Нясвіж

горад

Нясві́ж[2] (афіц. транс.: Niasviž) — горад на паўднёвым захадзе Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Нясвіжскага раёна, каля вытокаў р. Ушы, на балтыйска-чарнаморскім водападзеле. За 112 км на паўднёвы захад ад Мінска, за 14 км ад чыгуначнай станцыі Гарадзея на лініі Мінск—Баранавічы, аўтамабільнымі дарогамі звязаны з Баранавічамі, Клецкам, Навагрудкам і аўтадарогай Мінск—Слуцк. Насельніцтва 15 557 чал. (2017)[1].

Горад
Нясвіж
Ratusha Nesvizh.jpg
Ратуша
Сцяг Герб
Сцяг Герб
Краіна
Вобласць
Раён
Каардынаты
Заснаваны
Першае згадванне
Насельніцтва
15 557 чалавек[1] (2017)
Часавы пояс
Тэлефонны код
+375 1770
Паштовы індэкс
222603, 222620
Паштовыя індэксы
222603, 222620
Аўтамабільны код
5
Афіцыйны сайт
Афіцыйны сайт(руск.) (англ.) 
Нясвіж на карце Беларусі ±
Нясвіж (Беларусь)
Нясвіж
Нясвіж (Мінская вобласць)
Нясвіж

ГісторыяПравіць

Магчымая першая ўскосная згадка Нясвіжа звязаная з удзелам кн. Юрыя Нясвіжскага ў бітве на Калцы (1223), верагодна, яго нашчадкамі былі нясвіжскія князі Грыгорый і Іван згаданыя ў 1388 г. Дакладнае паходжанне і радавод гэтых князёў, як і напэўнае дачыненне гэтых князёў да Нясвіжа, пакуль не высветленыя.

Верагодна з канца XIII ст. у ВКЛ. У 1430-я гады Нясвіжам валодаў нейкі Федзька. Да 1440 г. Нясвіж трымаў Клаўка. Першы вядомы пісьмовы ўспамін пра Нясвіж адносіцца да 1445 г. і тычыцца яго перадачы пасля Клаўкі пану Мікалаю Няміравічу[3]. Належаў Няміравічу, Мантыгердавічам, у 1492 г. горад перайшоў ва ўладанне роду Кішак, у 1513 г. Ганна Кішчанка была выдадзена замуж за Яна Радзівіла Барадатага, і Нясвіж у якасці пасагу перайшоў да роду Радзівілаў. Пад 1499 г. згадваецца Нясвіжскі фальварак[4]. У 1533 г. на месцы гарадзішча быў пабудаваны драўляны Нясвіжскі замак. З 1547 г. — цэнтр Нясвіжскага княства.

У XVI ст. Нясвіж становіцца адным з галоўных цэнтраў Рэфармацыі (кальвінізму) у ВКЛ. Імёны дзеячаў гэтага часу, што жылі ў Нясвіжы, набылі шырокую вядомасць: Сымон Будны, Лаўрэнцій Крышкоўскі, Мацей Кавячынскі, Саламон Рысінскі, Даніэл Набароўскі і інш. пісьменнікі, паэты, філосафы. Каля 1560 г. ў Нясвіжы Мікалаем Радзівілам Чорным была заснаваная друкарня, дзе выдаваліся творы Сымона Буднага і іншых філосафаў, друкарамі былі Д. Лянчыцкі, В. Цяпінскі (М. Радзівіл Чорны таксама валодаў Брэсцкай друкарняй). Сын і пераемнік М. Радзівіла Чорнага — М. К. Радзівіл Сіротка адмовіўся ад кальвінізму і перайшоў у каталіцтва, паводле яго загаду «вучоных-ерэтыкоў» выгналі з горада, на плошчы былі спаленыя кнігі С. Буднага і інш. асветнікаў. Пасля падарожжа ў Сірыю, Палесціну і Егіпет М. Радзівіл Сіротка ў 1586 г. стварыў ардынацыі Радзівілаў з цэнтрам у Нясвіжы, тады ж гораду было нададзена магдэбургскае права і герб. З імем М. Радзівіла Сіроткі, які запрасіў у Нясвіж італьянскіх архітэктараў і з іх удзелам нанова збудаваў каменны замак і нішых каменных збудаванняў у горадзе, што зберагліся да нашіх дзён — Нясвіж пераўтвораны ў горад-крэпасць і ў канцы XVI ст. стаў даволі буйным горадам, у XVI—XVIII ст. дзейнічаў езуіцкі калегіум. Тады за Слуцкай брамай, на супрацьлеглым беразе Ушы, быў пабудаваны Новы горад (Новае места). У 1625 г. ўзнікла яшчэ адно прадмесце — «Казімеж», у паўночна-заходнім баку ад Старога горада.

