Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі
Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі
Дата нараджэння	2 (14) чэрвеня 1867
Месца нараджэння	Рэчыца, Рэчыцкі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя;
Дата смерці	30 верасня 1934 (67 гадоў)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР;
Месца пахавання	Данскія могілкі[d];
Грамадзянства	Расійская імперыя; СССР;
Жонка	Надзея Маркіянаўна Доўнар-Запольская[d]
Дзеці	Усевалад Мітрафанавіч Доўнар-Запольскі[d]
Род дзейнасці	гісторык, этнограф
Навуковая сфера	этнаграфія, фальклор, літаратуразнаўства і эканамічная гісторыя[d]
Месца працы	МДУ; Кіеўскі нацыянальны ўніверсітэт імя Тараса Шаўчэнкі; Кіеўскі нацыянальны эканамічны ўніверсітэт імя Вадзіма Гецьмана; Харкаўскі інстытут народнай гаспадаркі[d]; Харкаўскі нацыянальны ўніверсітэт імя В. Н. Каразіна; Бакінскі дзяржаўны ўніверсітэт; Азербайджанскі тэхнічны ўніверсітэт; БДУ; Інстытут беларускай культуры; Маскоўская сельскагаспадарчая акадэмія імя К. А. Ціміразева;
Навуковая ступень	доктар гістарычных навук
Альма-матар	гісторыка-філалагічны факультэт Кіеўскага ўніверсітэта[d] (1893); Імператарскі ўніверсітэт Святога Уладзіміра[d]; Мазырская мужчынская гімназія;
Узнагароды
Подпіс
	Цытаты ў Вікіцытатніку
	Творы ў Вікікрыніцах
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі (2 (14) чэрвеня 1867, Рэчыца — 30 верасня 1934, Масква^{[заўв 1]}) — беларускі гісторык і этнограф. Паходзіў з дробнай беззямельнай шляхты, сын калежскага сакратара^{[заўв 2]}.

Аўтар больш за 150 прац па гісторыі Кіеўскай Русі, Маскоўскай дзяржавы, Расіі ў XIX стагоддзі, гісторыі Літвы і Беларусі, па сацыяльна-палітычным рухам, сялянскаму пытанні і этнаграфіі Беларусі^{[заўв 3]}. Працы яго пераважна мелі навукова-аналітычны характар. Шырока карыстаўся ў сваіх працах матэрыяламі больш 20-ці архіваў (Масква, Санкт-Пецярбург, Кіеў, Вільня, Варшава, Кракаў, Львоў, Кастрама, Яраслаўль, Ноўгарад, Нясвіж і інш.). Шмат з яго прац застаюцца неапублікаванымі. Узнагароджаны за навуковую працу ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені (1916).

Выпускнік гістарычна-філалагічнага факультэта Кіеўскага ўніверсітэта (1893), магістарская дысертацыя (восень 1901), доктарская дысертацыя па гісторыі (1906). Прыват-дацэнт Маскоўскага ўніверсітэта (1899), прафесар рускай гісторыі Кіеўскага ўніверсітэта (1902). Арганізатар і дырэктар Вышэйшых камерцыйных курсаў^{[заўв 4]} (Кіеў, 1906), дырэктар Палаты экспертаў, старшыня навукова-папулярных гурткоў і таварыстваў у Кіеве.

Пасля канфлікту са студэнтамі Кіеўскага камерцыйнага інстытута (1917) і «Справы Сташэўскага» (1917)^{[заўв 5]}, адмовіўся амаль ад усёй выкладчыцкай працы. Прафесар Харкаўскага інстытута народнай гаспадаркі (снежань 1919 года) і Харкаўскага ўніверсітэта (1920—1921). Прарэктар Азербайджанскага ўніверсітэта і прафесар Бакінскага політэхнічнага інстытута (1922—1925). Пасля пераезду ў Беларусь, прафесар беларускай гісторыі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце (кастрычнік 1925 — восень 1926 гадоў), стваральнік, супольна з Д. І. Даўгялам, Археаграфічнай камісіі Інбелкульта (1925). Пасля вымушанага пераезду ў Маскву (восень 1926 года), часта мусіў працаваць па-за навуковым полем дзейнасці. Прафесар Ціміразеўскай акадэміі (1930-я). У 1920-х—1930-х таксама займаў пасады ў сістэме кіравання гаспадаркай у савецкіх Украіне, Азербайджане, Беларусі і Расіі.

