Культура Сярэдневякоўя

(Пасля перасылкі з Культура Сярэднявечча)

Культура Сярэдніх вякоў адрознівалася адначасова і разнастайнасцю, і пэўным адзінствам.

Наступленне германскіх плямён. Малюнак з сярэдневяковага летапісу.

Разнастайнасць яе выяўлялася ў адрозненнях, уласцівых ёй як у асобных рэгіёнах Еўропы, так і на розных этапах Сярэднявякоўя. У адных выпадках на першы план выступае антычны культурны субстрат, асабліва моцны ў краінах Міжземнамор’я. У іншых жа рэгіёнах вялікую жывучасць выявілі традыцыі, узыходзячыя да варварскай германскай старажытнасці. Гэтым супрацьстаяннем справа далёка не вычэрпвалася, але асаблівасці раманізаваных германскіх тэрыторый, якія выяўляліся і ў мовах, і ў сацыяльна-прававых традыцыях, могуць быць прасочаны на працягу ўсёй сярэдневяковай эпохі аж да Рэфармацыі XVI стагоддзя.

Адзінства культуры сярэдневяковага Захаду ў аснове сваёй каранілася ў рэлігіі. Хрысціянізацыя  (руск.) народаў Заходняй і Цэнтральнай Еўропы, якая пачалася ў першыя стагоддзі н. э., завяршылася пераважна на мяжы X і XI стагоддзяў, у адных краінах раней, у іншых — намнога пазней, але, так ці інакш, каля 1000 года Захад быў у асноўным хрысціянізаваны. Калі ва Усходняй Еўропе хрысціянства замацавалася ў форме грэка-візантыйскага праваслаўя, то ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе яно прыняло форму каталіцызму, і разыходжанні паміж абедзвюма галінамі хрысціянскай рэлігіі і царквы, з цягам часу ўсё больш паглыбляючыся, прывялі да схізмы — расколу хрысціянскай айкумены на два супрацьстаяўшыя адзін аднаму і нават варожыя паміж сабой светы. Гэта супрацьстаянне непазбежна вяло да ідэйнага збліжэння краін лацінскага Захаду. Сапраўднымі хрысціянамі на Захадзе лічыліся адны толькі каталікі, праваслаўныя ж, падобна магаметанам, іўдзеям і язычнікам, расцэньваліся як носьбіты несапраўднай веры (праваслаўныя той жа манетай плацілі каталікам). У XVI стагоддзі ўзнік пратэстантызм, які атрымаў верх у значнай частцы Германіі, у Швейцарыі, Нідэрландах, Англіі і скандынаўскіх краінах, тады як каталіцызм, нягледзячы на вострыя рэлігійныя канфлікты, тым не менш, разгарнуўся ў Францыі і захаваў свае пануючыя пазіцыі ва ўсіх раманскіх краінах.

Культура ранняга Сярэдневякоўя правіць

Культурная карта Еўропы ранняга Сярэдневякоўя вызначалася нераўнамернасцю ўзроўню развіцця ў розных рэгіёнах. Візантыя трывала захоўвала традыцыі антычнай культуры, i не толькі познаантычнай, але i эліністычнай. У першыя стагоддзі існавання Візантыі свецкай культуры належала ўсё яшчэ значная роля ў жыцці грамадства, аднак ужо тады ішла зацятая барацьба паміж свецкай i царкоўнай культурамі. У многім гэтая барацьба адлюстроўвала фарміраванне новага сярэдневяковага светапогляду, новай сістэмы духоўных i маральных каштоўнасцей. Але i ў наступныя часы візантыйская царква, якая не стварыла строга цэнтралізаванай структуры i моцна залежала ад свецкай улады, не мела такога кантролю i глыбокага пранікнення ва ўсе сферы культуры, як рымска-каталіцкая царква ў Заходняй Еўропе.

Для рэгіёна былой Заходняй Рымскай імперыі пачатак Сярэднявечча быў сапраўды «цёмнымі стагоддзямі  (руск.)», часам глыбокага заняпаду культуры. Усталяваўшыя сваё панаванне на гэтай тэрыторыі варвары знаходзіліся на непараўнальна больш нізкім узроўні грамадскага развіцця. Антычная культура перанесла моцны ўдар. Былыя культурныя сувязі былі парушаны, цэнтры антычнай культуры прыйшлі ў заняпад або былі разбураны. Варвары прынеслі з сабой іншы светапогляд, іншыя каштоўнасці. Галоўным, і ледзь не адзіным, сувязным элементам культуры заваёўнікаў і пераможаных было хрысціянства. Менавіта яно стала галоўным рэтранслятарам антычнай культуры ў новую эпоху. І гэта ў многім абумовіла непадзельную манаполію царквы ў раннесярэдневяковай культуры дзяржаў, створаных на абломках Заходняй Рымскай імперыі. Шляхам сінтэзу элементаў антычнасці і варварства ў раннім Сярэднявеччы фарміравалася новая сярэдневяковая культура, што дазваляе расцэньваць «цёмныя вякі», нягледзячы на заняпад культуры, не як нейкую «чорную пляму» ў культурна-гістарычным працэсе, а як неабходны пераходны этап.

Але існавалі і іншыя рэгіёны Еўропы, якія не былі ўцягнуты ў сферу ўздзеяння антычнай культуры або абмяжоўваліся мінімальнымі кантактамі з ёю: Скандынавія, большая частка Усходняй Еўропы. Народы, якія іх насялялі, у адрозненне ад тых германскіх варвараў, якія знішчалі Заходнюю Рымскую імперыю, будучы ўжо хрысціянамі (як правіла, арыянскага кірунку), яшчэ доўгі час захоўвалі свае язычніцкія вераванні і ўяўленні, прымітыўны грамадскі лад. Але паступова і яны далучаліся да сукупнасці новых еўрапейскіх цывілізацый, і прыняцце імі хрысціянства ў рымскім ці візантыйскім выглядзе было важнейшай знакавай з’явай гэтага працэсу. Элементы іх спадчыны таксама ўліваліся ў агульнае рэчышча новай сярэдневяковай культуры.

Станаўленне заходнееўрапейскай сярэдневяковай культуры правіць

Крызіс антычнай культуры быў выкліканы зусім не гібеллю Заходняй Рымскай імперыі ў выніку варварскіх нашэсцяў, ён быў уласцівы для эпохі позняй імперыі і з’яўляўся часткай крызісу антычнага грамадства ў цэлым. Дастаткова параўнаць скульптурныя выявы рымскіх імператараў I-II стагоддзяў і IV — V стагоддзяў. Першыя — гэта рэалістычныя партрэты людзей з падкрэсліваннем іх індывідуальных рыс, другія — гіганцкія статуі, з застылымі, груба высечанымі ў камені, грознымі тварамі, якія дэманстравалі веліч носьбітаў улады і выклікалі страх. З гісторыкаў позняй Рымскай імперыі, бадай што, толькі Аміяна Марцэліна можна паставіць у адзін рад з Герадотам, Фукідыдам, Цітам Лівіем, Тацытам. З выдатных мысліцеляў Заходняй Рымскай імперыі IV — V стагоддзяў можна вызначыць толькі Аўгусціна Аўрэлія, але гэта — хрысціянскі мысліцель. Падала значэнне адукаванасці, адукацыі. Пасля Марка Аўрэлія немагчыма адшукаць на імператарскім прастоле чалавека, які меў бы падобны ўзровень інтэлекту, за выключэннем, магчыма, Юліяна Адступніка, які правіў зусім нядоўга. Школьная адукацыя ўжо не разглядалася як сінтэз усіх навук і мастацтваў (да чаго заклікалі Квінтыліян  (руск.), Цыцэрон, Варон), а схематызавалася да ўзроўню спрошчаных падручнікаў-канспектаў. Укаранялася праграма адукацыі па сістэме «сямі вольных мастацтваў», сфарміраваная ў пачатку V ст. карфагенскім рытарам і пісьменнікам Марцыянам Капелай  (руск.). Гэтая сістэма, узятая ва ўсечаным выглядзе ў рымскага энцыклапедыста I ст. да н.э. Варона (без медыцыны і архітэктуры), уключала вывучэнне граматыкі, рыторыкі, дыялектыкі (пазней іх сукупнасць абазначылі як трывіум  (руск.)) і геаметрыі, арыфметыкі, астраноміі, музыкі (квадрывіум  (руск.)). «Вольнымі» гэтыя навукі былі названы таму, што прызначаліся для свабодных людзей, а не рабоў.

Варвары, якія разграмілі Заходнюю Рымскую імперыю, былі пагалоўна непісьменнымі. Адукаваны кароль варварскай дзяржавы ўяўляў надзвычай рэдкае выключэнне. Нават Карл Вялікі, які авалодаў немалымі ведамі, асабліва ў багаслоўі, наўрад ці навучыўся пісаць. Арыянскае духавенства таксама мела нізкі інтэлектуальны ўзровень. Епіскап Ульфіла  (руск.), які пераклаў Біблію на гоцкую мову, на царкоўных саборах галасаваў за асуджэнне арыянства, будучы не ў стане разабрацца ў вытанчанасці багаслоўскіх фармуліровак. Лад жыцця варвараў — земляробаў, жывёлаводаў, воінаў — да іх перасялення на тэрыторыі Рымскай імперыі зусім не патрабаваў нават элементарнай інтэлектуальнай адукаванасці. Прывабнай мэтай варварскіх заваяванняў былі багатыя гарады — цэнтры рымскай цывілізацыі, антычнай культуры і адукацыі. У выніку варварскія нашэсці прывялі да заняпаду гарадоў. Праўда, шэраг з іх некаторы час яшчэ захоўваў сваё культурнае значэнне, як напрыклад, Равена — сталіца дзяржавы остготаў у Італіі, былая рэзідэнцыя заходнерымскіх імператараў. Але ў цэлым, з заняпадам гарадскога жыцця паступова знікалі і былыя рымскія школы. Разбурэнне грамадскіх сувязяў эпохі Рымскай імперыі згубна адбілася на адукацыі. Прымітывізацыя эканомікі (з непадзельным панаваннем аграрнага сектара), грамадска-палітычнага жыцця не стварала стымулаў для авалодання багаццямі інтэлектуальнай скарбніцы антычнай эпохі. Ідэал высокаэрудзіраванага інтэлектуала, прамоўцы, здольнага актыўна ўплываць на грамадскае жыццё, адышоў у мінулае. Усведамленне гэтага было даволі балючым для прадстаўнікоў інтэлектуальнай эліты, якая паходзіла з вышэйшых слаёў антычнага грамадства. Іх высокі інтэлект, грамадская актыўнасць аказаліся, за рэдкім выключэннем, незапатрабаванымі ў новых умовах. Але ўсведамляючы дэградацыю і асуджанасць грамадства, пазбаўленага адукаванасці, дзе адмаўлялася сама неабходнасць выкарыстання дасягненняў чалавечай думкі вялікай эпохі антычнасці, гэтыя людзі імкнуліся прывіць і перадаць інтэлектуальны вопыт мінулага людзям новай эпохі. Зрабіць гэта можна было толькі максімальна спрасціўшы, адаптаваўшы пласты антычнай культуры да дастаткова прымальнага ўзроўню патанулага ў невуцтве грамадства. Сярод выдатных інтэлектуалаў ранняга заходнееўрапейскага Сярэднявечча, якія адыгралі выключную ролю ў рэтрансляцыі антычнай культуры ў Сярэдневякоўі, вызначаюцца фігуры Баэцыя, Касіядора, Ісідора Севільскага.

