Невель (горад)

Невель
Сцяг	Герб
Краіна	Расія
Рэгіён	Пскоўская вобласць
Каардынаты	56°01′00″ пн. ш. 29°56′00″ у. д.HGЯO
Заснаваны	1504
Першае згадванне	1562
Горад з	1562
Плошча	23 км²;
Вышыня цэнтра	155 м
Насельніцтва	▼ 16 395 чалавек (2010)
Часавы пояс	UTC+3
Тэлефонны код	81151
Паштовы індэкс	182510
Аўтамабільны код	60
Афіцыйны сайт	nevel.ru
	Невель на Вікісховішчы

Гэта назва мае некалькі сэнсаў, калі вас цікавяць іншыя, глядзіце таксама Невель.

Невель (руск.: Невель) — горад (з 1772 года) у Расіі, адміністрацыйны цэнтр Невельскага раёна Пскоўскай вобласці. Насельніцтва 17,8 тыс. чалавек (2005). Заснаваны ў 16 стагоддзі.

Горад размешчаны на возеры Невель, за 242 км ад Пскова. Чыгуначны вузел.

НазваПравіць

Тапонім «Невель» утварыўся ад назвы возера Невель (Неўль). Тым часам гідронім, імаверна, паходзіць ад балцкага «nevo» — балоцістае месца.

ГісторыяПравіць

Папярэднікам Невеля лічыцца горад Емянец Полацкага княства, першы ўспамін пра які датуецца 1185. Паводле беларускага даследчыка Міхася Ткачова, гэты тапонім утварыўся ад назвы ракі Еменка, якая ўпадала ў возера Невель^[2].

Уласна Невель упершыню згадваецца ў XV ст. як горад у Таропецкай воласці Вялікага Княства Літоўскага^[3]. У XVI ст. паселішча мела значэнне абароннага пункта (замка) на мяжы Літвы і Масквы. У 1562 гетман вялікі Мікалай Радзівіл «Руды» з войскам колькасцю 4 тыс. (па іншых звестках 1,5 тыс.) чал. разбіў пад Невелем 15- (25—) -тысячнае маскоўскае войска, аднак у тым жа годзе пасля аблогі 45-тысячным войскам горад захапіла Маскоўская дзяржава. У 1580 кароль і вялікі князь Стэфан Баторы вызваліў Невель, аднак паводле Ям-Запольскага міру (1582) яго мусілі перадаць маскоўскаму гаспадару.

Невельская бітва, 1562

У 1617 Невель вярнуўся да Вялікага Княства Літоўскага, дзе ўвайшоў у склад Полацкага ваяводства. 3 сакавіка 1623 кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў месту Магдэбургскае права і герб: «у срэбным полі павержаны вой — Галіяф, над якім стаіць Давід з мячом»^[3] (пацвярджаліся каралём і вялікім князем Станіславам Аўгустам Панятоўскім 14 лістапада 1762). На працягу 1633—1634 Невель быў сталіцай павета Смаленскага ваяводства. У 1649 кароль і вялікі князь Ян Казімір перадаў Невельскае староства Янушу Радзівілу, які збудаваў тут касцёл. З пачаткам Трынаццацігадовай вайны (1654—1667) у 1655 Невель захапілі маскоўскія войскі Аляксея Міхайлавіча, але ў адпаведнасці з мірным дагаворам (1678) горад застаўся за Вялікім Княствам Літоўскім.

У 1678 Невель пацярпеў ад вялікага пажару^[4]. Станам на 1681 тут было 367 двароў, на 1700 — 394, на 1712 — 270^[4]. У 1731 у месце налічвалася 403 дымы^[4].

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Невель апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам павета Полацкага намесніцтва, з 1796 Беларускай, з 1802 Віцебскай губерні. Станам на 1780 у месце існавалі праваслаўны манастыр, грэка-каталіцкая царква і касцёл. На 1799 у Невельскім павеце дзейнічалі 21 драўляная праваслаўная царква, 1 мураваная і 11 драўляных грэка-каталіцкіх, 1 мураваны і 2 драўляныя касцёлы; у самім месце на гэты ж час 6 драўляных цэркваў, дзве мураваныя, адзін касцёл і мураваны мужчынскі манастыр, 2 мураваныя і 144 драўляныя прыватныя будынкі, 2 крамы, 2 вадзяныя млыны, 2 вучэльні, 15 мураваных і 37 драўляных крам, 15 вуліц. У пач. XX ст. Невель знаходзіўся на скрыжаванні 2 чыгунак і меў развітую прамысловасць, у гэты час ад колішняга замка засталіся толькі валы^[5].

25 сакавіка 1918 Невель абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай І з'езду КП(б) Беларусі горад увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павета («падраёна») Віцебскага раёна^[6]. Аднак 16 студзеня маскоўскія бальшавікі адабралі Невель разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР, з 1924 у Пскоўскай губерні (з 1957 у Пскоўскай вобласці). У 1926 кіраўніцтва БССР прасіла вярнуць горад у склад Беларусі, але Масква не задаволіла гэтую просьбу^[7]. У Другую сусветную вайну з 1941 да 1944 Невель знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

Горад на старых здымках
Вуліца Замкавая
Касцёл і праваслаўная царква
Касцёл
Грэка-каталіцкая царква пасля мураўёўскай перабудовы