У XVIII ст. Нясвіж быў значным культурным цэнтрам, тут дзейнічалі: кадэцкі корпус для прыватнага войска Радзівілаў і школа флоцкіх афіцэраў (у Альбе), балетная і музычная школы, капэла і тэатр Радзівілаў. Спусташэнні прынеслі Нясвіжу шматлікія войны. У Паўночнай вайне (1700—1721) Радзівілы выступалі саюзнікамі Расіі, у сакавіку 1706 шведскія войскі пасля аблогі занялі замак і горад, ўзарвалі ўмацаванні і бастыёны, знішчылі большую частку ваеннай амуніцыі, утапілі гарматы, раскапалі валы, разрабавалі гарадскія кляштары і касцёлы, перакапалі склеп Радзівілаў. У 1720-я Нясвіж адбудаваны М. К. Радзівілам Рыбанькай. У 1724 ў Нясвіжскім замку была створана капэла, але толькі пасля 1726 Нясвіжскі замак быў адноўлены і перабудаваны — вакол сцен узвялі новыя валы. У 1726—1736 дзейнічаў чыгуналіцейны завод (спачатку як плавільня альбо ліцейня), які выпускаў гарматы для арміі Радзівіла. За ўвесь час на заводзе працавала каля 50 чал. У 1740—1791 дзейнічаў прыгонны тэатр. У 1750—1791 у горадзе працавала друкарня, дзе выдаваліся падручнікі і мастацкія творы на польскай і лацінскай мовах. У 1755 ў парку «Альба» пабудавалі летні палац пад назвай «Кансаляцыя».

У 1793 горад быў акупаваны Расійскай імперыяй і стаў цэнтрам Нясвіжскага павета (1793—1796). У 1793—1796 Нясвіж быў цэнтрам Мінскага, Ізяслаўскага (Валынскага) і Брацлаўскага генерал-губернатарства, бо генерал-губернатар Цімафей Туталмін выбраў горад сваёй рэзідэнцыяй, з якой было зручна кіраваць трыма губернямі. З 1796 стаў пазаштатным горадам Слуцкага павета.

Падзеі 1812 прынеслі гораду разбурэнні і заняпад, вынікі якіх адчуваліся доўгія дзесяцігоддзі.

Толькі ў 1875 Радзівілы вярнуліся ў Нясвіж, быў адрамантаваны замак, закладзены, які зараз з'яўляецца помнікам ландшафтнай архітэктуры.

Таксама ў 1875 была створаная Нясвіжская настаўніцкая семінарыя[5], якая праіснавала да 1919.

21 снежня 1906 было зарэгістравана Польскае таварыства «Асвета» у Нясвіжы, якое займалася падтрымкай польскамоўнай адукацыі; расійскія ўлады ліквідавалі яго ў 1909 або ў 1910 годзе[6]. Падчас выбараў да самакіравання 1909 у гарадскую раду была абраны 11 палякаў, 3 рускіх і 1 яўрэй[7].

14 сакавіка 1919 года пачалося нясвіжскае паўстанне, у часе якога польскія жыхары вызвалілі горад ад бальшавікоў; 5 дзён пазней яно было задушана, а арганізатары расстраляныя[8].

25 кастрычніка 1926 у Нясвіжы ў палацы Радзівілаў адбыўся з'езд прадстаўнікоў «віленскіх кансерватараў» і сустрэча з маршалам Юзафам Пілсудскім (1867—1935).

У 1921—1939 у складзе Польшчы, цэнтр павета. З 1939 у БССР, з 1940 цэнтр раёна Баранавіцкай вобласці.

27 сакавіка 1978 года ў склад горада ўключана вёска Альба Нясвіжскага сельсавета[9].