Росквіт дзейнасці першых двух адносіцца да перыяду існавання остгоцкай дзяржавы ў Італіі. І Баэцый, і Касіядор займалі важныя пасады пры двары остгоцкіх каралёў, прычым Касіядор змяніў Баэцыя на пасадзе першага міністра. Абодва належалі да рымскай знаці (продкі Баэцыя праславіліся яшчэ ў рэспубліканскі перыяд Рыма). Дзяды абодвух змагаліся побач з Аэцыем, пераможцам гунаў. Росквіту іх творчасці і дзейнасці ў многім садзейнічала палітыка, якая праводзілася остгоцкім каралём Тэадорыхам і мела на мэце цесны саюз заваёўнікаў-остготаў і мясцовага рымскага насельніцтва. Тэадорых паказваў сябе пераемнікам велічы Рыма ў мэтах умацавання дзяржавы і сваёй улады. Быў захаваны рымскі апарат кіравання, працягваў існаваць сенат, дзейнічала рымскае права. Пры ім траціліся вялікія сродкі на падтрымку выдатных архітэктурных збудаванняў Рыма і іншых гарадоў Італіі, будаваліся новыя, наладжваліся цыркавыя і тэатральныя відовішчы. Таму нярэдка кароткачасовы ўздым культуры пры Тэадорыху называюць «остгоцкім адраджэннем».

Дзейнасць Баэцыя (каля 480525 гг.) правіць

Баэцый (каля 480—525 гг.) яшчэ ў юнацтве напісаў трактаты па арыфметыцы, геаметрыі, астраноміі і музыцы (да нашых дзён захаваліся толькі першы і апошні з іх). У Сярэдневякоўі яны карысталіся надзвычайнай папулярнасцю, а па «Настаўленні да музыкі  (італ.)» Баэцыя вучыліся студэнты Оксфардскага ўніверсітэта яшчэ ў XVIII стагоддзі Трактаты Баэцыя былі падручнікамі па адпаведных дысцыплінах, у якіх ён даў і філасофскае абгрунтаванне квадрывіума  (руск.) як адной з дзвюх частак «сямі вольных мастацтваў». Паводле Баэцыя, дысцыпліны квадрывіума з’яўляюцца неабходнай ступенню падрыхтоўкі чалавечага розуму да заняткаў сапраўднай навукай — філасофіяй, вяршыняй усіх навук. Вывучэнне дысцыплін квадрывіума дазваляе розуму паступова вызваляцца ад пачуццёвага, цялеснага ўспрыняцця свету, выпрацоўвае здольнасць абстрагавання, аперыравання агульнымі паняццямі (універсаліямі).

Дысцыпліны квадрывіума (у тым ліку і музыка), паводле Баэцыя, у сутнасці сваёй матэматычныя. Прадмет іх вывучэння — лічбы, таму пачынаць навучанне трэба з арыфметыкі (а не геаметрыі, як меркаваў Марцыян Капела  (руск.)). Арыфметыка аперыруе абстрактнымі лічбамі, фарміруе абстрактны лад мыслення. Геаметрыя ж аперыруе лічбамі ўжо ў дачыненні да матэрыяльных аб’ектаў (даўжыня, вышыня і г. д.). У музыкальных сугуччах  (руск.), мадуляцыях  (руск.) адлюстроўваюцца разнастайныя спалучэнні лічбаў. Астраномія вывучае лічбы, якія абазначаюць рух нябесных цел, узносіць душу да неба. Баэцый надаваў асаблівую ўвагу праблеме суадносін паміж універсаліямі  (руск.) і адзінкавымі рэчамі. Вырашэнне ім гэтай праблемы было даволі супярэчлівым, але яго можна звесці да створанай ім жа формулы: універсаліі існуюць, але па-за цялеснай субстанцыяй  (руск.). Гэтая абагульненая формула пазней стала асновай для вострых спрэчак паміж сярэдневяковымі схаластамі, асабліва паміж рэалістамі  (руск.) і наміналістамі  (руск.). Праблема, сфармуліраваная Баэцыем, на доўгія стагоддзі стала галоўнай у схаластыцы, і невыпадкова Баэцый заслужыў званне «бацькі схаластыкі».

Паказальна, што ў сваіх трактатах аб адукацыі Баэцый абапіраўся толькі на традыцыі антычнай культуры  (руск.), ён не звязваў адукацыю напрамую з хрысціянскай верай. Мэтай навучання па сістэме «сямі вольных мастацтваў» выступае падрыхтоўка да разумення ісцін філасофіі, а не веры. Баэцый зусім не быў язычнікам, якім яго нярэдка ўяўляюць. Ён напісаў шэраг багаслоўскіх твораў. Аднак даволі паказальным з’яўляецца той факт, што, знаходзячыся ў зняволенні па абвінавачванню ў антыгоцкіх сувязях з Візантыяй, Баэцый звярнуўся за суцяшэннем не да хрысціянскай веры, а да філасофіі. У чаканні смерці ён стварыў свой выдатны твор «Суцяшэнне філасофіяй  (англ.)». У ім няма ўпамінанняў аб Ісусе Хрысце, аб хрысціянстве. Толькі ў самым канцы свайго твора Баэцый гаворыць аб тым, што надзея на Бога і малітвы выратуюць яго.

 
«Consolatio Philosophiae  (англ.)», Гент, 1485

«Суцяшэнне філасофіяй» выкладзена ў форме дыялога вязня Баэцыя з Філасофіяй, якая з’явілася да яго ў абліччы жанчыны з кнігамі ў правай руцэ і скіпетрам у левай. Твор напісаны вершамі, якія чаргуюцца з прозай. Першыя дзве з пяці кніг «Суцяшэння» — гэта своеасаблівая споведзь Баэцыя, роздумы пра сваё жыццё. Паступова ўдзельнікі дыялога пераходзяць да разважанняў аб зменлівасці лёсаў вядомых людзей старажытнасці. Напрыклад, Баэцый успамінае пра рымскага консула Рэгула  (руск.), пад камандаваннем якога рымская армія ў гады першай Пунічнай вайны  (руск.) атрымала важную перамогу каля Карфагена. На хвалі поспеху пераможца запатрабаваў у пераможаных знішчыць увесь іх ваенны флот. Але ў гэтай, здавалася б, безвыходнай сітуацыі карфагеняне здолелі сабрацца з сіламі і разграміць армію Рэгула, у выніку чаго той, хто надзеў кайданы на мноства палонных пунійцаў  (руск.), сам апынуўся ў кайданах. Далей дыялог губляе асабістую аснову і будуецца на шырокіх філасофскіх абагульненнях.

Баэцый, пазбаўлены ў зняволенні сваёй багатай бібліятэкі, дэманструе глыбокія веды ў антычнай філасофіі  (руск.), гісторыі, літаратуры. Ён звяртаецца да Платона, Арыстоцеля, Цыцэрона, Сенекі, Гарацыя, Вергілія, Авідзія і іншых выдатных прадстаўнікоў антычнай культуры. Але ў яго няма зваротаў да Бібліі і прац айцоў царквы. Толькі філасофія, на думку Баэцыя, здольная адкрыць яму шлях да пакутлівых пошукаў ісціны, разумення сутнасці светабудовы  (руск.). Крыніцай светабудовы і вышэйшым дабром, паводле Баэцыя, з’яўляецца Бог. У створаным ім свеце ўсё надзелена дабром і пабудавана па Божаму наканаванню, якое ёсць праяўленне і закон вышэйшага розуму, а ў свеце рэальных рэчаў наканаванне рэалізуецца праз лёс (фартуну). Чалавек, які не спасціг філасофскіх абагульненняў, успрымае лёс як ланцуг выпадковасцей  (руск.). Чалавечы розум часам не ў стане ўсвядоміць, што тое, што здаецца яму несправядлівасцю ў зямным жыцці, на самай справе з’яўляецца вышэйшай справядлівасцю. Божае наканаванне вядзе людзей да дабрачыннасці рознымі шляхамі. Гэта можа быць лёгкі шчаслівы шлях, а можа і цярністая сцежка праз цяжкія выпрабаванні. Нават калі ўлада даруецца нягодным, агідным людзям, то і гэты негатыўны вопыт выхоўвае дабрадзейнасць  (руск.) у іншых людзях. Чалавек, дасведчаны ў філасофіі, здольны зразумець сутнасць лёсу, правільна ацаніць яго зменлівасці, узняцца вышэй за іх і захоўваць спакой, атрымліваючы асалоду ад вышэйшых ведаў. Час бясконцы, жыццё чалавека ў часе — толькі імгненне, у вечнасці ж усё гарманічна, усё звязана ў адзінстве. Жыццё чалавека — толькі адзін з мноства элементаў светабудовы, свет — гэта злучэнне канечнага і бясконцага.

Дзейнасць Касіядора (каля 490—585 гг.) правіць

 
Касіядор

Касіядор (каля 490—585 гг.), як і Баэцый, займаў вышэйшыя пасады ў адміністрацыі остгоцкіх каралёў, але пазбегнуў трагічнага лёсу свайго папярэдніка, пражыўшы амаль 100 гадоў. У немалой ступені гэтаму спрыяла яго «прагоцкая» лаяльнасць. Калі для Баэцыя остготы ўсё ж заставаліся варварамі, і ён звязваў надзеі на будучыню з рэстаўрацыяй згінуўшага свету, то Касіядор зыходіў з немагчымасці падобнага звароту і пераканання ў неабходнасці ўключэння гоцкіх варвараў у рымскі свет. Адсюль яго імкненне паказаць варварскіх правіцеляў у якасці захавальнікаў рымскай традыцыі, яўны панегірызм у адносінах да остгоцкіх каралёў. Найбольш яскравы прыклад — «Гісторыя готаў  (ВД)», згубленая яшчэ ў раннім Сярэднявеччы, але якая, як мяркуюць многія вучоныя, захавалася ў якасці асновы «Гетыкі  (руск.)» гоцкага гісторыка Іярдана. Гэта была першая гісторыя варварскага народа, напісаная рымлянінам, калі не лічыць невялікай працы Тацыта аб германцах. Але калі для Тацыта германцы былі варварамі з усёй іх непадобнасцю і адсталасцю, то Касіядор імкнуўся зрабіць гісторыю варвараў часткай рымскай гісторыі. Усхваляючы каралеўскі род остготаў, ён пераконваў у мудрасці, справядлівасці гэтых варварскіх каралёў. З гэтай мэтай у другім сваім гістарычным творы, «Хроніцы  (ВД)», Касіядор пайшоў нават на фальсіфікацыі ці «далікатныя» замоўчванні. Так, расказваючы аб бітве на Каталаунскіх палях  (руск.), ён не паведамляў аб тым, што остготы біліся на баку Атылы і зусім не ўваходзілі ў гоцкія атрады войска Аэцыя.