Паходжанне прозвішча

Прозвішча Доўнар ад старалітоўскага (старабалцкага) двухасноўнага імя Dau-nor’as, якое насіў продак сям’і Доўнараў. Такія двухасноўныя імёны дайшлі з індаеўрапейскай эпохі і ўласцівыя іменнікам народаў індаеўрапейскага паходжання^[1].

У імені Dau-nor’as асновы ад літоўскага daug «шмат», norėti «хацець»^[2]. Тыя ж асновы вядомыя і ў старапрускім іменніку^[3]. Імя значыць «Той, хто шмат хоча», такія імёны адлюстроўвалі ваярскую этыку старалітоўскай эпохі, якая вымагала імкнуцца да заваяванняў і ваеннай здабычы^[4].

На ўсходзе цяперашняй Беларусі прозвішчы такога тыпу распаўсюдзіліся ў XV стагоддзі, калі ў часы вялікага князя Казіміра носьбіты такіх двухасноўных імёнаў пасылаліся ўмацоўваць мяжу Вялікага Княства Літоўскага^[5].

У палітыцы

Удзельнічаў у нелегальных дэмакратычных рухах (1880-я), быў пад часоваю забаронай сяліцца ў Кіеве. Пазней, сімпатызаваў левым рухам.

Актыўна падтрымліваў Беларускую Народную Рэспубліку, ачольваў Беларускую гандлёвую палату (Кіеў, 1918), падрыхтаваў праект стварэння Беларускага ўніверсітэта ў Мінску (кан. сакавіка 1918). У маі—кастрычніку 1918 удзельнічаў у працы дыпламатычнай місіі БНР у Кіеве, якая шукала магчымасцяў дабіцца прызнання БНР у прадстаўнікоў Савецкай Расіі, Украіны, Дону, Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Па просьбе ўладаў БНР склаў «Мемарыял» («Асновы беларускай дзяржаўнасці»), які быў надрукаваны ў Гродне і Вільні ў 1919 годзе па-беларуску, па-руску, па-нямецку, па-французску; пазней «Мемарыял» быў перакладзены на англійскую мову П. Кларкам. Дакумент утрымліваў гістарычныя падставы неабходнасці стварэння незалежнай беларускай дзяржавы, і быў прадстаўлены на Версальскай канферэнцыі, хоць і беспаспяхова.

Два сыны Доўнар-Запольскага загінулі ў час грамадзянскай вайны ў шэрагах Чырвонай Арміі.

Надрукаваная, але неапублікаваная кніга «Гісторыя Беларусі» выклікала абурэнне палітычных уладаў Беларусі (пачатак 1926 года), была названа «катэхізісам нацыянал-дэмакратызму», забаронена, а рукапіс канфіскаваны. Пасля гэтага Доўнар-Запольскі быў вымушаны пераехаць, практычна высланы, у Маскву (восень 1926 года), і ніколі больш не вяртаўся ў Беларусь.

У 1930—1934 гадах ён быў рэзка крытыкаваны за «нова-народніцтва», яму прыпісвалася аўтарства ідэйнай базы «нацыянал-дэмакратызму», яго называлі «агентам фашызму» (акадэмік В. К. Шчарбакоў), ён і яго навуковая школы былі палітычна выкрыты ў выступе яго былога вучня прафесара А. П. Аглобліна (Кіеў, 1934)^{[заўв 6]}.

Тэрыторыі, на якіх была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка на падставе «этнічнага крытэрыя» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі БНР) — паводле прац беларускага гісторыка Доўнар-Запольскага
Межы Беларускай Народнай Рэспублікі, аб’яўленыя 25 сакавіка 1918 года, і этнічная тэрыторыя беларусаў на падставе прац беларускага гісторыка Мітрафана Доўнар-Запольскага і Яўхіма Карскага

У навуцы

Вучань прафесараў Галубоўскага, Іконнікава, і, асабліва, В. Б. Антановіча. Імкнуўся спалучаць навуковую і навучальную дзейнасці, як гэта рабілі Шафарык, Караджыч, Кастамараў.

Разбіў погляд на беларусаў як на народ, пазбаўлены нацыянальнасці, рашуча падтрымліваў беларускае нацыянальнае адраджэнне ў пачатку XX стагоддзя. Вітаў з’яўленне «строга аб’ектыўнай і навуковай» плыні ў беларускіх гістарычных і этнаграфічных даследваннях. Выказваў агульную сімпатыю да марксізму, але не быў ім захоплены.

У брашуры "Дунін-Марцінкевіч і яго паэма «Тарас на Парнасе»" (Віцебск, 1896 год) упершыню апублікаваў ананімны твор XIX стагоддзя «Вясна гола перапала»^[6].

