Полацк

По́лацк (трансліт.: Polack) — горад у Віцебскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Полацкага раёна, на рацэ Дзвіна пры ўпадзенні ў яе ракі Палата. Знаходзіцца непадалёк ад Наваполацка, за 100 км ад Віцебска. Вузел чыгунак, лініі на Маладзечна, Віцебск, Невель (Расія), Даўгаўпілс (Латвія) і аўтамабільных дарог. Насельніцтва 85 012 чал. (2017).

Горад Полацк Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Полацкі Каардынаты 55°29′09″ пн. ш. 28°46′35″ у. д. Заснаваны 780 Першая згадка 862 Плошча 40,77 км² Вышыня цэнтра 111 ± 1 м і 126 м Водныя аб’екты Дзвіна Насельніцтва ▼79 579 чал. (1 студзеня 2024) Шчыльнасць 2 085 чал./км² Нацыянальны склад беларусы — 80,03 %, рускія — 14,75 %, украінцы — 1,86 %, іншыя — 3,36 % Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 214 Паштовыя індэксы 211291, 211400–211402, 211404–211415 і 211422 Аўтамабільны код 2 СААТА 2238501000 Афіцыйны сайт epolotsk.com Полацк на карце Беларусі ±

Полацк на Вікісховішчы

Назва

Назва Полацка ўтворана ад назвы ракі Палата. Палата (балцк. *Palatà) — назва балцкага паходжання, звязаная з латышскім pali «паводка, затапленне вадой прылеглай да ракі мясцовасці», palas «забалочаны бераг возера», літоўскім palios «балаціна на месцы зарослага возера». Значэнне назвы можна перадаць як «Рака, што разлілася», гэтая семантыка можа сягаць часоў пасляледавікоўя.

Тапонім «Полацк» утварыўся ад імя ракі Палата па самай старажытнай мадэлі — уласная назва ракі + -ск.

У старабеларускіх пісьмовых помніках назва горада зафіксавана ў формах Полоцк, Полоцъкъ, Полотскъ, Полотескъ, Полтескъ, Плтескъ, Полческъ, у нямецкіх хроніках Плоцэке, у скандынаўскіх сагах і іншай літаратуры Pallteskiuborg, Palteskia (Pal(l)teskja, Paltisca).

У айканіміі беларускіх зямель суфікс -ск (-цк) з’яўляецца глыбока традыцыйнай рэліктавай з’явай, якая падкрэслівае самабытнасць беларускага народа і старажытнасць тэрыторыі яго рассялення. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стст., у тым ліку ў назве яшчэ аднаго са старажытнейшых гарадоў — Смаленска, засведчанай летапісамі пад 863 годам. Звыш паловы гарадоў з назвамі на -ск, згаданых у летапісах XI ст., прыпадае менавіта на зону фармавання беларусаў, дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасць і ў наступныя стагоддзі. Кожны трэці беларускі горад з ліку тых, што занесены ў «Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» канца XIV ст., заканчваецца на -ск (-цк).

Варыянт Полацак не тлумачыцца праз фанетычныя законы беларускай мовы і на працягу стагоддзяў практычна не выходзіў за межы вуснага ўжытку. Пачатак яго пісьмовага выкарыстання адносіцца да канца XIX ст. Форма Полацак даволі актыўна выкарыстоўвалася пазней, у 1920-х гадах, у БССР (гл., напрыклад, Кайгарадаў А. І. Кліматычны атляс Беларусі. Менск, 1927), а таксама ў Заходняй Беларусі да часу яе ўваходжання ў склад БССР.