Найбольш каштоўным творам Касіядора з’яўляюцца яго «Варыі  (ВД)» — зборнік разнастайных загадаў, пасланняў остгоцкіх каралёў, сабраных Касіядорам за той час, калі ён займаў розныя дзяржаўныя пасады (квестара, консула, магістра афіцый, прэфекта прэторыя). Ёсць там і распараджэнні самога Касіядора. З «Варый» можна атрымаць разнастайныя звесткі пра асаблівасці жыцця остгоцкай Італіі. Але, разам з тым, гэта і адзін з узораў «рымска-гоцкай» прапаганды. Касіядор старанна «вычысціў» з крыніц усё, што магло сведчыць аб рымскай апазіцыі остгоцкім каралям. Зразумела, самі каралі не пісалі ўказы і пісьмы, іх рыхтавалі каралеўскія чыноўнікі, у тым ліку сам Касіядор. Ён і не хаваў, што афіцыйныя дакументы, сабраныя ў «Варыях», павінны былі служыць узорамі розных стыляў афіцыйнага красамоўства для будучых чыноўнікаў. Са старонак зборніка остгоцкія правіцелі паўстаюць у ідэалізаваным выглядзе як захавальнікі гармоніі ў адносінах паміж рымлянамі і готамі.

У канцы 30-х гг. VI стагоддзя Касіядор пакінуў дзяржаўную службу і прысвяціў сябе літаратурнай і рэлігійнай дзейнасці. У гэты перыяд ён напісаў вялікія каментарыі да псалмоў і «Настаўленні ў навуках божых і свецкіх  (ісп.)», якія пазней выкарыстоўваліся як вучэбныя дапаможнікі. Каментарыі да псалмоў былі бліскучым узорам экзегетыкі  (руск.) (вытлумачэння сэнсу і зместу Бібліі). У «Настаўленнях» Касіядор дакладна падзяліў «сем вольных мастацтваў» на трывіум  (руск.) і квадрывіум  (руск.), выклаў змест іх дысцыплін. У адрозненне ад Баэцыя ён разглядаў адукацыю як сродак пазнання Божай існасці. Касіядор сцвярджаў, што рыторыка бярэ свой пачатак з Бібліі, а «сем вольных мастацтваў» з’яўляюцца сродкам пазнання існасці. Гэтыя дысцыпліны, заснаваныя на антычнай традыцыі, па яго перакананню, зусім не супярэчаць хрысціянскай веры. Наадварот, вера патрабуе не столькі пачуццяў, колькі розуму: «Пачуццё ж пакрывае ісціну таямніцай, і вышукваць яе жыватворны сэнс трэба шляхам старанных заняткаў». Касіядор здымае такім чынам супярэчнасці паміж верай і розумам, навукай. Ён следам за Баэцыем таксама выступіў у ролі «бацькі схаластыкі». У схаластыцы, якая будзе пануючай у заходнееўрапейскай сярэдневяковай філасофіі, галоўнай справай стане абгрунтаванне хрысціянскага веравучэння з дапамогай логікі, рацыянальных разважанняў. Нават быццё Бога стане прадметам доказаў з пазіцыі розуму. Гэты рацыяналізм у пытанях веры ўжо ў раннім Сярэднявеччы будзе характэрнай рысай заходнееўрапейскага багаслоўя, якая адрознівае яго ад багаслоўя візантыйскага, праваслаўнага, дзе непараўнальна большае месца займаў містыцызм з яго шляхам разумення Бога праз пачуцці, сузіранне. У Візантыі гэта выльецца ў супрацьлеглы схаластыцы ісіхазм з яго імкненнем да яднання чалавека з Богам шляхам аскетызму  (руск.), ачышчэння душы («сэрца») слязьмі, малітоўнай медытацыі («разумная малітва»), азарэння духоўным Божым святлом.

Праблему суадносін хрысціянскага светапогляду і антычнай культурнай спадчыны не трэба ўяўляць у чорна-белых танах — або поўнае адмаўленне антычнай культуры, або прызнанне яе карыснай для пазнання ісцін хрысціянскай веры. Нават раннехрысціянскія аўтары, якія найбольш рэзка асуджалі язычніцкі характар антычнай культуры, як, напрыклад, Тэртуліян, у сваіх багаслоўскіх працах, тым не менш, выкарыстоўвалі інструментарый і вывады некаторых філасофскіх школ антычнасці. У прынцыпе, гэтая праблема была вырашана яшчэ антычнымі айцамі царквы, асабліва такім аўтарытэтам для Сярэднявечча, як Аўгусцін: хрысціяне павінны карыстацца дасягненнямі антычных мысліцеляў, адкідваючы тое, што было відавочна язычніцкім. Выключна варожа да антычнай культуры ставіліся першыя хрысціянскія манахі, аднак варожасць гэтых глыбока веруючых, але абсалютна непісьменных людзей тлумачылася непрыняццем культуры наогул («філасофія — вораг душы»). Калі ж рады манаства папоўніліся адукаванымі людзьмі, у тым ліку і з інтэлектуальнай эліты, манаства само ператварылася ў аднаго з галоўных носьбітаў культуры. І важную ролю ў гэтым адыграў Касіядор. У канцы свайго жыцця ён прыняў манаства і ў сваім радавым маёнтку заснаваў манастыр Віварый  (руск.), які меў вялікую па тых часах бібліятэку. У яго скрыпторыі манахі перапісвалі кнігі (Касіядор нават склаў настаўленне для манахаў-перапісчыкаў кніг). Ён лічыў, што духавенства і манахі павінны добра ведаць антычную навуку для ўсведамлення ісцін веры, Пісання. Няправільна ўяўляць сярэдневяковы тып культуры як хрысціянскі ў супрацьлегласць антычнаму як язычніцкаму. Хрысціянства само было прадуктам антычнасці. З канца IV стагоддзя яно стала адзінай афіцыйнай рэлігіяй Рымскай імперыі, язычніцтва было пастаўлена па-за законам. Апошні перыяд антычнасці, які папярэднічаў Сярэднявеччу, быў ужо хрысціянскім. І галоўнае, што захавалася ад антычнасці ў Сярэднявеччы, — гэта само хрысціянства. І тыя выдатныя інтэлектуалы, якія клапаціліся аб перадачы антычнай культурнай спадчыны ў сучаснае ім сярэдневякоўе, былі хрысціянамі, а зусім не рымскімі язычнікамі. Праблема ж барацьбы з язычніцтвам выйшла на новы ўзровень: яна стала праблемай хрысціянізацыі язычнікаў-варвараў, што пры ўсёй разнастайнасці гэтага працэсу азначала і далучэнне іх да дасягненняў антычнай культуры праз пасрэдніцтва хрысціянства. У хрысціянскай жа Заходняй Еўропе пытанне суадносін антычнай культуры і хрысціянскай веры мела іншы аспект: наколькі неабходная антычная спадчына для культуры новага грамадства, для яго веры. Варварызацыя грамадства зрабіла недаступнай для пераважнай большасці нават латынь — богаслужэбную мову царквы. Для выканання сваіх функцый духавенства непазбежна павінна было вывучаць мову старажытных рымлян, звяртацца да антычных аўтараў, у першую чаргу, хрысціянскіх. Гэта было патрэбна для вядзення богаслужэнняў, выканання абрадаў, разумення і тлумачэння асноўных догматаў. Разам з тым, веды, не звязаныя напрамую з багаслоўем і культам, але неабходныя для паўсядзённага жыцця людзей, забываліся.

Дзейнасць Ісідора Севільскага (каля 570 — 636 гг.) правіць

 
Ісідор Севільскі

Надзвычай важную ролю ў перадачы антычных ведаў з розных сфер прыродазнаўчых і гуманітарных навук адыграла дзейнасць буйнейшага энцыклапедыста ранняга Сярэднявечча Заходняй Еўропы архіепіскапа Севільі ў вестгоцкай Іспаніі Ісідора Севільскага (каля 570636 гг.). Духоўнік вестгоцкага караля Рэкарэда ён быў цвёрдым прыхільнікам палітыкі супрацоўніцтва царквы з каралеўскай уладай як дадзенай Богам. Буйнейшым творам Ісідора сталі «Этымалогіі  (англ.)». У 20 раздзелах (кнігах) ён выклаў звесткі па дысцыплінах «сямі вольных мастацтваў», медыцыне, гісторыі, праву, тэалогіі, аграноміі, заалогіі, архітэктуры і іншых навуках. Гэта была кампіляцыя ведаў, запазычаных у антычных аўтараў. Назва твора адлюстроўвала прынцып яго структуры, заснаваны на тлумачэнні слоў, многія з якіх былі ўжо незразумелымі большасці яго сучаснікаў. Кніга карысталася надзвычайнай папулярнасцю ў сярэднія вякі (толькі да нас дайшло больш за тысячу яе рукапісных варыянтаў, а ў Ірландыю, напрыклад, яна трапіла ўжо адразу пасля смерці аўтара). Апрача таго, Ісідор Севільскі быў аўтарам шматлікіх прац па прыродазнаўству, граматыцы, багаслоўю, гісторыі. Ён напісаў дзве хронікі, дзе сцісла выкладалася гісторыя ад стварэння свету. Найбольш каштоўным з яго гістарычных твораў з’яўляецца «Гісторыя готаў, вандалаў і свеваў». У сваіх гістарычных працах Ісідар апісваў гісторыю Іспаніі ў кантэксце біблейскай і рымскай гісторыі.

Дзейнасць Папы Грыгорыя I і Бенедыкта Нурсійскага правіць

 
Бенедыкт Нурсійскі. Сярэдневяковая гравюра

Разам з тым адукацыя паступова станавілася царкоўнай, прызначанай толькі для духавенства і манахаў. Менавіта з асяроддзя манаства выйшлі найбольш яркія яе прадстаўнікі — Папа Грыгорый I (першы Папа з манахаў) і Бенедыкт Нурсійскі, якія варожа адносіліся да свецкіх ведаў. У «Статуце  (бел. (тар.))» Бенедыкта і «Пастырскім правіле  (англ.)» Грыгорыя Вялікага ад манахаў і духавенства патрабаваліся заняткі тэалогіяй, вывучэнне Бібліі і твораў айцоў царквы, але не авалоданне «мірскімі» ведамі. Грыгорый I падобна Касіядору таксама заснаваў у сваім радавым доме манастыр, але яго манахі займаліся чытаннем і перапісваннем прац багасловаў, а не антычных філосафаў і вучоных. Манастыры, асабліва ў сельскай мясцовасці, сталі ачагамі культуры, аднак культуры, перш за ўсё, царкоўнай. Шматлікія творы таго ж Грыгорыя I былі прызначаны толькі для духавенства і манаства. Разам з тым, напісаныя ім жыцці святых у спрошчаным, прымітызаваным стылі са шматлікімі апавяданнямі аб цудах знаходзілі водгук сярод простых вернікаў. Грыгорый I зрабіў уклад і ў развіццё царкоўнай музыкі, ён — стваральнік т. зв. «грыгарыянскага харала». Неабходна адзначыць, што для вялікай колькасці простых людзей Сярэдневякоўя музыка ў храме была адзінай магчымасцю дакрануцца да сапраўднага музычнага мастацтва.