НасельніцтваПравіць

  • XVII стагоддзе: 1673 — 2,4 тыс. чал.[10]
  • XIX стагоддзе: 1880 — 8 177 чал., з іх каля 5 тыс. іўдзеяў і 1 тыс. каталікоў[11]; 1 студзеня 1896 — 10 237 чал. (5 448 мужчынаў і 4 789 жанчын), з іх паводле веры: праваслаўных 2 890, каталікоў 1 545, пратэстантаў 32, іўдзеяў 5 692, іншых 78; паводле саслоўя: шляхты 165, духоўнага саслоўя 59, ганаровых грамадзян і купцоў 63, мяшчан 7885, ваеннага саслоўя 791, сялян 1 180, іншых 94.[12]
  • XX стагоддзе: 1921 — 6 840 чал.; 1973 — 9,6 тыс. чал.[13]; 1989 — 14,0 тыс. чал.; 1991 — 15 тыс. чал.[14]; 1995 — 15 тыс. чал.[15]
  • XXI стагоддзе: 2006 — 14,3 тыс. чал.; 2007 — 12 684 чал.; 2008 — 14,3 тыс. чал.; 2009 — 14 033 (перапіс)[16]; 2016 — 15 434 чал.[17]; 2017 — 15 557 чал.[1]

ЭканомікаПравіць

Прадпрыемствы медыцынскай (завод медыцынскіх прэпаратаў), харчовай, швейнай прамысловасці, рыбхоз «Альба». Гасцініца «Нясвіж». Сядзіба «Нясвіжская» (турыстычныя паслугі). Нясвіж — перспектыўны цэнтр турызму міжнароднага значэння.

Культура і адукацыяПравіць

Нясвіжскі гісторыка-краязнаўчы музей. У 1996 годзе заснаваны Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік «Нясвіж». З 1995 у горадзе праводзіцца нацыянальны фестываль старажытнай і камернай музыкі «Музы Нясвіжа». Нясвіжскі дзяржаўны каледж імя Якуба Коласа.

СМІПравіць

СлавутасціПравіць

Страчаная спадчынаПравіць

  • Нясвіжскі палацава-замкавы комплекс

  • Слуцкая брама

  • Нясвіжская ратуша і гандлёвыя рады

  • Нясвіжскі фарны касцёл

Вядомыя асобыПравіць

Гл. таксамаПравіць

ЗноскіПравіць

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
  2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU)
  3. ↑ Ліцкевіч А. Яшчэ раз пра «Пачаткі Нясвіжа»: першая пісьмовая згадка і асоба нобіля Клаўкі // Герольд Litherland, № 19. — Горадня-Менск, 2013. — С. 44-53.
  4. ↑ Лойка, П. А. Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі: Эвалюцыя феадальнай рэнты ў другой палове ХVІ—ХVIII ст. / П. А. Лойка; АН БССР, Інстытут гісторыі; Пад рэд. В. І. Мялешкі. — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. — 111 с. — С. 24. — ISBN 5-343-00563-2. Са спасылкай на: ЦГДА БССР. — Ф. 1747. — Воп. 1. — Спр. 36. — Арк. 44—46.
  5. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11: Мугір — Паліклініка. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11), ISBN 985-11-0035-8.
  6. ↑ Życie społeczno-kulturalne. Oświata. W: Między nadzieją…. Ss. 37-38.
  7. ↑ W walce o prymat w kraju. Samorząd lokalny. W: Między nadzieją…. S. 169.
  8. ↑ Месцы памяці ахвяр камунізму ў Беларусі c. 211—213
  9. ↑ Рашэнне выканкома Мінскага абласнога Савета народных дэпутатаў Беларускай ССР ад 27 сакавіка 1978 г. // Зборнік законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1978, № 13 (1567).
  10. ↑ Пазднякоў В. Нясвіж // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т.. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя. — С. 368. С. 368
  11. ↑ Nieśwież // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat. — Warszawa, 1886. S. 118
  12. ↑ Несвиж // Нясвіж // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
  13. ↑ Несвиж // Большая Советская Энциклопедия.
  14. ↑ Несвиж // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
  15. ↑ Niaśviž // Шаблон:Крыніцы/Гістарычны слоўнік Беларусі, 1998 P. 166.
  16. ↑ Перепись населения — 2009. Минская область(руск.)  Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  17. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.

ЛітаратураПравіць

СпасылкіПравіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Нясвіж&oldid=3615108"