У наш час па-ранейшым дамінуе форма на -цк, хоць у асобных выданнях і цяпер ужываецца варыянт Полацак.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Полацка

Заснаванне

Упершыню Полацк згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 862—865 гг. Але гэтая дата, відаць, не вельмі дакладная, бо летапіс пісаўся праз 200—250 гадоў пасля падзей. Звычайна першую згадку Полацка звязваюць з паведамленнем «В лето 6370 [862] и прия власть Рюрик, и раздал мужем своим грады, овому Полотеск, овому Ростов, другому Белоозеро…», але гэта, відаць, устаўка пазнейшага летапісца, бо ў IX ст. яшчэ не існавала Растова (з’явіўся ў канцы X ст.), які тут згадваецца разам з Полацкам. Іпацьеўскі летапіс паказвае Рурыка і яго «мужоў» у якасці заснавальнікаў гарадоў:

И прия Рюрикъ власть всю одинъ... и роздая мужемъ своимъ волости и городы рубити овому Полътескъ, овому Ростовъ...

Верагоднае ўпамінанне Полацка датычыць паходу на палачан, паводле «Аповесці мінулых гадоў», кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра, які адбыўся ў тыя ж 862—865 гады «Того же лета воеваша Асколд и Дир Полочан и много зла сътвориша».

Але дзе знаходзіўся Полацк у IX ст., летапісы не паведамляюць. Адказ на гэта пытанне паспрабаваў даць беларускі археолаг А. М. Ляўданскі, які ў 1928 заклаў некалькі шурфоў на гарадзішчы. У выніку раскопак ім былі знойдзены археалагічныя матэрыялы, у першую чаргу ляпная кераміка IX—X стст. Гэта дазволіла яму зрабіць выснову, што старажытны Полацк знаходзіўся на гарадзішчы. З высновай А. М. Ляўданскага пагадзіліся вядомыя беларускія археолагі Г. В. Штыхаў і С. В. Тарасаў. Яны лічылі, што Полацк развіваўся як цэнтр племяннога аб’яднання крывічоў у IX ст. знаходзіўся на гарадзішчы.

Развіццё

Фрагмент прывілея Полацку на магдэбургскае права

У IX ст. Полацк размяшчаўся на гарадзішчы (плошча часткі, якая захавалася каля 1 га) на правым беразе Палаты (адсюль назва). Хуткаму развіццю Полацка спрыяла яго выгаднае размяшчэнне на гандлёвым шляху з Рыжскага заліва да Кіева і Чорнага мора, праз вярхоўі Дзвіны і Волгі да краін Усходу (частка шляхоў з вараг у грэкі і з вараг у арабы). У X—XIII ст. цэнтр Полацкага княства. У XI ст. на тэрыторыі сённяшняга Верхняга замка пабудаваны Полацкі Сафійскі сабор. У XII ст. сфарміравалася самабытная школа дойлідства, пабудаваныя Полацкі княжацкі храм і княжацкі палац, Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр, заснаваны Полацкія Спаскі і Багародзіцкі манастыры і інш. У XII ст. тут працавалі майстар-ювелір Лазар Богша (стварыў крыж Еўфрасінні Полацкай) і дойлід Іаан, які пабудаваў Полацкую Спаскую царкву. З сярэдзіны XIII ст. Полацк у складзе Вялікага Княства Літоўскага, самы вялікі яго горад у XIV—XVI стст., меў адмысловыя правы («Полацкія прывілеі»). Тут былі створаныя Полацкія Евангеллі XII—XIV ст., у горадзе пры Сафійскім саборы з XI ст. была бібліятэка. Каля 1490 года ў Полацку нарадзіўся дзеяч культуры эпохі Адраджэння Францыск Скарына. У 1498 годзе Полацк атрымаў магдэбургскае права. З 1504 года цэнтр Полацкага ваяводства. З XVI ст. горад меў свой герб. Падчас вайны 1654—1667 гадоў заняты рускімі войскамі, паводле Андрусаўскага перамір’я (1667) вернуты Рэчы Паспалітай. У другой палове XVII — першай палрве XVIII стст. прыйшоў у заняпад.