Каралінгскае Адраджэнне правіць

Каралінгскім Адраджэннем прынята вызначаць уздым культуры ў дзяржаве франкаў пры Карле Вялікім і яго бліжэйшых пераемніках. Аднак яго нельга апісваць у катэгорыях Адраджэння часоў позняга Сярэднявечча. Уздым тагачаснай культуры быў у значнай ступені выкліканы царкоўнай рэформай, якая здзяйснялася Карлам Вялікім. Рэформа ўключала ўніфікацыю розных сфер царкоўнага жыцця на ўзор рымскай царквы: веравучэння (перш за ўсё, устанаўленне адзінага кананічнага тэксту Бібліі), набажэнстваў (у першую чаргу, імшы), абрадаў і г. д. Устанаўліваліся і адзіныя правілы манаскага жыцця па «Статуту» Бенедыкта Нурсійскага. Важнай часткай рэформы было павышэнне ўзроўню адукаванасці духавенства і манаства. Але палітыка Карла ў галіне культуры выходзіла за царкоўныя рамкі — новы апарат кіравання дзяржавай, што разрастаўся, патрабаваў служачых, якія былі б не толькі адданымі каралю, але і валодалі неабходнымі ведамі. Аднак Каралінгскае Адраджэнне закранула нешматлікую частку грамадства: каралеўскае атачэнне, прыдворных, служачых караля, духавенства, манахаў. Зварот да антычнасці стаў, у першую чаргу, зваротам да прац антычных айцоў царквы, антычнахрысціянскіх літургічных твораў, жыццяў раннехрысціянскіх мучанікаў і г. д. Разам з тым, з нябыту вярталіся творы Цыцэрона, Ціта Лівія, Авідзія, Гарацыя і іншых нехрысціянскіх антычных аўтараў. З 8 тыс. дайшоўшых да нас кніг, перапісаных на тэрыторыі Франкскай дзяржавы ў VIII—IX ст., толькі некалькі дзясяткаў экзэмпляраў складаюць працы тых антычных аўтараў, якіх хрысціяне лічылі язычнікамі. І тым не менш, у нейкай меры гэта было Адраджэннем антычнай культурнай спадчыны, хоць і ў вельмі абмежаваных рамках.

 
Карл Вялікі прымае ў сябе вучонага Алкуіна

Ядро Каралінгскага адраджэння складала «прыдворная школа» пры Карле Вялікім. Да таго як Ахен стаў пастаяннай рэзідэнцыяй караля, гэты своеасаблівы навуковы гурток дзейнічаў і ў іншых гарадах, якія Карл выбіраў месцам свайго знаходжання пасля вяртання з ваенных паходаў. Пры каралеўскім двары, апрача служачых і духавенства, заўсёды было нямала маладых людзей з франкскай знаці. Яны ўдзельнічалі ў мерапрыемствах, якія наладжваліся пры двары і нагадвалі старажытнагрэчаскія «сімпосіі» — ужыванне віна і піва суправаджалася інтэлектуальнымі гульнямі, дыспутамі, чытаннем і абмеркаваннем літаратурных твораў. Тон у гэтых вучоных бяседах задавалі не франкі, а запрошаныя Карлам найбольш адукаваныя людзі з розных куткоў Еўропы. Кіраваў «прыдворнай школай» дыякан Алкуін, выхадзец з Ёрка ў Нартумбрыі. У 781 г. ён быў запрошаны Карлам і заставаўся пры каралеўскім двары на працягу 15 гадоў да свайго абрання абатам турскага манастыра Святога Марціна. Алкуін быў выдатным вучоным, пісьменнікам, педагогам. Ён напісаў шэраг літургічных твораў, падручнікаў па дысцыплінах «сямі вольных мастацтваў», а яго калекцыя змястоўных пісьмаў з’яўляецца важнай крыніцай для вывучэння розных сфер жыцця сучаснага яму франкскага грамадства. Твор Алкуіна «Аб арфаграфіі» адыграў вялікую ролю ва ўвядзенні аднастайнага лацінскага правапісу і вымаўлення ў сярэдневяковай Еўропе. Ён выкладаў франкскай знаці латынь, многа ўвагі надаваў арганізацыі перапіскі старажытных кніг.

Алкуін шмат зрабіў для адукацыі самога Карла, хоць галоўным настаўнікам лацінскай мовы ў караля быў Пётр Пізанскі. Па сведчанні абата Эйнгарда, яшчэ аднаго прадстаўніка «прыдворнай школы», які напісаў «Жыццё Карла Вялікага» (з яўным выкарыстаннем схем біяграфій рымскіх імператараў Святонія), сам Карл валодаў латынню ў такой жа ступені, як і роднай мовай, па-грэчаску ж гаварыў з цяжкасцю, хоць разумеў гэту мову добра. Сярод іншых удзельнікаў прыдворных «сімпосіяў» трэба адзначыць Паўла Дыякана, Тэадульфа  (руск.). Лангабард Павел Дыякан быў аўтарам «Рымскай гісторыі», «Гісторыі лангабардаў», паэтычных твораў. Вестгот па паходжанню Тэадульф быў вядомым тэолагам, цудоўным паэтам, знаўцам антычнай паэзіі (нягледзячы на свой духоўны сан — нават Авідзія). Сярод вучняў гэтай бліскучай плеяды інтэлектуалаў выдзяляўся Рабан Маўр — абат манастыра ў Фульдзе, энцыклапедыст (трактат «Аб сусвеце»), аўтар вучэбных дапаможнікаў па дысцыплінах «сямі вольных мастацтваў», мноства багаслоўскіх твораў.

Важнай мерай Каралінгскага адраджэння стала абвяшчэнне Карлам Вялікім на царкоўным саборы ў 789 г. «Агульных настаўленняў  (англ.)», накіраваных на рэфармаванне царквы. Адно з распараджэнняў прадпісвала ствараць пры кожным манастыры і ў кожным епіскапстве школы для хлопчыкаў, дзе тыя павінны былі навучацца «псалмам, знакам пісьма, спевам, календару, граматыцы». Гэта выклікала рост колькасці кафедральных і манастырскіх школ. Хоць аснову навучання складала сістэма «сямі вольных мастацтваў», галоўнай мэтай было навучыць вучняў чытаць і пісаць, разумець сэнс малітваў. Цыклу матэматычных дысцыплін, такому важнаму, на думку Баэцыя, у падрыхтоўцы да заняткаў філасофіяй, амаль не надавалася ўвагі. Адным з дасягненняў Каралінгскага адраджэння было ўвядзенне новага тыпу пісьма — Каралінгскага мінускула з яго простымі і зразумелымі абрысамі лацінскіх літар, які выцесніў іншыя мудрагелістыя і цяжказразумелыя стылі пісьма. У гэты перыяд назіраўся і пэўны ўздым у архітэктуры. Каралінгскае Адраджэнне было з’явай кароткачасовай, распад імперыі франкаў паклаў яму канец. Але нягледзячы на вузкасць, незавершанасць, яно пакінула свой след у культурнай традыцыі Заходняй Еўропы, дазволіла захаваць нямала дасягненняў антычнай думкі, перш за ўсё хрысціянскай.

Эпас ранняга Сярэднявечча. Паэзія скальдаў правіць

Важнай састаўной часткай сярэдневяковай культуры з’яўляўся эпас — вусныя народныя апавяданні аб падзеях мінуўшчыны, аснову якіх складалі гістарычныя паданні і міфы. У еўрапейскім эпасе ранняга Сярэднявечча пераважалі эпічныя творы народаў, якія з пункту гледжання рымлян былі варварскімі. Менавіта праз эпас гэтыя народы ўнеслі свой важкі ўклад у культурную традыцыю Сярэднявечча. Паданні адлюстроўвалі светаўспрыманне, ідэалы, духоўныя і маральныя каштоўнасці народаў у працэсе іх пераходу ад варварства да цывілізацыі. У эпічных творах распавядалася аб войнах паміж плямёнамі і дзяржавамі, дзеяннях герояў, іх незвычайнай сіле, барацьбе з пачварамі, якія звычайна ўвасаблялі варожыя чалавеку сілы прыроды і г. д. Гістарычная канва ў гэтых творах ідэалізавалася, рэальны гістарычны вопыт перапрацоўваўся з выкарыстаннем фантастыкі і мастацкай выдумкі. Сярэдневяковы эпас як жанр фальклору склаўся ў Заходняй Еўропе ўжо ў III—VIII ст., але большасць яго твораў была запісана ў канцы ранняга і ў высокім Сярэднявеччы. Эпас кельтаў Брытаніі (пераважна Уэльса) уключае апавяданні аб каралі Артуры і яго барацьбе з англасаксонскім нашэсцем. Пазней гэты эпічны цыкл паслужыў важнай крыніцай для рыцарскіх раманаў. У найбольш старажытным эпасе ірландцаў распавядалася аб барацьбе паміж плямёнамі, кульмінацыяй якой стала вайна з-за выкрадання боскага рудога бугая. Пакрыўджанае племя ўладаў падверглася магічнай хваробе слабасці, за выключэннем героя Кухуліна. І ён адзін вёў барацьбу з ворагамі, пакуль хвароба не адступіла ад яго народа. У адрозненне ад многіх эпічных герояў іншых народаў вобраз ірландскага Кухуліна вельмі фантастычны — гэта маленькі чорны чалавек з сямю пальцамі на кожнай руцэ, з сямю зрэнкамі, але ў баі ён ператвараецца ў сапраўднага асілка.

Выдатным творам англасаксонскага эпасу быў «Беавульф» — паэма пра маладога воіна са скандынаўскага племені гаутаў Беавульфа. Герой прыходзіць на дапамогу каралю данаў, якому смяротна пагражала пачвара Грэндаль, што жыла ў балоце. Кожную ноч гэтая пачвара залазіла ў палац караля, выкрадала там сонных воінаў і з’ядала іх у сваім логавішчы. Беавульф уступіў у барацьбу з Грэндалем і яго помслівай маткай і забіў іх у вадзяной бездані пад балотам. Пасля вяртання дадому Беавульф змагаўся з агнядышным драконам, які ахоўваў незлічоныя скарбы. У паядынку герой забіў дракона, але сам загінуў ад яго яду. У «Беавульфу» змешчана мноства падрабязных апісанняў бытавых рэалій.

Скандынаўскі эпас знайшоў сваё ўвасабленне ў песнях «Эды», створаных у IX—XIII ст. на аснове старажытных пластоў фальклору. Галоўнымі героямі міфалагічных песень «Эды» выступаюць бог Одзін (галава скандынаўскага пантэона, бог чараўніцтва, мудрасці, ваеннага ўмення, гаспадар Вальхалы — замагільнага свету, куды трапляюць загінуўшыя ў баі храбрыя воіны), Тор (бог-грамавержац), Локі (хітры і каварны бог). Найбольш папулярнымі былі міфы аб барацьбе Тора з веліканамі, якія пагражалі свету людзей, і з сусветным змеем, які жыў у бездані вод. Загінуўшыя воіны, якія трапілі ў Вальхалу, складаюць дружыну Одзіна, яму падпарадкаваны ваяўнічыя дзевы валькірыі, якія размяркоўваюць па загаду Одзіна перамогі і смерці ў бітвах.

Водгаласы сюжэтаў песень «Эды» гучалі ў створаных ужо ў высокім Сярэднявеччы празаічных ісландскіх сагах. У IX ст. у Нарвегіі і Ісландыі ўзнікае паэзія скальдаў — унікальная з’ява ў сусветнай літаратуры. Паэзія скальдаў стала першым вялікім лірычным кірункам у паэзіі сярэдневяковай Еўропы. Скальды пераважна былі воінамі і апявалі подзвігі конунгаў, іх дружыннікаў, каханых жанчын сваіх апекуноў, зласловілі над ворагамі. Іх паэзія адлюстравала бурлівае жыццё вікінгаў, напоўненае моцнымі пачуццямі і небяспечнымі прыгодамі.

Працэс фарміравання сярэдневяковай культуры Заходняй Еўропы, такім чынам, зусім нельга зводзіць толькі да праблемы засваення культурнай спадчыны антычнасці, варварскія народы ўнеслі ўласны істотны ўклад у фарміраванне новай культуры.