Гістарычныя канцэпцыя

Мітрафан Доўнар-Запольскі аддаваў вяршэнства гісторыі народаў у параўнанні з гісторыяй дзяржаў, лічыў этнаграфію і эканоміку аднымі з найважнейшых фактараў у развіцці грамадства. Сцвярджаў існаванне беларускай нацыі, з уласнай гісторыяй, выразнымі этнаграфічнымі рысамі, багатай народнай культурай, з уласнай беларускай мовай як спадчынніцай дыялектаў крывічоў і дрыгавічоў. Даследчык сцвярджаў, што беларусы сфарміраваліся ў IX—XII стагоддзях у выніку кансалідацыі крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Падтрымліваў «тэорыю каланізацыі» узнікнення дзяржаўнасці ў Беларусі, лічыў крывічоў і дрыгавічоў у вялікай ступені ізаляванымі ад Кіеўскай дзяржавы, іх развіццё з гэтай прычыны адметным. Мітрафан Доўнар-Запольскі таксама ўказваў на адсутнасць этнаграфічнай еднасці Кіеўскай Русі, яе адзінымі яднальнымі фактарамі лічыў вонкавыя палітычныя і ваенныя пытанні.

Разглядаў стварэнне Вялікага Княства Літоўскага ў XIII стагоддзі як часткова мірна ўтвораны і ўзаемна карысны саюз князёў ваяўнічай Літвы і аслабленых князёў Русі.

Лічыў як дзяржаўную унію, так і царкоўную унію негатыўнымі фактарамі беларускай гісторыі, якія спрыялі рэлігійнай нецярпімасці. Адмоўна ставіўся да ўлучэння беларускіх зямель у склад Расіі пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай. Наогул, лічыў, што і польская «шляхецкая арыстакратычная рэспубліка», і расійская «баярская алігархія», якія выключалі дэмас, былі «двума ліхамі» у беларускай гісторыі і згубна ўплывалі на беларускі народ, які «моцна дэмакратычны ў сваіх гістарычных і народных традыцыях».

Пазней, у 1920-х гадах, дадаткова падкрэсліваў эканамічны фактар у гісторыі і значэнне класавай барацьбы ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.

Ацэнкі

Правадзейны член Інбелкульта Мітрафан Доўнар-Запольскі на гарадзішчы Банцараўшчына. 1926 г.

Яго асоба і творчасць прыцягвалі самыя палярныя ацэнкі. Да 1930-х яго наогул станоўча ацэньвалі М. К. Любаўскі, У. І. Пічэта, Ф. Ф. Турук, Д. І. Даўгяла і інш.^[7] Пачынаючы з 1930-х гадоў, Доўнар-Запольскі трапіў, як навуковец, пад вострую палітызаваную крытыку (С. Я. Вольфсон, В. М. Перцаў, У. К. Шчарбакоў і інш.). У 1940-х—1970-х, гадах параўнальна бяспечныя часткі яго прац (этнаграфія, археалогія, археаграфія) вывучаліся, і ставіліся ў аснову прац (В. К. Бандарчык, М. Ф. Піліпенка, І. У. Чаквін, М. М. Улашчык, Л. В. Аляксееў). Гістарычныя працы Мітрафана Доўнар-Запольскага зрэдку ўзгадваліся ў спасылках да 1980-х. Спробы ацэнкі М. В. Доўнар-Запольскага як гісторыка рабіліся ў манаграфіях У. М. Міхнюка, З. Ю. Капыскага, В. У. Чапко. У 1990-х з’явіліся працы, якія вывучалі агульную навуковую пазіцыю М. Доўнар-Запольскага (С. І. Міхальчанка), развіццё яго гістарычнай канцэпцыі (Дз. У. Караў, М. Ф. Шумейка).

Джон Леслі Говард Кіп і Альтэр Літвін згадваюць пра Доўнар-Запольскага і Пічэту як пра «умеркаваных (беларускіх) нацыяналістаў»^[8].

Памяць

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі і яго жонка Надзея Маркіянаўна. 1926

У ліпені 1997 года помнік Доўнар-Запольскаму пастаўлены ў Рэчыцы, побач з будынкам мясцовага ліцэя^[9], аўтар праекта Эдуард Агуновіч, скульптар Валяр’ян Янушкевіч.