У ліпені 1705 года расійскі цар Пётр І па дарозе ў Прыбалтыку спыніўся лагерам са шматтысячным маскоўскім войскам пад Полацкам. 11 ліпеня (30 чэрвеня па старым стылі) цар наведаў Сафійскі сабор, у якім у раз’юшаным стане разам са світай закатаваў 5 манахаў-базыльянаў. Архімандрыта Якуба Кізікоўскага царскія служкі катавалі ўсю ноч, каб дазнацца месца схову манастырскіх скарбаў. Целы ахвяраў спалілі, а Сафійскі сабор і базыльянскі манастыр разрабавалі. Частка маёмасці перайшла цару, а частка — у маскоўскую казну. З самога сабора зрабілі вайсковы склад. А Еўропу абляцела вестка: «Жорсткае забойства на Белай Русі! Ахвяры — безабаронныя служкі Бога, манахі ордэну Васіля Вялікага. З імі расправіліся ў хрысціянскай святыні — Сафійскім саборы ў Полацку. Учыніў расправу каранаваны забойца — цар Пётр I». 1 мая 1710 года па загаду князя Меньшыкава Сафійскі сабор узарвалі. 22 лістапада 1710 года Апостальская Сталіца публічна асудзіла Петра І за пераслед Уніяцкай Царквы.

У складзе Расійскай імперыі

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе правабярэжная частка Полацка увайшла у склад Расійскай імперыі. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе — левабярэжная частка горада.

Пасля падпісання папай рымскім Кліментам XIV булы 1773 года аб забароне дзейнасці «Таварыства Ісуса», Полацк становіцца цэнтрам збору езуітаў свету і паступова ператвараецца ў своеасаблівую іх сталіцу. З 1776 года цэнтр Полацкай губерніі, у 1778—1796 гадах — намесніцтва, з 1796 года цэнтр павета Беларускай, з 1802 года Віцебскай губерніі.

Савецкі перыяд

У другой палове жніўня 1919 года фронт наблізіўся да Полацка. 20 верасня 1919 года польскія войскі выйшлі да Полацка, да вечара занялі задзвінскую частку горада. Аднак, спроба захапіць увесь горад правалілася і пачалася пазіцыйная вайна, якая працягвалася 8 месяцаў. У сярэдзіне жніўня 1920 г. Полацкі рэўкам паведамляў, што «горад разбураны, маёмасць раскрадалі, павялічыліся павальныя разбоі і забойствы». У справаздачах павятовай міліцыі паведамлялася, што ў горадзе, напоўненны ваеннымі, з’явілася шмат жанчын, якія ў сілу пэўных жыццёвых абставінаў, займаліся прастытуцыяй. Згодна справаздач міліцыі ў горадзе летам 1919 г. было 9 дамоў цярпімасці.

З 1924 года Полацк — цэнтр раёна, у 1924—1930 і 1935—1938 гадах цэнтр акругі. З 1938 года ў Віцебскай вобласці. У 1944—1954 цэнтр Полацкай вобласці. 22 снежня 1959 года ў гарадскую мяжу горада ўключана вёска Кароўнікі Экіманскага сельсавета, 2 лістапада 1972 года — вёскі Меліярацыйная, Спас-Слабада Салоніцкага сельсавета і Пагіршчына Баравухскага сельсавета.

У 1989 годзе Полацк стаў першым у Беларусі гісторыка-культурным горадам-запаведнікам.

Сучасная гісторыя

14 студзеня 2013 года ўказам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь за нумарам 27 «Аб аб’яднанні раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання Рэспублікі Беларусь, якія маюць агульны адміністрацыйны цэнтр» Полацк быў пазбаўлены статусу горада абласнога падпарадкавання.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1805 год — 2991 чал.
• XXI стагоддзе: 2006 год — 82,4 тыс. чал.; 2007 год — 81,7 тыс. чал.; 2009 год — 83,7 тыс. чал.; 2009 год — 82 547 чал. (перапіс); 2016 год — 85 078 чал.; 2017 год — 85 012 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы хімічнай (ААТ Полацк-Шкловалакно), машынабудаўнічай і металаапрацоўчай, лёгкай, харчовай, паліграфічнай прамысловасці, вытворчасці будаўнічых матэрыялаў. Полацкая ЦЭЦ. Полацк — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцінічны комплекс «Славянскі», гасцініца «Дзвіна».