Культура высокага Сярэднявечча правіць

Сістэма адукацыі правіць

Па меры развіцця заходнееўрапейскай цывілізацыі ў грамадстве ўзнікла неабходнасць у адукаваных і прафесійна падрыхтаваных спецыялістах, у першую чаргу — у юрыстах і медыках. Для запаўнення адукаванымі кадрамі каралеўскай, магнацкай і гарадской адміністрацый у шэрагу гарадоў, у асноўным паўночна-італьянскіх, пад апекай царквы ўзніклі новыя школы. Выкладанне вёў спецыяліст (магістр), які атрымліваў ад епіскапа спецыяльны дазвол. Так, цэнтрам юрыдычнай адукацыі стала школа ў Балонні, дзе пачалося вывучэнне і каменціраванне рымскага права. Бліжэйшай мэтай пры гэтым была рэканструкцыя «Дыгест» Юсцініяна шляхам параўнання тэкстаў з тых манускрыптаў, што захаваліся. Пазней юрыдычная школа трансфарміравалася ва ўніверсітэт. Неабходнасць у медыцынскіх ведах прывяла да ўзнікнення першай медыцынскай школы — Салернскай. Карпарацыя лекараў, якія не толькі лячылі, але і вучылі, існавала ў Салерна ўжо ў IX ст. Дзейнасць школы можа быць падзелена на два перыяды:

  • 1) грэчаскі (візантыйскі), IX—XI ст.;
  • 2) грэка-арабскі, з XII ст.

Другі перыяд звязаны з перакладчыцкай дзейнасцю Канстанціна Афрыканскага (каля 1020—1087 гг.), які добра ведаў арабскую і шэраг іншых усходніх моў. Вучэбны працэс у школе складаўся з трохгадовага падрыхтоўчага курса, пяці гадоў навучання і года практычнай працы. Падрыхтоўка была дастаткова якаснай, пра што сведчыць вельмі высокі аўтарытэт Салернскай школы сярод іншых аналагічных вучэбных устаноў Заходняй Еўропы (Манпелье, Балоння, Падуя). Прынамсі, паводле дэкрэта Фрыдрыха II ад 1221 г. ніхто не мог займацца ўрачэбнай практыкай без пацвярджэння сваіх ведаў медыкамі Салернскай школы.

Сярэдневяковыя ўніверсітэты правіць

Сярэдневяковы ўніверсітэт, як правіла, складаўся з чатырох факультэтаў: артыстычнага (пазней філасофскага) і трох вышэйшых — права, медыцыны, тэалогіі. Першы факультэт выконваў ролю падрыхтоўчага. Тут выкладаліся «сем вольных мастацваў»: спачатку трывіум, пасля чаго здаваўся экзамен на бакалаўра мастацтваў, потым квадрывіум. Навучанне заканчвалася атрыманнем ступені магістра мастацтваў. На вышэйшых факультэтах прысуджаліся ступені бакалаўра і магістра адпаведнай галіны ведаў. Студэнты і выкладчыкі жылі ў інтэрнатах (калегіях), тут жа праводзіліся заняткі. Універсітэты пры гэтым выступалі ў якасці сярэдневяковых карпарацый — Universitas magistrorum et scolerium (Супольнасць настаўнікаў і вучняў).

Праграма ўніверсітэцкага навучання была, у параўнанні з сучаснай, не вельмі аб’ёмнай. На факультэте мастацтваў у Парыжскім універсітэце вывучалі ўсяго Арыстоцеля, у Балонскім рабілі акцэнт на рыторыцы Цыцэрона, матэматыцы і астраноміі Эўкліда і Пталамея. На факультэтах кананічнага права вывучалі «Дэкрэт Грацыяна». Такую назву атрымаў складзены каля 1140 г. манахам Грацыянам зборнік «Узгадненне супярэчлівых канонаў». У Балонскім універсітэце да яго дабавілі «Дэкрэталіі» — зборнік пастаноў Папы Грыгорыя IX, падрыхтаваны Раймондам Пенафортам у 1234 г.; «Кнігу шостую» — зборнік пастаноў Інакенція IV, Грыгорыя X, Мікалая III, складзены Баніфацыем VIII; «Кліменціны» — зборнік пастаноў Клімента V, падрыхтаваны Іаанам XXII у 1317 г., і «Экстраваганцыі» — зборнік пастаноў самога Іаана XXII.

Грамадзянскае права вывучалі па зборніку «Пандэкты», які быў складзены па загаду візантыйскага імператара Юсцініяна з твораў відных рымскіх юрыстаў. У Балонскім універсітэце акрамя таго вывучаўся зборнік ламбардскага права — «Кніга феодаў». Асновай медыцынскай адукацыі служыў трактат Канстанціна Афрыканскага «Мастацтва медыцыны», складзены з выкарыстаннем трактатаў Гіпакрата і Галена. Пазней пачалі вывучэнне перакладзеных з арабскай мовы «Канона» Авіцэны, «Альманзора» («Медыцынская кніга, прысвечаная Мансуру») Разеса (ар-Разі) і «Зборнік выпраўленняў» Авероэса (Ібн Рушда). Арыгінальная назва апошняга трактата была «Кітаб аль-каліят» («Кніга па медыцыне»). На тэалагічным факультэце акрамя Бібліі вывучалі «Сентэнцыі» Пятра Ламбардскага і «Гісторыю» Пятра Каместара.

Агульнае ўяўленне пра тэрміны навучання ва ўніверсітэце дае прыклад Парыжскага ўніверсітэта. На артыстычным факультэце студэнт вучыўся 6 гадоў, што выпадала на ўзрост ад 14 да 20 гадоў. Медыцына і кананічнае права вывучалася на адпаведных факультэтах яшчэ 5-6 гадоў. Больш доўгім быў шлях да звання доктара тэалогіі. Трэба было вучыцца не менш 8 гадоў, мець не менш 35 гадоў. Фактычны тэрмін навучання перавышаў 10 гадоў. З іх 6 адводзілася пасіўнаму ўспрыняццю інфармацыі, 4 — каменціраванню Бібліі, 2 — вывучэнню «Сентэнцый» Пятра Ламбардскага.

Для атрымання звання доктара ў Балонскім універсітэце трэба было прайсці два этапы: «экзамен прыватны» і «экзамен публічны». Перад правядзеннем першага з іх кандыдат даваў рэктару прысягу ў тым, што абавязуецца выконваць усе ўмовы, прадугледжаныя статутам, і не будзе падкупляць экзаменатараў. За тыдзень да падзеі адзін з прафесараў прадстаўляў яго архідыякану ўніверсітэта і заяўляў, што гэты студэнт здольны вытрымаць экзамен. У дзень экзамена, пасля імшы, кандыдат прыходзіў на калегію дактароў і атрымліваў два фрагменты для каменціравання. Пасля гэтага кандыдат ішоў дадому і пісаў неабходныя тэксты. Увечары таго ж дня студэнт выступаў перад дактарамі, якія пасля праслухоўвання каментарыя задавалі пытанні. Нарэшце адбывалася галасаванне, вынікі якога аб’яўляў архідыякан. Завяршаўся экзамен атрыманнем ліцэнзіі, але званне доктара і права на выкладанне прадастаўлялася яму пазней, падчас другога экзамена. Паводле яго ўмоў кандыдат прапаноўваў тэзісы па нейкай тэме і публічна абараняў іх перад студэнтамі. Пры гэтым лічылася, што ён упершыню выступае на дыспуце як прафесар. Пасля абароны тэзісаў архідыякан універсітэта пацвярджаў яго права на выкладанне і ўручаў новаму доктару кафедру, кнігу, залаты пярсцёнак і капялюш пэўнай формы.

Заходнееўрапейская філасофія правіць

Асновай сярэдневяковай заходнееўрапейскай філасофіі быў тэацэнтрызм, г. зн. прызнанне вызначальнай ролі ў свеце за богам. Хрысціянскі тэацэнтрызм непарыўна звязаны з вучэннем пра стварэнне свету — крэацыянізмам. У выніку актыўны пачатак перадаваўся ад прыроды да бога, што прывяло да ўсталявання непераадольнай перашкоды паміж няствораным быццём (богам) і створаным быццём (светам). У прыватнасці богу надавалася такая якасная характарыстыка, як бясконцасць (магутнасці, дасканаласці і г. д.), а матэрыяльны свет існаваў у межах, усталяваных для яго богам. У залежнасці ад выбару філосафам шляхоў пазнання створанага свету і бога, а таксама ад вызначэння месца чалавека ў свеце ў сярэдневяковай філасофіі сфарміраваліся два асноўныя кірункі — хрысціянізаваны платанізм (ці аўгусцінізм), які панаваў да XIII ст., і хрысціянізаваны арыстоцелізм (ці схаластыка), які заняў вядучыя пазіцыі ў XIII ст.

Асноўнай філасофскай праблемай, што знаходзілася ў цэнтры ўвагі аўтараў высокага Сярэднявечча, было пытанне пра суадносіны адзінкавага і агульнага. Абмеркаванне яго прывяло да спрэчкі аб універсаліях (агульных паняццях, ідэях) паміж наміналістамі (ад лац. nomen — імя) і рэалістамі (ад лац. realis — з рэчыва). Паводле меркавання філософаў-наміналістаў універсаліі не маюць самастойнага існавання. Яны ствараюцца розумам чалавека пры дапамозе паслядоўнага адсячэння індывідуальных і вызначэння агульных асаблівасцей канкрэтных прадметаў. Пры гэтым «крайнія» наміналісты лічылі ўніверсаліі толькі словамі, а «памяркоўныя» (вядомыя таксама як канцэптуалісты) прызнавалі папярэдняе існаванне агульных паняццяў (канцэптаў). Філосафы-рэалісты лічылі, што ўніверсаліі маюць сапраўднае існаванне і ўяўляюць сабой вечныя нязменныя ідэі боскага розуму.

Схаластыка правіць

Асноўнай праблемай, з якой ушчыльную сутыкнулася рымска-каталіцкая царква ў другой палове XIII ст., была спадчына Арыстоцеля. Справа ў тым, што да сярэдзіны XII ст. Заходняя Еўропа фактычна не ведала філасофскую грэчаскую спадчыну (выключэнне складалі два маленькія творы Арыстоцеля, перакладзеныя на лацінскую мову Севярынам Баэцыем у VI ст.). За гэты час сфарміравалася кола ідэй, якое развівалася на ўласнай глебе, праз адаптацыю рымскай спадчыны.

Аднак разам з пачаткам крыжовых паходаў заходнееўрапейская цывілізацыя ўступіла ў больш цесныя кантакты з цывілізацыяй ісламскай. Крыжаносцы прывозілі з Усходу кнігі на арабскай мове. У пачатку XII ст. таледскі архіепіскап Раймунд (займаў кафедру ў 1086—1124 гг.) стварыў групу перакладчыкаў з арабскай мовы на лацінскую. Пасля смерці Раймунда з гэтай групай была звязана дзейнасць вядомага інтэлектуала таго часу Дамінга Гундзісалва. Адным з першых твораў, перакладзеных на лацінскую мову, быў Каран. Але потым перакладчыкі пачалі працаваць з грэчаскай спадчынай — творамі Арыстоцеля, Платона, Плаціна, Прокла, Секста Эмпірыка, Дыягена Лаэрцыя. Акрамя таго творы Арыстоцеля з арабскай мовы перакладаліся шатландцам Мікаэлем Скотам (каля 1175 г. — каля 1236 г.), які з 1227 г. жыў на Сіцыліі, дзе была яшчэ адна кантактная зона заходнееўрапейскай і ісламскай цывілізацый. Арыстоцеля перакладалі і непасрэдна з грэчаскай мовы — Іаан з Венецыі (каля 1150 г.), Роберт Гросетэст (каля 1240 г.), Вільям з Мербеке (у прамежку 1255—1278 гг.). У выніку заходнееўрапейская інтэлектуальная эліта (студэнты і прафесары) атрымалі доступ да ўсіх твораў Арыстоцеля і шмат якіх іншых грэчаскіх філосафаў, перакладзеных на лацінскую мову.

