Уладзіслаў Сыракомля

Уладзіслаў Сырако́мля, сапраўднае імя Людвік Францішак Уладзіслаў Аляксандравіч Кандрато́віч (29 верасня 1823, фальв. Смольгаў, Бабруйскі павет, Мінская губерня, цяпер в. Смольгава, Любанскі раён, Мінская вобласць — 15 верасня 1862, Вільня; Крыптанімы: N.N., K., Ldwk Kndrtcz) — беларускі i польскі паэт-гуманіст, публіцыст, крытык, перакладчык, этнограф.

Людвік Кандратовіч
польск.: Ludwik Kondratowicz
А. Шэмеш. Партрэт Уладзіслава Сыракомлі.
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні	Ludwik Władysław Franciszek Kondratowicz
Псеўданімы	NN, Уладзі́слаў Сыракомля
Дата нараджэння	17 (29) верасня 1823
Месца нараджэння	Смольгава, Бабруйскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя[…]
Дата смерці	3 (15) верасня 1862 (38 гадоў)
Месца смерці	Вільня, Расійская імперыя[…]
Пахаванне	могілкі Роса
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Аляксандр Каятан Кандратовіч[d]
Маці	Вікторыя са Златкоўскіх[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт, драматург, перакладчык
Гады творчасці	З 1844
Мова твораў	польская, беларуская
Дэбют	верш «Паштальён», 1844, у часопісе «Athenaeum» (Вільня)
Грамадская дзейнасць
Член у	Познаньскае таварыства сяброў навук[d] Віленская археалагічная камісія Кракаўскае навуковае таварыства[d]
Подпіс
rv-blr.com/biography/vie…
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Біяграфія

Смольгаў, месца нараджэння Л. Кандратовіча. Літаграфія з мал. Н. Орды

Належаў да шляхецкага роду Кандратовічаў герба «Сыракомля». Назву герба паэт узяў за творчы псеўданім.

Паходжанне і сталенне

Нарадзіўся ў фальварку Смольгаў Бабруйскага павета Мінскай губерні, у сям’і Аляксандра Каятана Кандратовіча i Вікторыі Златкоўскай, якія паходзілі з паланізаванай тутэйшай шляхты. Дзяцінства прайшло ў вандроўках па арандаваных бацькам фальварках Смолічы, Яськавічы, Кудзінавічы, Мархачоўшчына на Міншчыне. Пачатковую адукацыю атрымаў дома.

Перыяд 1833-1837 - час яго школьнага навучання, спачатку ў Нясвіжскай дамініканскай школе, тады ў школе ў Навагрудку. Пазней працаваў у канцылярыі Радзівілаў (1840-1844). Тут ён меў магчымасць знаёміцца з класічнай літаратурай, перыёдыкай, архівам Радзівілаў, зносіцца з мясцовымі эрудытамі — выпускнікамі Віленскага ўніверсітэта, карыстацца ix кнігазборамі, наведваць літаратурныя вечарыны.

Сыракомля занатоўваў тут у дзённіку мясцовыя паданні, апавяданні пра мінуўшчыну Нясвіжа i яго саноўных гаспадароў, якія «свае імёны то золатам, то крывёю ўпісалі ў памяць народа».

Жаніцьба і пераезды

У 1844 годзе ажаніўся з 16-гадовай Паўлінай Мітрашэўскай. Пасля вяселля ён звольніўся ca службы ў Радзівілаў i заарандаваў фальварак Залучча (над Нёманам ніжэй за Стоўбцы). Пісаць свае паэтычныя творы ён пачаў менавіта тут.

У 1852 годзе на працягу тыдня, падчас паморку халеры памерлі тры Сыракомлевы малалетнія дачкі (чацвёртае дзіцё, сын, выжыў). Паэт пісаў, што не меў «сілы праз свае горкія ўспаміны жыць далей у вёсцы, у мясціне, дзе калісьці жыццё працякала больш шчасліва».