Культура

У горадзе створаны Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік, які ўключае пастаянна дзеючыя музеі: Полацкі краязнаўчы музей, Музей беларускага кнігадрукавання, Полацкі музей-бібліятэку Сімеона Полацкага, Полацкі музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер'я, Полацкі музей баявой славы, Полацкі музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора, Полацкі дзіцячы музей, музей Тусналобавай-Марчанка, Полацкую стацыянарную выстаўку «Прагулка па Ніжнепакроўскай», прыродна-экалагічны музей Мастацкую галерэю.

З 2003 года працуе філіял Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Я. Коласа.

Адукацыя

У Полацку размяшчаецца гісторыка-філалагічны факультэт Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта (астатнія — у Наваполацку). Працуюць:

• Полацкі дзяржаўны лясны каледж,
• Полацкі дзяржаўны аграрна-эканамічны каледж,
• Полацкі гандлёва-тэхналагічны каледж,
• Полацкі дзяржаўны медыцынскі каледж імя Героя Савецкага Саюза З. М. Тусналобавай-Марчанка,
• Полацкі дзяржаўны хіміка-тэхналагічны каледж,
• Полацкая дзяржаўная гімназія № 1 імя Францыска Скарыны,
• Полацкае кадэцкае вучылішча (на базе ўстановы адукацыі «Полацкая дзяржаўная агульнаадукацыйная сярэдняя школа № 4») .
• Дзяржаўная ДЮСШ Полацкага раёна

Спорт

ФК Полацк, жаночы баскетбольны клуб «Полацк»

Славутасці

Сафійскі сабор

• Курган Бессмяротнасці (1966)
• гарадзішча і паселішча IX—X стст.
• Барысаў камень (помнік эпіграфікі XII ст.)
• руіны Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра (XII ст.)
• Полацкі Сафійскі сабор
• Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр (і Крыжаўзвіжанскі сабор)
• Ніжні замак (вядомы як «Вал Івана Грознага»)
• Полацкая кірха
• Езуіцкі калегіум (XVIII—XIX ст.)
• Полацкі дом Пятра I
• Богаяўленскі мужчынскі манастыр (і Богаяўленскі сабор)
• Полацкі «Чырвоны мост»
• фрагменты жылой забудовы (XVII—XIX ст.)
• Помнік «Полацк – геаграфічны цэнтр Еўропы», памятны знак у гонар Геаграфічнага цэнтра Еўропы.
• Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года
• Памятны знак «Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці»
• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінцаў
• Касцёл Святога Андрэя Баболі
• Свята-Успенская царква (стараабрадніцкая, 1998 года)

Галерэя

• 
  «Сафія» з боку апсіды
• 
  Барысаў камень
• 
  Царква Яўлення Гасподняга
• 
  Царква Св. Спаса
• 
  Лютаранская кірха
• 
  Манастыр Спаса-Ефрасіннеўскі
• 
  Царква Уздзвіжання Св. Крыжа
• 
  Касцёл Св. Андрэя Баболі
• 
  Царква Пакрова Прасв. Багародзіцы
• 
  Помнік Францыску Скарыну
• 
  «Дом Пятра І»
• 
  Прыродна-экалагічны музей

Вядомыя асобы

Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Полацка і Ганаровыя грамадзяне Полацка