Антычная спадчына не ўпісвалася ў рамкі пануючага ў філасофіі аўгусцінізму. Паводле гэтага вучэння чалавек лічыўся бессмяротнай душой, паселенай у смяротным целе, а матэрыяльны свет выступаў у якасці адлюстравання быцця ідэй. Пазнанне магчыма толькі пры дапамозе боскага азарэння.

Пытанне пра вызначэнне пазіцыі царквы адносна твораў Арыстоцеля стала вельмі актуальным. Першая рэакцыя кліру была адназначна адмоўнай — забараніць. Менавіта такую пастанову прыняў у 1209 г. Парыжскі мясцовы сабор. У 1210 і 1215 гг. чытаць і выкладаць Арыстоцеля забараніў Папа Рымскі Інакенцій III. У 1231 г. аналагічную па зместу булу выдаў Грыгорый IX. У той жа час стала відавочна, што забараніць вывучэнне твораў Арыстоцеля проста немагчыма, што яго ўсё роўна будуць чытаць і вывучаць ва ўніверсітэтах. Тады царква ўзяла курс на адаптацыю арыстацелізму і падгонку яго пад свае жорсткія патрабаванні.

У 1231 г. Грыгорый IX стварыў спецыяльную камісію на чале з Вільгельмам Аксерскім, якая працавала да 1237 г., але безвынікова. Тады справу перадалі ордэну даменіканцаў. У 1259 г. Папа Рымскі Урбан IV запрасіў у Рым малавядомага магістра тэалогіі Парыжскага ўніверсітэта, 34-гадовага манаха даменіканца Фаму (Томаса), які нарадзіўся каля горада Аквіна і таму атрымаў мянушку Аквінат (Аквінскі).

Фама Аквінскі жыў у Рыме да 1268 г., дзе пачаў пісаць сваю славутую «Тэалагічную суму». У 1269 г. папская курыя накіравала яго ў Парыж, дзе ён напісаў другую частку твора (1269—1272 гг.). У 1272 г. багаслоў вярнуўся ў Італію і пачаў працаваць у Неапалітанскім універсітэце (адначасова ён працягваў пісаць «Суму»). У 1274 г. Фама Аквінскі атрымаў асабістае запрашэнне ад Папы рымскага Грыгорыя X на II Ліёнскі сабор, але па дарозе захварэў і памёр. Твор застаўся незавершаным. У 1323 г. багаслова кананізавалі. Літаратурная форма твораў Фамы Аквінскага была абумоўлена яго педагагічнай дзейнасцю. «Тэалагічная сума» складалася з трох частак (другая мела два падраздзелы) і 512 пытанняў, на якія прапанавалася пэўная колькасць адказаў «за» і «супраць» (ад 2 да 10). Пры гэтым складанасць адказаў вар’іравалася ў шырокім дыяпазоне: ад вельмі складаных да прымітыўных. Кожны адказ у сваю чаргу мог мець шмат унутраных адгалінаванняў. Напрыклад, 69 пытанне «Сумы» «Пра ўваскрашэнне і першае месца, куды паступаюць душы пасля смерці», мае наступную структуру: тры пытанні, першае з трох распадаецца на сем, першае з сямі распадаецца на сем, якія ўжо дэталёва разглядаюцца.

Хрысціянізаваны Фамой варыянт арыстацелізму атрымаў назву схаластыка. Чалавек пры гэтым успрымаўся як аб’яднанне душы і цела ў разумную смяротную жывёлу, якая займала вызначанае месца ў сусветнай іерархіі. Пазнанне адбывалася ў выніку разважанняў казуальнага тыпу — ад наступства да прычыны, ад дзеяння да матывацыі.

Зараджэнне эксперыментальнай навукі правіць

У перыяд высокага Сярэднявечча пачаўся паступовы пераход прыродазнаўства ад спекуляцыйна-апрыёрных сузіральных схем больш ранняга перыяду да эксперымента. Пачатак яго быў звязаны з імем канцлера Оксфардскага ўніверсітэта, епіскапа Лінкольна (з 1235 г.) Роберта Гросетэста (1175—1253 гг.), які займаўся пытаннямі оптыкі, геаметрыі, астраноміі. Ён адным з першых выказаў ідэю пра тое, што пачаткам працэсу вывучэння прыродных з’яў выступае дослед, потым адбываецца яго аналіз і ўсталёўваецца нейкі агульны тэзіс або гіпотэза, якая правяраецца на практыцы.

Лінія, абазначаная Робертам Гросетэстам, была развіта Роджэрам Бэканам (каля 1220—1292 гг.). Ён нарадзіўся ў багатай сям’i, атрымаў вельмі добрую для свайго часу адукацыю, стаў магістрам мастацваў Оксфардскага ўніверсітэта, пасля чаго пераехаў у Парыж, дзе пачаў чытаць лекцыі па трактатах Арыстоцеля на артыстычным факультэце. Каля 1247 г. Бэкан вярнуўся ў Оксфард, дзе, магчыма пад уплывам Гросетэста, пачаў займацца эксперыментальнымі даследаваннямі, сам рабіў інструменты і абсталяванне, рыхтаваў асістэнтаў. У гэты час асноўнай сферай яго навуковых інтарэсаў былі астраномія, матэматыка, оптыка, алхімія і мовы. Бэкан правёў шэраг алхімічных эксперыментаў, пры дапамозе камеры абскура назіраў зацьменне Сонца.

У 1257 г. Роджэр Бэкан далучыўся да францысканскага ордэна. Спачатку гэты крок адмоўна адбіўся на яго навуковай дзейнасці. Пасля загада генерала ордэна Банавентуры Бэкана перавялі ў Парыж і зняволілі ў кляштары. Аднак яму ўдалося пераканаць Папу Рымскага Клімента IV у тым, што больш дакладныя веды пра прыроду, атрыманыя ў выніку эксперыментаў, прынясуць вялікую карысць хрысціянскай веры, царкве і ўніверсітэтам. У 1266 г. Папа прапанаваў Бэкану выкласці свае думкі ў пісьмовым выглядзе. Вучоны, як можна меркаваць, чакаў менавіта такога развіцця падзей, прынамсі ўжо ў 1267—1268 гг. ён адправіў у Рым свае энцыклапедычныя трактаты «Вялікі твор», «Малы твор», «Трэці твор». Менавіта ў «Вялікім творы» Бэкан першым з еўрапейцаў выкарыстаў тэрмін «эксперыментальная навука». Адразу па заканчэнні працы ён пачаў пісаць яшчэ адну энцыклапедыю, што захавалася фрагментарна — «Агульныя прынцыпы прыроднай філасофіі» і «Агульныя прынцыпы матэматыкі». У 1272 г. з’явіўся яго трактат «Філасофскае скарачэнне». Аднак ужо ў 1277—1279 гг. яго зноў пасадзілі ў турму, магчыма ў сувязі з цікавасцю да алхіміі і астралогіі. Апошні свой твор «Тэалагічнае скарачэнне» Бэкан напісаў перад самай смерцю.

Сярод іншых прыродазнаўцаў высокага Сярэднявечча варта згадаць ураджэнца польскай Сілезіі Вітэла (1230—1275 гг.), які атрымаў адукацыю ў Парыжы, а потым вывучаў оптыку. Даменіканскі манах Тэадорых Фрэйбергскі (1250—1310 гг.) напісаў шэраг прыродазнаўчых твораў, у тым ліку трактат «Пра вясёлку». Французскі навуковец П’ер з Марынура (першая палова XIII ст.) разглядаў у сваіх творах пытанні оптыкі, матэматыкі, астраноміі, медыцыны, алхіміі, першым пачаў вывучэнне магнетызму.[1]

Сакралізацыя гісторыі Атонам Фрэйзінгенскім правіць

Аўтарам адзінай цэласнай гістарычнай канцэпцыі, якая сфарміравалася ў высокім Сярэдневякоўі, быў Атон Фрэйзінгенскі (каля 1111—1158 гг.), сын Агнесы, дачкі імператара Генрыха IV. Апошняя абставіна азначала, што імператар Конрад III прыходзіўся яму зводным братам, а Фрыдрых I Барбароса — пляменнікам. Адукацыю будучы гісторык атрымаў у Парыжы ў Гуга Сен-Вікторскага. Прыблізна ў 1132—1133 гг. Атон уступіў у цыстэрцыянскі кляштар у Марымондзе (усходняя Шампань) і ў скорым часе стаў яго абатам, а ў 1138 г. быў рукапаложаны ў сан епіскапа Фрэйзінга (Баварыя).

Асноўны гістарычны твор Атона Фрэйзінгенскага — «Хроніка, або Гісторыя пра два грамадствы», напісаны ў 1143—1146 гг., ахапіў усю гісторыю чалавецтва ад стварэння свету да пачатку 1146 г. Паводле аўтарскага плана, выказанага ў прадмове, увесь твор павінен складацца з 8 кніг, прычым першая кніга пачыналася ад Адама, а апошняя апісвала прыход Антыхрыста і Страшны суд.

Прапанаваны Атонам агульны погляд на гісторыю чалавецтва заснаваны на традыцыйнай антычна-хрысціянскай схеме чатырох эпох: асіра-вавілонскай, міда-персідскай, грэка-македонскай, рымскай. Але пры гэтым робіцца акцэнт на працэсе ператварэння імперыі ў хрысціянскую і яе перанос у новай якасці ад аднаго народа да іншага. У выніку ствараецца паралельная лінія фіксацыі асноўных перыядаў, што выходзіць за традыцыйныя рамкі — дахрысціянская імперыя (Вавілон, Мідыя, Рым), хрысціянская імперыя (Візантыя, дзяржава Адаакра, лангабарды, франкі, усходнія франкі). Шматлікія пераносы імперыі прывялі да нечаканага выніку — яе старэнню і псаванню. «Перанесеная з Рыма да грэкаў, — піша Атон, — ад грэкаў да франкаў, ад франкаў да лангабардаў, ад лангабардаў зноў да нямецкіх франкаў, гэтая імперыя не толькі стала старой і слабай, але з-за сваёй пераменлівасці, быццам лёгкія каменьчыкі, што перакідваюцца вадой туды і сюды, сабрала на сабе мноства бруду і атрымала розныя пашкоджанні. Такім чынам, зямныя няшчасці выяўляюцца нават у самой галаве свету і яе падзенне прадказвае гібель усяму свету».

У наступным схема пераносу накладваецца і на культуру чалавецтва і робіцца выснова пра яе блізкі закат: «Навука была перанесена адтуль (г. зн. з Егіпта) да грэкаў, потым да рымлян, нарэшце да галаў і немцаў. І трэба зазначыць, што ўся зямная ўлада і навука зарадзіліся на Усходзе і ідуць да канца на Захадзе, і ў гэтым выяўляецца непастаянства ўсяго зямнога».