У верасні 1852 года Кандратовічы пераязджаюць у Вільню. У красавіку 1853 года пачынаюць арандаваць фальварак Барэйкаўшчына (на ўсходзе ад Вільні, у бок Меднікаў). Пражыў Сыракомля тут да сваёй смерці ў 1862 годзе, тут напісаў большасць сваіх твораў. Але, паводле яго слоў, сапраўды роднаю гэтая арандаваная сядзіба яму так i не стала:

Тут не мае ні дом, ні глеба, Што родзіць хлеба небагата. Мае тут толькі сонеч неба, Якая ўзносіцца над хатай.

"Віленскі" перыяд

Перад 1857 годам Сыракомля закахаўся ў акторку Гэлену Кіркор (Маеўскую), жонку Адама Кіркора, сувязь пратрывала да 1858 года. З Гэленай Уладзіслаў сустракаўся у замежжы, у часе яе выездаў на гастролі. Хочучы апраўдацца за «грахоўнае» каханне, Сыракомля напісаў паэму «Стэла Фарнарына», у якой ішлося пра каханне знакамітага італьянскага мастака Рафаэля да лекаравай дачкі Стэлы. Паэму сустрэлі варожа, шляхта забараняла сваім дочкам нават браць яе ў рукі.

У Познань Сыракомля ездзіў не толькі дзеля каханай. Ён наладжваў сувязі з патрыятычнымі асяродкамі Прусіі i Аўстрыі, абмяркоўваў магчымасць супольных дзеянняў. Пасля гэтых паездак за паэтам быў усталяваны таемны нагляд.

З 1860 года Сыракомля працаваў у газеце «Kurier Wileński».

Дом, у якім памёр Уладзіслаў Сыракомля. Н. Орда, 1875

У красавіку 1861 выступіў на патрыятычнай маніфестацыі ў Коўне з вершамі. Выехаў з чужым пашпартам у Варшаву, а на зваротным шляху быў арыштаваны і зняволены ў віленскую турму. Быў пад арыштам на працягу месяца. Сябры неўзабаве дамагліся вызвалення Сыракомлі як хворага на сухоты. Паэт быў вызвалены пад нагляд паліцыі, ён мусіў знаходзіцца ў сваім Барэйкішскім маёнтку пад хатнім арыштам.

Магіла Уладзіслава Сыракомлі. Ігнацы Хелміцкі. 1869

Магіла Уладзіслава Сыракомлі на могілках Росы ў Вільні. Побач злева — магіла жонкі, Паўліны Кандратовіч.

Памёр 15 верасня 1862 года ў сваім маёнтку. Пахаваны на віленскіх могілках Роса.

Творчасць

Як і большасць тагачасных польскамоўных творцаў, што нарадзіліся і дзеілі на тэрыторыі сучаснай Беларусі, быў патрыётам "Літвы" (у шырокім, гістарычным сэнсе), цікавіўся народам, прыродай, мінуўшчынай гэтай "літоўскай" прасторы.

"Гутаркі"

Першым творам паэта была вершаваная гутарка «Паштальён». Твор напісаны паводле пачутай у Міры гісторыі. Яго сюжэт цяпер больш вядомы паводле зробленага Л. Трэфалевым скарочанага перакладу на расійскую мову, які стаў папулярнай расійскай песняй «Когда́ я на по́чте служи́л ямщико́м…».

Жанр "гутарак" стаў пазнавальнай рысай Сыракомлевай творчасці, героямі іх звычайна былі дробны засцянковы шляхціц або селянін. Грунтаваліся такія творы на дробных здарэннях, вядомых толькі ў абмежаванай мясцовасці, але паэт выводзіў з такіх здарэнняў высокія маральныя высновы.

Найбольш вядомая Сыракомлева "гутарка" - «Высакародны Ян Дэмбарог» (1852). У аснове сюжэта - спрэчка двух родаў пра межы, канец якой быў пакладзены каханнем маладых з абодвух родаў (на той час сюжэт спрэчкі родаў быў папулярны ў літаратараў).

Краязнаўства

Істотная частка Сыракомлевай творчай спадчыны - яго краязнаўчыя творы. У 1853 годзе выйшла яго кніга "Вандроўкі па некалі маіх ваколіцах" (1853), гэты твор стаў своеасаблівым развітаннем з Залуччам і Нясвіжам, згадваюцца ў кнізе таксама Мір, Свержань, Стоўбцы, Койданаў.