• Ісак Міронавіч Гамус — вучоны ў галіне гідраэнэргетыкі. Ганаровы энергетык СССР.
• Віктар Іванавіч Чуяшоў — беларускі навуковец.
• Аляксандр Васільевіч Тузікаў — беларускі навуковец у галіне матэматычнай кібернетыкі і інфарматыкі.
• Андрэй Сцяпанавіч Струеў — генерал-маёр артылерыі.
• Каэтан Андрэевіч Касовіч — санскрытолаг, філолаг, перакладчык, педагог.
• Георгій Аляксандравіч Аксянёнак — юрыст і прафесар.
• Абрам Давыдавіч Абкін — фізікахімік.
• Анатоль Сяргеевіч Ізаітка — беларускі мастак.
• Галіна Сцяпанаўна Васільева — беларуская мастачка.
• Мікалай Леанідавіч Генаў — заслужаны трэнер.
• Аркадзь Сцяпанавіч Казлоў — ганаровы грамадзянін г. Наваполацка (2008).
• Іван Епіфанавіч Аляксееў — Герой Савецкага Саюза.
• Вольга Антропава — Міс Беларусь-2004.
• Алесь Аркуш — беларускі паэт, эсэіст, выдавец.
• Уладзімір Арлоў — беларускі пісьменнік.
• Валянцін Вячаслававіч Базыльчык (1935—1993) — вучоны ў галіне арганічнай хіміі, доктар хімічных навук. Заслужаны дзеяч навукі Чувашыі.
• Лявон Пятровіч Баршчэўскі — беларускі філолаг, перакладчык.
• Юлій Саламонавіч Берзін — савецкі пісьменнік.
• Максім Андрэевіч Вавілаў — савецкі ваенны дзеяч.
• Пятро Васючэнка — беларускі пісьменнік.
• Барыс Галёркін — інжынер, спецыяліст у галіне тэорыі пругкасці, матэматык, акадэмік АН СССР.
• Навум Гальпяровіч — беларускі паэт і журналіст.
• Максім Гальпяровіч — беларускі гісторык, галоўны рэдактар «Беларускага гістарычнага часопіса».
• Дзмітрый Кайгародаў — біёлаг, фенолаг, арнітолаг, папулярызатар прыродазнаўства, педагог.
• Аркадзь Цімафеевіч Караткоў — беларускі архітэктар.
• Валянцін Антонавіч Лукша — беларускі паэт.
• Вінцэсь Мудроў — беларускі пісьменнік.
• Ксенія Максімаўна Пагарэлая — беларуская арганістка.
• Еўфрасіння Полацкая (XII ст.) — беларуская асветніца, заступніца Беларусі. Прылічана да ліку праваслаўных святых.
• Параскева Полацкая — полацкая князёўна.
• Сімяон Полацкі (1629—1680) — выдатны беларускі і рускі паэт, асветнік, энцыклапедыст.
• Рагнеда Рагвалодаўна (966—1000) — княжна полацкая.
• Віктар Антонавіч Рыбчынскі — беларускі акцёр тэатра і кіно
• Алесь Савіцкі — беларускі пісьменнік
• Сяргей Пятровіч Сахараў — беларускі фалькларыст
• Францыск Скарына (каля 1490 — каля 1551) — усходнеславянскі першадрукар, асветнік, перакладчык.
• Лера Сом — беларускі паэт, празаік, бард.
• Усяслаў Брачыславіч (~1029 — 14.4.1101) — князь полацкі.
• Хаджы Хасроў (да 1563 — пасля 1595) — персідскі дыпламат.
• Міхаіл Львовіч Хейфец — беларускі вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання
• Мэры Энцін — амерыканская пісьменніца.
• Ігар Мікалаевіч Шаруха (нар. 1968) — географ, краязнаўца.
• Нінэль Шчасная — беларускі жывапісец і графік.
• Віктар Іванавіч Яронька — Герой Савецкага Саюза (1944). Ганаровы грамадзянін Наваполацка.
• Якаў Палачанін — удзельнік Неўскай бітвы супраць шведаў, якія напалі на Наўгародскую зямлю.
• Сяргей Юльянавіч Шлапак (нар. 1952) — беларускі палітык.
• Аляксандр Міхайлавіч Галёркін (нар. 1916) — савецкі жывапісец.