Навуковыя працы

Гісторыя, эканоміка і статыстыка Беларусі

Нарыс гісторыі крывіцкіх і дрыгавіцкіх земляў да канца XII стагоддзя, Кіеў, 1891.
Заходне-руская сялянская абшчына ў XVI стагоддзі, Санкт-Пецярбург, 1897.
Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства літоўскага пры Ягелонах. Магістарская дысертацыя, Кіеў, 1901.
Нарысы арганізацыі заходне-рускага сялянства ў XVI стагоддзі. Доктарская дысертацыя, Кіеў, 1906.
Гісторыя рускай народнай гаспадаркі, Кіеў, 1911.
Гісторыя Беларусі, пачатковы варыянт у 1919 годзе, дапоўнена і надрукавана ў 1925 годзе, забаронена, выдадзена паводле няпоўнага рукапісу ў 1994 і 2005 гадах. Архівавана 13 студзеня 2013.
Нарыс сацыяльна-эканамічнай структуры Беларусі ў XVI—XVIII ст., Менск, 1925.
Народная гаспадарка Беларусі ў 1861—1914, Менск, 1926.
СССР па раёнах. Заходні раён (Беларуская ССР і заходняя частка РСФСР), Масква-Ленінград, 1928.

Этнаграфія і фальклор Беларусі

Беларускае вяселле і вясельныя песні, Кіеў, 1888.
Беларускае вяселле ў культурна-рэлігійных перажытках, Кіеў, 1893.
Беларускае Палессе. Зборнік этнаграфічных матэрыялаў М. В. Доўнар-Запольскага. Песні пінчукоў^{[заўв 7]}, Кіеў, 1895.
Даследванні і артыкулы. Зборнік у 2 т., Кіеў, 1909.

Палітычная гісторыя Русі і Расіі

Палітычны лад Старажытнай Русі, Масква, 1906.
Палітычныя ідэалы М. М. Сперанскага, Масква, 1906.
Узнікненне міністэрстваў ў Расіі, Масква, 1906.
З гісторыі сацыяльных рухаў у Расіі. Зборнік артыкулаў, Кіеў, 1905.

Працы па руху дзекабрыстаў

Таемнае таварыства дзекабрыстаў, Масква, 1906.
Мемуары дзекабрыстаў, Кіеў, 1906.
Ідэалы дзекабрыстаў, Масква, 1907.

Дакументальныя працы

Дакументы Маскоўскага архіву Міністэрства юстыцыі, Масква, 1897.
Баркулабаўскі летапіс, 1897.
Акты Літоўска-Рускай дзяржавы. Выпуск 1, 1390—1529, Масква, 1898.
Літоўскія ўпамінкі татарскім ордам, Сімферопаль, 1898.
Зборнік матэрыялаў з гісторыі народу Валынскага ваяводства ў 17—18 ст., 1914 (не публ.).

Заўвагі

↑ Памёр ад прыступу стэнакардыі і, лічыцца, пазбег такім чынам далейшых пераследванняў.
↑ Бацька займаў пасаду сталаначальніка ўезднага жандарскага ўпраўлення).
↑ Лучна з больш за 30 працамі па этнаграфіі і фальклоры Беларусі. Аўтар прац па этнаграфіі з 1883, начальнік вялікай этнаграфічнай экспедыцыі ў Мінскай і Грдзенскай губерніях (1890—1891).
↑ Кіеўскі камерцыйны інстытут з 1909 года.
↑ Сташэўскі быў яго вучнем, і быў замяшаны ў крадзеж архіўных дакументаў.
↑ Мяркуецца, што менавіта даклад былога вучня мог стаць повадам для фатальнага прыступу стэнакардыі.
↑ Тут, жыхароў Піншчыны.

Крыніцы

↑ T. Milewski. Indoeuropejskie imiona osobowe. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. С. 11—13.
↑ Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 82—83, 122—123.
↑ R. Trautmann. Die altpreußischen Personnennamen. Göttingen, 1974. С. 135, 147.
↑ С. Валянтас. Двусоставные антропонимы — реликты поэзии балтов // Балто-славянские исследования. XVI. Москва, 2004. С. 203.
↑ Адкуль Бешанковічы // Arche. № 2. 2021. Стар. 50—53.
↑ М. А. Лазарук. «Вясна гола перапала» // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 402. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).
↑ Караў 1994, С. 5.
↑ У кнізе «Сталінізм: рускі і заходні пагляд на пераломе стагоддзяў» (Routledge, 2005, ISBN 0415351081, p.162).
↑ Помнік Мітрафану Доўнар-Запольскаму ў г. Рэчыца