Гісторыю гэтых мясцінаў Сыракомля піша, спасылаючыся на пісанні многіх гісторыкаў, але найперш грунтуючыся на дакументах са слуцкага і нясвіжскага архіваў, часам дакументы проста цытуюцца, у тым ліку іх лацінскія арыгіналы. Часам, маючы просты доступ да крыніцаў, Сыракомля нават спрачаецца з ранейшымі гісторыкамі.

Асаблівую ўвагу ў кнізе Сыракомля надае і свайму Залуччу. Ён не толькі падае згадку Залучча як фальварка ў 1681 годзе, але і "міфалагізуе" гэтае месца, грунтуючыся на своеасаблівым яго геаграфічным размяшчэнні:

"...Стаю на пагорку тварам да сонца, што заходзіць там, за Нёман за лес Бярштаны, і гукаю: "Направа адсюль распасціраецца зямля Літоўская, край Пяркуна і сардэчнай Мілды, налева пачынаецца зямля Славянская; зямля сыноў Славы, ушанавальнікаў Есы і Свентавіда" („staję na górze twarzą ku słońcu zachodzącemu gdzieś tam za niemnem za las biersztany, i wołam: ‘na prawo ztąd rozciągała się ziemia litewska, kraj perkuna i serdecznéj mildy, na lewo poczynała się ziemia słowiańska; ziemia synów sławy, czcicieli Jesse i Światowida“).

Наступны краязнаўчы твор Сыракомлі быў прысвечаны ўжо таму месцу, дзе ён жыў пасля свайго "залуцкага" перыяду, - гэта кніга "Выправы па Літве ў промнях ад Вільні". Твор складаўся з двух частак: "Трокі, Стоклішкі, Езна, Пуні, Немеж, Меднікі і інш." і "Да Ашмяны - да Кернава - да Коўна". У гэты віленскі перыяд Сыракомля сутыкнуўся з праблемай няведання літоўскай мовы. У першай частцы кнігі "Выправы па Літве ў промнях ад Вільні" ён піша:

"Іншая вёска паблізу маёнтку, што называлася кшталту Ляляны, як у святочны дзень кіпела жыццём нібыта больш урачыстым: з карчмы чуваць было гамонку весялосці, а на вуліцы бегалі дзяўчаты і дзеці, што балбаталі мовай Літоўскай, якая, на жаль! незразумелая для нас - тых, хто піша гістарычныя Літоўскія паэмы. У гэтым сэнсе Літоўскі вясковец больш цывілізаваны за нас, бо, апроч роднай Літоўшчыны, добра разумее мову Польскую і някепска ёй валодае" (Іnna wioska nieopodal dworu, zowiąca się podobno Lelany, jako w dzień świąteczny wrzała życiem nieco uroczystszém: z gospody słychać było gwar zabawy, a na ulicy biegały dziewczęta i dzieci, szwargocząc jezykiem litewskim, niestety! niepojętym dla nas, którzy piszemy historyczne litewskie poemata. Wszakże wieśniak litewski ciwilizowańszy od nas w téj mierze: bo krom rodowitéj litewszczyzny, dobrze rozumié język polski i nieźle się nim tłómaczy).

Сыракомля жаліўся, што без літоўскай мовы не можа цалкам асягнуць літоўскага духу:

"З прычыны незнаёмства з Літоўскай вымовай, духу Літоўскага ахапіць мне было цяжка" (z powodu nieznajomości litewskiéj wymowy, ducha litewskiego schwycić mi było niepodobna).

Найбольшае ўражанне яму гэта зрабіла ў Кернаве:

"Тут, калі я хацеў у вяскоўца пра нешта распытаць, той не зразумеў мяне і аддзелаўся адным словам nesuprantu [не разумею]. Літвін на зямлі чыста Літоўскай, я не мог згаварыцца з Літвінам!" (tu kiedym się chciał wieśniaka o cóś rozpytać, niezrozumiał mię i zbył jedném słowem ne suprantu. litwin, na ziemi czysto litewskiéj, nie mogłem się rozmówić z litwinem!).