Блізкі закат навукі, культуры і гісторыі, паводле меркавання аўтара, суправаджаецца шматлікімі бедамі: «Мы, што размешчаны быццам у канцы часоў, не столькі чытаем пра няшчасці смертных у іх (г. зн. гісторыкаў) кнігах, колькі знаходзім іх у нас саміх з досведу сучаснасці». Атон чакаў завяршэння гісторыі чалавецтва ўжо ў бліжэйшай будучыні і гэтым можна вытлумачыць эсхаталагізм апошняй кнігі яго твора.

Рыцарская культура. Геральдыка і турніры правіць

Высокае сярэдневякоўе стала часам фарміравання асноў рыцарскай культуры, якая дасягнула свайго росквіту ў Заходняй Еўропе ў XIV—XV стагоддзях. Асноўнымі праяўленнямі яе былі геральдыка, турніры, куртуазная літаратура, рыцарскія раманы.

Геральдыка — гэта дакладная навука, прысвечаная стварэнню і апісанню гербаў. Узнікненне яе можна аднесці да перыяду крыжовых паходаў. Аб гэтым сведчыць і відавочная практычная неабходнасць стварэння для рыцараў спецыяльнай сістэмы апазнавальных знакаў па прынцыпу «свой — чужы», і ўсходнія карані шэрагу геральдычных знакаў. Так, «шлемны намет» нагадваў спецыяльныя кавалкі тканіны, што прыкрывалі шлем ад перагрэву, і рассякаліся на асобныя палоскі ад удараў арабскіх шабляў, «шлемная павязка», што ўяўляе сабой умоўную выяву вяроўкі з вярблюджай воўны, для замацавання гэтага кавалка тканіны, «безант» (кружок залатога колеру) — памяць пра візантыйскія манеты. У XII—XIII стагоддзях адбываецца фарміраванне набораў геральдычных сімвалаў, замацаванне іх за родамі і ўсталяванне правілаў трансфармацыі (старэйшыя і малодшыя лініі, удаўство, шлюб і г. д.). Фактычна гэта азначала стварэнне асобнай мовы для запісу інфармацыі, што дае магчымасць ідэнтыфікаваць чалавека. Практыкай ідэнтыфікацыі асобы было апісанне герба, яго праверка, запіс правоў рыцара, якое рабілі геральдмейстэры перад турнірам.

Першы афіцыйны рыцарскі турнір з паказальным боем дзвюх груп маладых рыцараў у Заходняй Еўропе адбыўся ў 842 годзе ў час асабістай сустрэчы ў Страсбургу Людовіка Нямецкага і яго брата Карла. Больш дэталёвая інфармацыя пра турніры паступае з X ст. (пры двары Генрыха Птушкалова). Першыя турнірныя правілы былі запісаны французскім рыцарам Годфрыдам дэ Прэльі з Турэні (памёр у 1066 годзе). З XII стагоддзя турніры пашыраюцца ў Англіі, Францыі, Італіі, а ў XIII стагоддзі правядзенне турніраў становіцца ўстойлівай традыцыяй. Перад турнірам праводзіўся спецыяльны суд, на якім вызначалася, ці дастойныя яго ўдзельнікі спаборнічаць адзін з адным, ці ўсе яны з’яўляюцца высакароднымі рыцарамі і г. д. Паралельна разгортвалася актыўная тэхнічная і арганізацыйная работа: рыхтавалася поле, ставіліся бар’еры, будаваліся ложы для знаці, герольды аб’яўлялі правілы і вызначалі прызавы фонд. У якасці апошняга выступалі ахвяраваныя дамамі ўпрыгажэнні. Дзень турніра пачынаўся з агляду зброі. Дзіды павінны былі быць вучэбнымі, з тупымі наканечнікамі або без іх са спецыяльнымі пустымі шарамі, што наносілі моцны ўдар, але не прабівалі даспехі. Мячы таксама былі вучэбныя — шырокія, кароткія, затупленыя або зробленыя з кітовай косці і абцягнутыя скурай. Толькі шчыты былі сапраўдныя баявыя. Гледачам строга забаранялася прыходзіць з мячамі, у той жа час герольды мелі зброю і ў выпадку неабходнасці наводзілі парадак у натоўпе гледачоў. Аднак поўнай гарантыі бяспекі не было. Турнір у Нейсе (1240 г.), дзе выкарыстоўвалася выключна вучэбная зброя, забраў жыцці 60 рыцараў. Пасля агляду зброі пачыналі баявыя спаборніцтвы. Турніры былі двух відаў:

  • 1) уласна турнір, г. зн. бой дзвюх груп рыцараў на мячах і булавах у пешым страі;
  • 2) жут (джостра), г. зн. адзінаборства двух конных рыцараў. Завяршаўся турнір банкетам і раздачай прызоў.

Раманы артураўскага цыкла правіць

Зарадзіліся рыцарскія раманы на поўначы Францыі. Іх тыповым героем быў рыцар, які шукаў прыгоды дзеля маральнага ўдасканалення, уласнай славы, Прыгожай Дамы. У выніку подзвіг у імя радзімы, які займаў значнае месца ў гераічным эпасе, адыходзіць на другі план. Пачатковы перыяд развіцця жанру адносіцца да сярэдзіны XII ст. і прадстаўлены пераказамі вядомых антычных сюжэтаў у тэрмінах і вобразах феадальнага грамадства: «Раман пра Аляксандра», «Раман пра Брута», «Раман пра Фівы», «Раман пра Энея». З другой паловы стагоддзя актыўна развіваюцца творы, сюжэтна звязаныя з кельцкім фальклорам. Найбольш вядомы цыкл, што зарадзіўся ў гэты перыяд, складаюць раманы пра караля Артура і рыцараў «Круглага стала».

Сюжэтны стрыжань цыкла выглядае наступным чынам. Рэзідэнцыяй караля Артура і каралевы Гінеўры служыць замак Камелот. Тут стаіць круглы стол (каб на банкеце не было падзелу гасцей на больш і менш ганаровых) з тронам і 12 крэсламі для самых слаўных рыцараў: пляменніка караля Гавена, сенешала Кея, Трыстана (героя асобнага цыкла пра яго і Ізольду), Ланселота і інш. Над сталом — дэвіз «Сіла — гэта яшчэ не справядлівасць, справядлівасць — гэта і ёсць сіла». Раз у год, на свята Пяцідзесятніцы, рыцары збіраліся за сталом і расказвалі пра свае прыгоды. У выніку трагічнага кахання Гінеўры і Ланселота разгарнулася міжусобная барацьба, што прывяла каралеўства да краху. Самога Артура феі адвезлі на востраў Аскалонскага возера, яго меч Эскалібур знік у водах возера, а рыцары «Круглага стала» накіраваліся на пошукі легендарнай чашы Грааль, у якую была сабрана кроў, што выцякала з цела ўкрыжаванага Хрыста. Чаша магла лячыць хваробы і рабіць дабро (раманы пра Грааль складаюць асобны цыкл). Літаратурны вобраз караля Артура з’явіўся ўпершыню ў «Гісторыі брытаў» (1137 г.) Гальфрыда Манмуцкага. У 1155 г. гэты твор быў перакладзены на французскую мову нармандцам Васам (Вайсам), што зрабіла імя Артура вельмі папулярным у краінах Заходняй Еўропы. Пры гэтым Вас дадаў некалькі кельцкіх легенд, у тым ліку пра Ланселота і Гінеўру. Аднак сапраўдным творцам цыкла раманаў пра Артура стаў Крэцьен дэ Труа (каля 1130 г. — каля 1191 г.), які развіў асноўныя сюжэтныя лініі Гальфрыда — Васа ў пяці раманах: «Эрык і Эніда», «Кліжэс», «Ланселот, або Рыцар калёсаў», «Івейн, або Рыцар ільва», «Персеваль, або Аповесць пра Грааль» (незавершаны). Апошні сюжэт развіў нямецкі паэт Вольфрам фон Эшэнбах (памёр каля 1220 г.), які не ўмеў пісаць, а можа і чытаць, у раманах «Парцыфаль» і «Тытурэль».

Дастаткова поўна распрацаваны вобраз Артура ў англійскай сярэдневяковай літаратуры, у раманах XIII ст. «Артур», «Артур і Мерлін», «Ланселот Азёрны». Лагічным завяршэннем англійскага і французскага артураўскага цыкла можна лічыць раман Томаса Мелары (1417—1470 гг.) «Смерць Артура».

Куртуазная літаратура правіць

Непасрэдна звязана з рыцарствам развіццё куртуазнай літаратуры, галоўным пафасам якой была прапаганда ідэалаў рыцарскай годнасці. Пры гэтым неабходна ўлічваць, што куртуазная літаратура выконвала вельмі важную функцыю ў сярэдневяковым менталітэце: стварала магчымасць індывідуалізацыі ў грамадстве, якое індывідуалізм адмаўляла ў прынцыпе. Паэты, якія працавалі ў жанры куртуазнай літаратуры (трубадуры, труверы, аўтары рыцарскіх раманаў у вершах і прозе) прысвячалі свае творы любві да Прыгожай Дамы. Асноўная характэрная рыса куртуазнай любві — яе прынцыповая немагчымасць рэалізацыі на практыцы і эмацыянальныя перажыванні паэта. Менавіта гэта абставіна дае магчымасць чалавеку заставацца сам-насам з уласнымі пачуццямі, г. зн. магчымасць стаць індывідам. У рэчышчы куртуазнай любві, як можна меркаваць, развіваўся і культ Дзевы Марыі, які асабліва моцна пашырыўся ў каталіцкай Заходняй Еуропе ў перыяд высокага Сярэдневякоўя.

Сярэдневяковая лірыка правіць

Сфарміравалася рыцарская лірыка на поўдні Францыі, у Правансе, на мяжы XI—XII ст. Менавіта тут былі найбольш спрыяльныя ўмовы для яе развіцця — культурнае асяроддзе і стабільная эканоміка. Правансальскія паэты называлі сябе трубадурамі. Гэта былі сапраўдныя прафесіяналы, якія пастаянна працавалі над метрыкай, строфікай, мелодыкай, рыфмамі. Найбольш дасведчаныя, спрактыкаваныя і таленавітыя аўтары лічылі, што выкарыстанне ўжо вядомых тыпаў ці мелодыкі абражае іх творчую годнасць і таму шукалі свае ўласныя шляхі для рэалізацыі задумак.

Усяго вядома 2540 вершаў трубадураў, якія належаць 460 аўтарам (з іх 30 жанчын). Гэта былі прадстаўнікі розных сацыяльных слаёў грамадства: манархі, магнаты, простыя рыцары, гандляры, рамеснікі, клірыкі.

У паэзіі трубадураў прысутнічаюць розныя ступені складанасці ўспрыняцця. На пачатковым этапе развіцця жанру пашыраўся так званы «цёмны стыль». Яго першымі прадстаўнікамі былі трубадуры з ліку арыстакратаў, якія імкнуліся выкарыстоўваць ускладнёныя паэтычныя формы, каб быць зразумелымі вельмі вузкаму колу слухачоў. Пазней узмацніліся пазіцыі «яснага стылю», прыхільнікі якога арыентаваліся ўжо на больш шырокую аўдыторыю. Заняпад правансальскай паэзіі адбыўся ў XIII ст. у выніку разбуральных для поўдня Францыі альбігойскіх войнаў.

Свае паэты былі і ў паўночнай Францыі — труверы. У асноўным яны развівалі тыя ж жанры, што і правансальскія трубадуры, толькі на больш нізкім літаратурным узроўні.