Літаратура

Саковіч А. Прафэсар Мітрахван Доўнар-Запольскі // Веда [Нью-Ёрк]. — 1952. — № 7 (12). — С. 193—206.
Палонская-Васіленка Н. Доўнар-Запольскі // Запісы = Zapisy. — 1953. — № 1. — С. 14—28.
Бандарчык В. Спадчына гісторыка і этнографа // Літаратура і мастацтва. — 1960. — № 102.
Бандарчык В. К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. — Мн.: Навука і тэхніка, 1964. — 282 с. С.201—215.
Калубовіч А. Прафэсар Мітрафан Доўнар-Запольскі й Акт 25 Сакавіка // Беларуская думка [Саўт-Рывэр]. — 1964. — № 6. — С. 3—7.
Калубовіч А. Прафэсар Мітрафан Доўнар-Запольскі й Акт 25 Сакавіка // Калубовіч, А. Крокі гісторыі: Дасьледаваньні, артыкулы, успаміны / Аўген Калубовіч; Біяграфічны нарыс і сьпіс публікацый І. Каханоўскай. — Беласток — Вільня — Менск: «ГаМакс» — «Наша Ніва» — Мастацкая літаратура, 1993. — 285 с. — ISBN 5-340-01437-1. — С. 85—91.
Караў Дз. У. Прадмова // Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі / Беларус. Энцыкл., Нац. арх. Рэсп. Беларусь.; Пер. з рус. Т. М. Бутэвіч, Т. М. Кароткая, Е. П. Фешчанка. — Мн.: БелЭн, 1994. — 510 с.: 1л. ISBN 5-85700-151-X. С.5—15.
Даследчык гісторыі трох народаў: М. В. Доўнар-Запольскі. Гомель, 2000.
Лебедева В. М., Скалабан В. В., Шумейко М. Ф. М. В. Довнар-Запольский и его наследие // Довнар-Запольский М. В. История Белорусии / М. В. Довнар-Запольский. — 2-е изд. — Мн.: Беларусь, 2005. — 680 с. ISBN 985-01-0550-X. С.3—14.
Мітрафан Доўнар-Запольскі (1868—1934 гг.): асоба ў дакументах і ўспамінах / укл.: В. М. Мятліцкая. — Мінск : Лімарыус, 2020. — 488 с., іл. Архівавана 16 лютага 2021. // на pawet.net

Спасылкі

	Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі ў Вікіцытатніку
	Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі ў Вікікрыніцах
	Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі на Вікісховішчы

ДОЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ Мітрафан Віктаравіч
Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі : Архівавана 7 сакавіка 2016. віртуальная выстава на сайце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа НАН Беларусі
Іофэ Эмануіл. Мітрафан Доўнар-Запольскі — дасьледнік сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця фэадальнае Беларусі // Спадчына 1997. № 4. С. 48-64. // на pawet.net

[1] Памёр ад прыступу стэнакардыі і, лічыцца, пазбег такім чынам далейшых пераследванняў.

[2] Бацька займаў пасаду сталаначальніка ўезднага жандарскага ўпраўлення).

[3] Лучна з больш за 30 працамі па этнаграфіі і фальклоры Беларусі. Аўтар прац па этнаграфіі з 1883, начальнік вялікай этнаграфічнай экспедыцыі ў Мінскай і Грдзенскай губерніях (1890—1891).

[4] Кіеўскі камерцыйны інстытут з 1909 года.

[5] Сташэўскі быў яго вучнем, і быў замяшаны ў крадзеж архіўных дакументаў.

[11] Мяркуецца, што менавіта даклад былога вучня мог стаць повадам для фатальнага прыступу стэнакардыі.

[16] Тут, жыхароў Піншчыны.

[6] T. Milewski. Indoeuropejskie imiona osobowe. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. С. 11—13.

[7] Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 82—83, 122—123.

[8] R. Trautmann. Die altpreußischen Personnennamen. Göttingen, 1974. С. 135, 147.

[9] С. Валянтас. Двусоставные антропонимы — реликты поэзии балтов // Балто-славянские исследования. XVI. Москва, 2004. С. 203.

[10] Адкуль Бешанковічы // Arche. № 2. 2021. Стар. 50—53.

[12] М. А. Лазарук. «Вясна гола перапала» // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 402. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).

[13] Караў 1994, С. 5.

[14] У кнізе «Сталінізм: рускі і заходні пагляд на пераломе стагоддзяў» (Routledge, 2005, ISBN 0415351081, p.162).

[15] Помнік Мітрафану Доўнар-Запольскаму ў г. Рэчыца

[заўв 1]

[заўв 2]

[заўв 3]

[заўв 4]

[заўв 5]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[заўв 6]

[6]

[7]

[8]

[9]

[заўв 7]