Яшчэ адзін значны Сыракомлеў краязнаўчы твор - кніга "Нёман ад вытокаў да вусця" (1861), таксама з дзвюх частак: "Ад вусця да Коўна" і "Ад Коўна да Караляўца". Напісаў Сыракомля і краязнаўчыя творы "Мінск" (1853), «Кароткае даследаванне мовы i характеру паэзіі русінаў Мінскай правінцыі» (1856).

Пераклады

Сыракомля займаўся таксама i перакладамі з лаціны, публіцыстыкай, пісаў «Гісторыю літаратуры ў Польшчы».

З друку выйшлі 6 тамоў яго перакладаў паэтаў-лаціністаў XVI—XVIII стст., некалькі зборнікаў паэм-гутарак, «Гісторыя літаратуры ў Польшчы…» (т. 1—2, 1850—1852), паэма «Маргер» (1855). У тэатры была пастаўлена яго п'еса «Хатка ў лесе».

Перакладаў на польскую мову творы разнастайных рускіх, французскіх, украінскіх, нямецкіх і лацінскіх паэтаў. Сярод найбольш значных працаў — пераклады твораў Гётэ, Гейнэ, Лермантава, Шаўчэнкі, Някрасава, Беранжэ і іншых. Творы У. Сыракомлі лічацца аднымі з найлепшых перакладаў паэзіі ў гісторыі польскай мовы.

Пісаў збольшага на польскай мове. На беларускай мове Сыракомля напісаў толькі адзін верш "Добрыя весці" (Dobre wieści). Яму таксама прыпісваецца напісаная па-беларуску лірычная мініятура "Ужо птушкі пяюць ўсюды..." (Już śpiewają wszędzie ptaki), хаця газета «Kurjer Litewski», две верш упершыню з’явіўся пад іменем Сыракомлі, праз некалькі дзён надрукавала абвяржэнне, паводле якога аўтарам быў Чэслаў Янкоўскі.

Характарыстыка творчасці

Сыракомля параўноўваў сябе з вясковым лірнікам, які «ў дарагой старонцы будзе граць людзям». Характарыстыкай "Лірнік вясковы" нярэдка характарызуецца ўся творчасць

Характэрнай рысай творчасці Сыракомлі быў i своеасаблівы рамантызм — без узрыўных вулканічных пачуццяў i ўзлётаў, такі, які «моцна трымаўся зямлі». Шырока выкарыстоўваў паэт сюжэты i вобразы фальклору. Уплыў беларускіх народных песень адчуваецца ў вершах «Крук», «Груган», «Жніўная песня», «Доля» i інш. У апошнім з ix Сыракомля з горыччу i надзеяй пісаў:

Дзе ты лепшая, дзе доля? Прыбудзь — хай пазнаем, Прымем хлебам, прымем соляй. Шчыра прывітаем. (пераклад Янкі Купалы)

Уладзіслаў Сыракомля быў тыповым прадстаўніком адукаванай польскамоўнай літуанацэнтрычнай шляхты. Ён быў уключаны ў прастору польскамоўнай культуры, шанаваў старажытную Літву ды яе мінуўшчыну і старажытную мову, рамантычна цікавіўся беларускім фальклорам і культурай яго сялянскіх носьбітаў.

Прысвячэнні Нясвіжу

Гораду Нясвіжу i яго былым уладарам паэт прысвяціў 6 санетаў, якія аб’яднаў у цыкле «Успаміны пра Нясвіж» (1844). У адным з ix пад назвай «Труны Радзівілаў у езуіцкім касцёле» гаварылася:

Былі й яны людзі — тут блюзіць не буду, Ды што, каб яны раптам з трун паўставалі, Зноў падалі б ніц каля ix з перапуду? Яны ж бы на вас i зірнуць не жадалі... (пераклад Кастуся Цвіркі)

У 1856 годзе Сыракомля зноў вярнуўся да гэтай тэмы. У вершы «Ілюмінацыя» ён расказаў пра гісторыю, пачутую ад старой гараджанкі: калі адна з жыхарак Нясвіжа, у якой захварэў на воспу сын, адмовілася ў дзень імянін Радзівіла выставіць палаючую паходню, панскі служка павыбіваў у яе хаце вокны, выгнаў гаспадыню на вуліцу i прымусіў яе выконваць загад:

Там венгерскае п'юць, забаўляюцца госці У раскошы, у багацці, А тут пале святло i па сыне галосіць Змізарнелая маці. (пераклад Яўгеніі Пфляўмбаўм)

Памяць

Музей-бібліятэка Уладзіслава Сыракомлі ў Барэйкаўшчыне

Памятная шыльда на доме, у якім памёр Уладзіслаў Сыракомля

Памяці Сыракомлі прысвяцілі свае вершы Я. Лучына, А. Плуг, Я. Купала. Яго вобраз выведзены ў аповесці А. Мальдзіса «Восень пасярод вясны» (1984).

У Барэйкаўшчыне створаны музей-бібліятэка Сыракомлі, яго імем названа вуліца ў Нясвіжы і Мінску. У Варшаве у гонар паэта названыя адразу дзве вуліцы: вуліца Людвіка Кандратовіча і вуліца Уладзіслава Сыракомлі.

У 1993 годзе быў адкрыты бюст Сыракомлі ў Старым парку Нясвіжа.

У Вільні на доме, у якім памёр паэт (вул. Барбары Радзівіл, 3), змешчана памятная шыльда.

Творы

• Przekłady poetów polsko-łacińskich epoki zygmuntowskiej
• Gawędy i rymy ulotne (1853)
• Urodzony Jan Dęboróg
• Poezje ostatniej godziny
• Wyzwolenie włościan
• Margier. Poemat z dziejów Litwy (1855)
• Margier Konstantego Gorskiego
• Wielki Czwartek (1856)
• Janko Cmentarnik (1857)
• Kasper Kaliński (1858)
• Chatka w lesie (1855—1856)
• Hrabia na Wątorach (1856)
• Możnowładcy i sierota (1859)
• Wiejscy politycy (1858)
• Wojnarowski
• Podróż swojaka po swojszczyźnie
• Dzieje literatury w Polsce

Беларускія пераклады

• Выбраныя творы. Мн., 1966.
• Вандроўкі па маіх былых ваколіцах: Успаміны, даследаванні гісторыі і звычаяў. Мн., 1992.
• Добрыя весці: Паэзія, проза, крытыка. Мн., 1993.
• Выбраныя творы. — Мн .: Беларуская навука, 2011. — 580 с. — (Беларускі кнігазбор ; Серыя 1. Мастацкая літаратура). — 2 000 экз. — ISBN 978-985-08-1260-5.

Галерэя

• 
  Мастак M. Fajans, каля 1851—1863
• 
  У маладосці, здымак XIX ст.
• 
  Людвік Кандратовіч. Абдон Корзан, 1860
• 

Літаратура

• Сыракомля Уладзіслаў // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995.
• Мархель У. І. Сырако́мля Уладзіслаў // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 321—322. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Цвірка К. Слова пра Сыракомлю. — Мн., 1975.
• Мархель У. Лірнік вясковы. — Мн., 1983.
• Мархель У. Вяшчун славы і волі: Уладзіслаў Сыракомля. — Мн., 1989.
• Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: БелЭн, 1992—1995. Т. 5.
• Уладзімір Мархель. Сырако́мля Уладзіслаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — С. 459. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003.
• Уладзіслаў Сыракомля: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі, прысвечанай 180-годдзю з дня нараджэння польскага і беларускага паэта і этнографа, Мінск-Любань, 29-30 верас. 2003 г. Рэдкал.: А. Мальдзіс і інш. — Мінск: «Беларускі кнігазбор», 2004. — 160 с.
• Луцкевіч Антон. Падсьведамае і сведамае ў 'душы беларускай' Сыракомлі // Студэнская думка. 1925. № 1. С. 12-15. // на pawet.net
• Луцкевіч Антон. Аб беларускай душы Сыракомлі // Наша слова.pdf № 5 (57), 1 лютага 2023. // на pawet.net

Спасылкі

• Песні польскіх часоў
• Дасье БелТА(недаступная спасылка)
• Ludwik Kondratowicz — некаторыя творы У. Сыракомлі