ў Латгаліі. Неўзабаве Канстацін памёр, законных нашчадкаў ён не пакінуў, таму Полацкае княства перайшло пад уладу рыжскага архібіскупа. Палачане не пагадзіліся з гэтым, пазней рыжскі архібіскуп вінаваціў у тым злоўжыванні братоў-рыцараў. Каб змагацца з немцамі і забраць у іх і Канстанцінаў дар у Латгаліі палачане, як сведчыць тая ж скарга архібіскупа, звярнуліся да «паганцаў», то-бок літоўцаў. Чаму палачане зрабілі гэты выбар, як і акалічнасці гэтых падзей не ясныя. У кожным разе, ужо ў 1262 годзе полацкім князем быў Таўцівіл, які з палачанамі і літоўцамі ў саюзе з наўгародцамі і пскавічамі ваяваў супраць немцаў. Таўцівіл быў другім паводле старшынства сярод літоўскіх князёў, старэйшым пляменнікам літоўскага князя Міндоўга. На думку Баўмгартэна і Селарта, Таўцівіл мог быць зяцем полацкага князя Брачыслава. Пасля забойства Транятам вялікага князя Міндоўга, а потым і Таўцівіла, каб вызваліць сваіх палонных баяр палачане вымушана прынялі сабе князя ад Траняты, некаторыя даследчыкі лічаць, што гэта быў Гердзень, але стаўленік Траняты мог быць князем кароткі час перад ім. Зусім неўзабаве Траняту забілі, уладу на літоўскіх землях пераняў Войшалк, які пакараў усіх датычных да забойства Міндоўга. У кожным разе, Гердзень ад імя палачан і віцеблян паспеў заключыць мір з немцамі, якія адмаўляліся ад правоў на ўсё Полацкае княства, а палачане адмаўляліся ад асобнага Канстанцінавага дару ў Латгаліі, пагадненне было зацверджана Папам у 1263 годзе. Неўзабаве літоўскі князь Войшалак перавёў Гердзеня ў Нальшаны, а на полацкім стальцы ў 1264 годзе згадваецца ўжо князь Ізяслаў, які дзейнічаў у «волі Войшалкавай». У 1270-я гады ў Полацку княжыў іншы князь Канстанцін, па мянушцы Бязрукі, ён прызнаваў уладу вялікага князя Трайдзеня, пры гэтым, магчыма, быў зяцем вялікага князя ўладзімірскага Аляксандра Яраславіча. Пасля княжылі сыны Канстанціна Бязрукага, у Полацку невядомы імем і памерлы ў 1294 годзе, а ў Віцебску — князь Міхаіл Канстанцінавіч, які памёр неўзабаве па 1294 годзе. Гэтыя князі таксама прызнавалі ўладу вялікіх князёў літоўскіх, прапускалі літоўцаў на Пскоўскую, Наўгародскую, Смаленскую, Цвярскую і Уладзімірскую землі. Пасля іх, прынамсі ў Полацку, не было князя, дагавор з немцамі заключаў полацкі епіскап Якаў, які называў вялікага князя Віценя «сваім сынам» і дзейнічаў у адносінах з Рыгай у згодзе з яго воляй. Потым полацкім князем стаў брат вялікіх князёў Віценя і Гедзіміна — Воін. Пасля гібелі Воіна, полацкім князем стаў сын Гедзіміна Нарымонт, спачатку ён дзейнічаў на другой ролі за полацкім епіскапам Рыгорам. Пасля гібелі Нарымонта ў бітве на Страве ў 1348 годзе, полацкім князем стаў унук Гедзіміна — Андрэй, сын Альгерда і віцебскай княжны, апошняй з віцебскага княжацкага роду. Пра другаснасць ролі князя Андрэя ўжо нічога не вядома, такім чынам, і Віцебскае, і Полацкае княства ўвайшлі ў склад Вялікага Княства Літоўскага, аднак кожная зямля мела асобны дагавор з вялікімі князямі літоўскімі.

Гістарыяграфія, ацэнкі даследчыкаў

Афіцыйная савецкая гістарыяграфія адмаўляла існаванне дзяржаўнасці Беларусі ў эпоху сярэднявечча, звязвала яе набыццё толькі з Кастрычніцкай рэвалюцыі і ўстанаўленнем дыктатуры бальшавікоў. Таму не ўзнікала нават пытання пра існаванне феадальных беларускіх дзяржаў. Частка дарэвалюцыйных расійскіх гісторыкаў лічыла, што Кіеўская Русь адзінай дзяржавай не была, бо ва ўсходніх славян былі самастойныя дзяржавы-княствы — землі. Мітрафан Доўнар-Запольскі ўпершыню разглядаў спрэчкі паміж Полацкам і Кіевам не як міжусобныя канфлікты, а як барацьбу за незалежнасць. Першым сярод беларускіх гісторыкаў Полацкае княства назваў даўнім і моцным Вацлаў Ластоўскі.

Гл. таксама

• Князі полацкія
• Полацкае права
• Полацкая школа дойлідства
• Полацкае ваяводства

Літаратура

• Полацкае княства // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — С. 454—455. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).
• Полацкае княства // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 448—449. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Полацкае княства // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — С. 525—526. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9.
• Полоцкое княжество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Доўнар Т. І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. — Мн.: Амалфея, 2007. — 400 с. ISBN 978-985-441-621-2
• Варонін В. Палачане: забытая памяць пра мора // ARCHE. 2009, № 4. С. 63-73;
• Богданов В. П., Рукавишников А. В. Взаимоотношения полоцких и смоленских князей в XII — первой трети XIII века // ВИ. № 10. 2002.
• Пятнов А. П. Полоцкая земля в последней четверти XII в. // Rossica Antiqua. 2010. Вып. 1. С. 135—138.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Полацкае княства