НасельніцтваПравіць

XVIII стагоддзе: 1780 — 835 мяшчан і 123 юдэі^[3]; 1799 — 2908 чал., з іх мяшчан-хрысціян 1793, іўдзеяў 767; купцоў-хрысціян 107, іўдзеяў 7; шляхты 53, духавенства 17, вайскоўцаў 33^[3]
XIX стагоддзе: 1896 — 9062 чал., з іх паводле веры: праваслаўных 3467, каталікоў 596, раскольнікаў 185, пратэстантаў 142, іўдзеяў 4587, магаметан 15, іншых 70; паводле стану: шляхты 140, духоўнага саслоўя 85, ганаровых грамадзян і купцоў 248, мяшчан 6875, ваеннага стану 1093, сялян 525, іншых 96^[8]
XX стагоддзе: 1959 — 14 634 чал. (6465 муж. і 8169 жан.)^[9]; 1970 — 17,8 тыс. чал.^[10]; 1993 — 22,2 тыс. чал.^[11]
XXI стагоддзе: 2002 — 18 545 чал.^[12]; 2009 — 16 633 чал.; 1 студзеня 2010 — 16 395 чал.; 14 кастрычніка 2010 (перапіс) — 16 324 чал.

ЭканомікаПравіць

Завод аўтаматычных тэлефонных станцый; швацкае аб'яднанне; малочна-кансервавы камбінат; абутковая і мэблевая фабрыкі; льнозавод.

ТранспартПравіць

Невель знаходзіцца на аўтамабільнай магістралі E95 і з'яўляецца чыгуначным вузлом. Дзейнічаюць 2 чыгуначныя вакзалы — Невель-1 і Невель-2. Невель-1 размяшчаецца на чыгуначнай лініі Вялікія Лукі — Полацк, а Невель-2 — на чыгуначнай магістралі Санкт-Пецярбург — Віцебск.

Турыстычная інфармацыяПравіць

Паштовая станцыя

Дзейнічае Невельскі краязнаўчы музей (у будынку колішняй паштовай станцыі).

СлавутасціПравіць

Гістарычная забудова (XIX — пач. ХХ стст.; фрагменты)
Паштовая станцыя
Плябанія пры зруйнаваным касцёле Св. Георгія
Царква Найсв. Тройцы
Царква Св. ап. Іаана Багаслова

Страчаная спадчынаПравіць

Замак на старой паштоўцы

Замак (XVI ст.)
Касцёл Св. Георгія (XVIII ст.)
Сабор Успення Прасв. Багародзіцы
Сінагога

Вядомыя асобыПравіць

Казімір Бржушкевіч (нар. 1922) — мастак.
Рыгор Вайцінскі (1893—1953) — савецкі партыйны дзеяч, навуковец-кітаезнавец.
Сяргей Мікалаевіч Вышалескі (1874—1958) — вучоны-ветэрынар, акадэмік.
Іван Дэйніс (1900—1985) — беларускі краязнавец, педагог.
Яўген Аляксеевіч Зайцаў (1908—1992) — беларускі мастак.
Маншук Жыенгаліеўна Маметава (1922—1943) — Герой Савецкага Саюза.
Павел Якаўлевіч Панкевіч (1895—1938) — беларускі вучоны, педагог, псіхолаг, публіцыст.
Таццяна Аляксандраўна Раманава (нар. 1925) — вучоны ў галіне глебазнаўства, Заслужаны дзеяч навукі БССР^[13].
Марыя Юдзіна (1899—1970) — савецкая піяністка.

Зноскі

↑ Численность населения районов Псковской области на 1 января 2010 г. Псковстат
↑ Уладзімір Міхневіч. Невель, Пскоўская вобласць // «Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё», 19 студзеня 2009.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Невель // Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ЭнцВКЛ, 2005
↑ Шаблон:Крыніцы/Геаграфія Беларусі (Вільня, 1922) С. 290.
↑ У якіх межах былі абвешчаныя Беларуская Народная Рэспубліка і БССР? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002.
↑ Беларускія тэрыторыі ў 20-м стагоддзі: вернутае // «Радыё Свабода», 8 сакавіка 2007.
↑ Невель, уездный город Витебской губернии // Невель (горад) // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
↑ Всесоюзная перепись населения СССР 1959 года
↑ Невель // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
↑ Невель // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года
↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13: Праміле — Рэлаксін. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13), ISBN 985-11-0035-8.

ЛітаратураПравіць

Варонін В. Невель // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 353. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998.— 287 с. ISBN 985-07-0131-5.
Newel // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat. — Warszawa, 1886. S. 27—29.

СпасылкіПравіць

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Невель (горад)
м. Невель на Radzima.org

[1] Численность населения районов Псковской области на 1 января 2010 г. Псковстат

[2] Уладзімір Міхневіч. Невель, Пскоўская вобласць // «Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё», 19 студзеня 2009.

[cit-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Невель // Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998.

[ЭнцВКЛ—2005——-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ЭнцВКЛ, 2005

[5] Шаблон:Крыніцы/Геаграфія Беларусі (Вільня, 1922) С. 290.

[at-6] У якіх межах былі абвешчаныя Беларуская Народная Рэспубліка і БССР? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002.

[7] Беларускія тэрыторыі ў 20-м стагоддзі: вернутае // «Радыё Свабода», 8 сакавіка 2007.

[8] Невель, уездный город Витебской губернии // Невель (горад) // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.

[9] Всесоюзная перепись населения СССР 1959 года

[10] Невель // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.

[11] Невель // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

[12] Всероссийская перепись населения 2002 года

[БЭ13-13] Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13: Праміле — Рэлаксін. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13), ISBN 985-11-0035-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]