Гарады-пабрацімы

• Алаверды, Арменія
• Мінгечаур, Азербайджан
• Фрыдрыхсгафен, Германія

У літаратуры

Полацк (Палтэск’я або Палтэск’юборг) згадваецца ў старажытнаскандынаўскай літаратуры XII—XIV стагоддзяў як адзін з галоўных гарадоў Гардарыкі. Сага пра Ода Стралу 2-й паловы XIII стагоддзя сцвярджае, што Полацкам уладарыў конунг Палтэс, які плаціў даніну конунгу Квіланусу.

Сярэднявечны дацкі гісторык Саксон Граматык у хроніцы «Дзеі данаў» расказвае пра паход легендарнага дацкага караля Фродзі на Полацк. Фродзі распаўсюдзіў вестку пра ўласную смерць каб усыпіць пільнасць абаронцаў, што дазволіла яго войску ўвайсці ў горад і забіць Веспасія, полацкага караля.

У сазе пра Тыдрыка Бернскага апісваецца аблога Полацка Ацілам у часе вайны гунаў і русіманаў. Паводле сагі, Полацк меў вялікі замак з каменнай сцяной і глыбокім ровам, і вялікае войска для абароны. Горад быў настолькі ўмацаваны, што яго давялося браць трыццацітысячным войскам, падзеленым на тры роўныя часткі. Пасля больш як трох месяцаў аблогі Аціла здолеў узяць горад і нарабаваў там шмат багаццяў.

Полацку прысвечана апавяданне «Полацак» са зборніка «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» Яна Баршчэўскага. Аўтар апісвае горад у пачатку XIX стагоддзя, калі ён навучаўся там у Полацкай езуіцкай акадэміі. Апрача акадэміі, у апавяданні згадваюцца царква святой Сафіі і Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр, касцёл святога Стафана, святога Ксаверыя і святога Казіміра (ні адзін са згаданых касцёлаў не захаваўся), царква Барыса і Глеба (не захавалася), маёнтак Экіманія, Валовае возера. У Полацку адбываюцца падзеі апавядання «Твардоўскі і вучань», горад ускосна згадваецца ў шэрагу іншых апавяданняў са зборніка.

У філатэліі

• 
  Паштовая марка Беларусі, прысвечаная Полацку (1992 год).
• 
  Паштовая марка Беларусі, прысвечаная Полацку (2017 год).
• 
  Малы аркуш Беларусі, прысвечаны Полацку (2017 год).
• 
  Спецыяльны паштовы штэмпель Беларусі, прысвечаны Полацку (2017 год).
• 
  Канверт першага дня Беларусі, прысвечаны Полацку (2017 год).

Гл. таксама

• Полацкае Евангелле
• Полацкае княства
• Франкскі меч з Полацка
• Спіс вуліц Полацка
• Полацкі веснік
• Трудовая смена

Літаратура

• Краткий топонимический словарь Белоруссии / В. А. Жучкевич. — Минск: Издательство Белорусского государственного университета, 1974. — 447 с. — 12 700 экз. С. 301.

Спасылкі

• Раздзел «Полацак — крывіцкая сталіца» на сайце «Весткі» Архівавана 5 сакавіка 2008.
• Полацк Архівавана 22 сакавіка 2013. на афіцыйным сайце Рэспублікі Беларусь Архівавана 25 жніўня 2010.
• Раздзел «Полацк» на сайце «Радзіма майго духу»
• Навіны Полацка на сайце Westki.info Архівавана 27 кастрычніка 2010.
• Надвор’е ў Полацку
• ePOLOTSK.com — гісторыя і краязнаўства Полацка
• Полацак. Сталіца першай дзяржавы / Загадкі беларускай гісторыі на YouTube
• Проект «Война народная» (6 серия): Цель особенной операции «Звездочка». Партизаны Беларуси (видео) (руск.). www.tvr.by -- государственный телеканал «Беларусь 1». (7 жніўня 2023). Праверана 10 лютага 2024.
• Цель особенной операции «Звездочка». Партизаны Беларуси. Проект телеканала «Беларусь 1» «Война народная» (руск.). дублікат сюжэта tvr.by на youtube.com (7 жніўня 2023). Праверана 10 лютага 2024.