Развіццё куртуазнай лірыкі на германскіх землях звязана з дзейнасцю мінезінгераў (XII—XIII ст.), аўтараў песень пра каханне (мінезангаў). У XIV ст. іх замяніла бюргерская паэзія мейстэрзанг (XIV ст.). Да жанру рыцарскай лірыкі можна аднесці і так званыя «ле» — маленькія вершаваныя навэлы любоўнага зместу, вядомыя ў Брэтані (адсюль паходзіць яшчэ адна іх назва — «брэтонскія ле»).

Гарадская культура. Літаратура правіць

Асноўныя творы, якія захаваліся да нашага часу, — фабліо (Францыя) і шванкі (Германія). Абодва тэрміны вызначаюць рэалістычную вершаваную навэлу камічнага або сатырычнага зместу.

Вядома каля 150 фабліо, з якіх 60 з’яўляюцца аўтарскімі. Літаратуразнаўцы прыйшлі да высновы, што гэтыя творы былі напісаны на паўночным захадзе Францыі ў Пікардыі. Фабліо адлюстроўваюць светаўспрыманне гараджан, але іх ведалі таксама сяляне і феадалы. У апошнім выпадку грубаватыя жарты замяняліся больш вытанчанымі. Вось сюжэт фабліо «Селянін-лекар». Заможны селянін ажаніўся з дачкой двараніна, але, каб тая яму не здраджвала, ён, на ўсякі выпадак, кожную раніцу збіваў яе на горкі яблык, пасля чаго ішоў працаваць у поле, а калі вяртаўся, то прасіў яе дараваць яму. Прычым усё гэта паўтаралася на наступны дзень. У рэшце рэшт такое жыццё жонцы надакучыла і яна вырашыла яго змяніць. А тут як раз у прынцэсы косць патрапіла не туды, куды трэба. Усе пачалі шукаць лекара. Пры такой нагодзе жанчына заявіла, што яе мужык на самай справе з’яўляецца вельмі добрым і спрактыкаваным урачом, але мае адну хібу — пачынае працаваць толькі пасля таго, як яго добра паб’юць. Кароль запрасіў селяніна і загадаў яму вылечыць прынцэсу. Той натуральна пачаў адмаўляцца і кароль загадаў яго біць. Той пайшоў да прынцэсы, рассмяшыў яе, косць сама сабой выскачыла. Пасля гэтага выпадку да селяніна, як быццам да лекара, збіралася шмат людзей, якіх таксама трэба было лячыць. Селянін пастаянна адмаўляўся і яго пастаянна білі. Нарэшце ён заявіў, што мае лякарства ад усіх хвароб — попел самага хворага чалавека, спаленага жыўцом. Як толькі пра гэта пачулі хворыя, то ўсе яны раптам зніклі.

Найбольш вядомыя шванкі належаць Штрыкеру (XIII ст.). Асабліва папулярным быў цыкл, прысвечаны Папу Амісу, які меў вельмі рэалістычны погляд на жыццё і ўвасабляў найбольш станоўчыя рысы гараджаніна: кемлівасць, хітраватасць, дасціпнасць, вынаходлівасць. Так, калі епіскап загадаў Амісу навучыць асла чытаць, поп насыпаў паміж старонкамі Бібліі авёс. Асёл, каб яго з’есці, усоўваў туды сваю морду і перагортваў старонкі, што выглядала так, быццам жывёла чытае. Калі ж Аміс быў пры двары Каралінгаў, то намаляваў за вялікія грошы карціну, якую мог пабачыць толькі чалавек, народжаны ў законным шлюбе. Палатно было чыста, але кароль першы сказаў, што карціна вельмі прыгожая.

Акрамя фабліо і шванкаў гарадскую літаратуру Сярэднявечча прадстаўлялі творы так званага жывёльнага цыклу (казкі і байкі пра жывёл і птушак). Найбольш вядомы сярод іх — «Раман пра Ліса» (30 эпізодаў) з галоўнымі героямі лісам Рэнарам і воўкам Ізенгрымам. Сюжэты выкарыстоўваліся традыцыйныя. Напрыклад: ліс прапанаваў воўку лавіць рыбу ў палонцы пры дапамозе ўласнага хваста, у выніку чаго хвост прымёрз. Працавалі над раманам каля 10 ананімных аўтараў, і ў хуткім часе ён набыў вялікую папулярнасць, з’явіліся наследаванні — «Каранацыя Ліса» (Фландрыя, 1270 г.), «Рэйнеке-ліс» (Германія, XV ст.).

Адным з найбольш яркіх прадстаўнікоў гарадской культуры высокага ды і ўсяго Сярэднявечча быў геніяльны італьянскі паэт Дантэ Аліг’еры (1265—1321 гг.). Нарадзіўся ён у маі 1265 г. у Фларэнцыі, дзе атрымаў вельмі добрую адукацыю. У 1289 г. прыняў удзел у войнах Фларэнцыі з суседзямі — бітва пры Кампальдзіна (вайна з Арэца), аблога Капроны (вайна з Пізай). Дантэ прымаў актыўны ўдзел у палітычным жыцці горада на баку «белых» гвельфаў — быў членам калегіі прыяраў (1300 г.). У пачатку лістапада 1301 г. у Фларэнцыі перамаглі «чорныя» гвельфы. Дантэ даведаўся пра пераварот, калі быў у Рыме, і пераехаў у Сіену.

У сакавіку 1302 г. у Фларэнцыі Дантэ і 14 «белых» гвельфаў былі прыгавораны да спалення. Пачаліся 20-гадовыя блуканні паэта па Італіі без спадзявання на вяртанне. Дантэ пазбавілі нават права на амністыю. Памёр паэт у верасні 1321 г. у Равене, дзе і знаходзіцца яго магіла. Усе спробы фларэнційцаў дабіцца перанясення праха свайго геніяльнага ўраджэнца закончыліся нічым.

Вершы Дантэ пачаў пісаць у 18 гадоў. Каля 1292 г. ён адабраў 30 сваіх ранніх твораў (25 санетаў, 4 канцоны, 1 станца), дабавіў празаічныя пераходы і выдаў у выглядзе белетрызаванай аўтабіяграфіі — «Новае жыццё». Гэты зборнік з’явіўся адной з вяршынь італьянскага «новага салодкага стылю». Да такой жа літаратурнай формы (вершы разам з прозай) Дантэ звярнуўся ў 1304—1307 гг. пры напісанні «Банкета». Твор застаўся незавершаным: з задуманых 15 кніг канцон і філасофскіх трактатаў-каментарыяў былі напісаны толькі 4. У гэты ж перыяд на лацінскай мове Дантэ напісаў першае ў Еўропе даследаванне па мовазнаўству — трактат «Пра народную мову», які застаўся незавершаным. Палітычныя погляды Дантэ былі адлюстраваны ў трох лістах у падтрымку імператара Генрыха VII, у якім паэт бачыў чалавека, здольнага аб’яднаць Італію, і трактаце на лацінскай мове «Пра манархію» (1312—1313 гг.).

Вяршыняй творчасці Дантэ стала паэма «Камедыя» ў трох частках: «Пекла», «Чысцец», «Рай». Работа над ёй пачалася каля 1307 г. і закончылася перад самай смерцю паэта. У венецыянскім выданні 1555 г. паэма выйшла пад сучаснай назвай — «Боская камедыя». Шырокі зварот да старажытнарымскай культуры, яго ўласныя ацэнкі лёсаў мноства вядомых людзей, якія трапілі ў пекла, чысцец, рай па прысуду Бога, адрозніваюць твор Дантэ ад шматлікіх «апісанняў» замагільнага свету. Вялікага паэта часта называюць прадвеснікам Адраджэння.

Тэатр правіць

Пра зараджэнне сярэдневяковага тэатра можна гаварыць прыблізна з IX—X ст., калі ў каталіцкіх набажэнствах на Каляды і Вялікдзень з’явіліся так званыя тропы — дыялагічныя ўстаўкі-пераказы евангельскага тэксту, да якіх пазней дабавілася пантаміма. Напрыклад, падчас каляднага набажэнства вернікі разыгрывалі сцэнкі шанавання малога Ісуса. Тропы і інсцэнізацыі літургічнага тэксту спрыялі ўзнікненню новага віду мастацтва — літургічнай драмы (X—XII ст.), месца дзеяння якой было вынесена за касцельныя муры. Найбольш вядомае прадстаўленне такога роду — французская літургічная драма «Адам» (1170 г.).

З канца XI ст. узніклі так званыя бытавыя апрацоўкі біблейскіх тэкстаў. У выніку з’яўляюцца новыя персанажы, якіх не было ў Бібліі, але якіх добра ведалі гараджане: гандляр алеем, які прадаваў алей для Ісуса, гандляр зброяй, які прадаваў меч апосталу Паўлу, якім той потым адсек вуха рабу Малху. Такім чынам паступова фарміруецца сярэдневяковы тэатр. Асноўная яго рыса — незалежнасць ад антычнай традыцыі. Адзіны прыклад выкарыстання апошняй дае творчасць першай нямецкай паэткі манахіні Хротсвіты Гандэрсгеймскай (каля 935—1000 гг.), якая каля 960 г. напісала 6 невялікіх камедый у духу Тэрэнцыя. Пры гэтым была праведзена адпаведная хрысціянская карэкціроўка персанажаў. Так, рабы і дурнаватыя старыя замяняліся цнатлівымі служанкамі, хрысціянскімі мучанікамі і г. д. Пра пастаноўку гэтых п’ес на сцэне нічога не вядома, хаця такая магчымасць не выключаецца.

Першы сапраўдны тэатральны жанр — містэрыя — з’явіўся ў XII—XIII ст. Пастаноўка містэрый (масавых самадзейных прадстаўленняў з удзелам дзясяткаў і соцень чалавек) была справай гонару кожнай гарадской карпарацыі (у асноўным цэхаў) і адбывалася ў час гарадскіх святаў або кірмашоў. Пра пачатак прадстаўлення гараджане і сяляне з навакольных вёсак папярэджваліся загадзя. У дзень містэрыі гарад скія вуліцы ўпрыгожваліся, па іх праходзіла ўрачыстая працэсія з удзелам кіраўнікоў горада, святароў, цэхаў, гільдый, гараджан. Само прадстаўленне адбывалася на гарадской плошчы, на так званай сімультаннай сцэне (у Францыі і Германіі), дзе адначасова размяшчаліся ўсе неабходныя рэчы для дэкарацый розных эпізодаў. Тэатральная тэхніка ў тыя часы была на дастаткова высокім узроўні — у час прадстаўленняў грымеў гром, грэшнікі правальваліся ў пекла, душы праведнікаў узносіліся на неба, апосталы хадзілі па хмарах і г. д. У Англіі і Фландрыі прадстаўленні паказвалі на рухомых сцэнах — маленькіх пляцоўках на калёсах з адпаведнымі дэкарацыямі. Калёсы перамяшчаліся па гораду, таму з невялікім інтэрвалам адзін спектакль адбываўся ў розных раёнах горада, што павялічвала выручку артыстаў.

Пэўны штуршок для развіцця містэрый дало ўвядзенне ў 1246 г. царкоўнага свята Цела Хрыстова. У выніку былі створаны цыклы містэрый, якія ахоплівалі ўсю біблейскую гісторыю — ад стварэння свету да Страшнага суда.

У X—XI ст. узнік яшчэ адзін тэатральны жанр — міракль (ад лац. miraculum — цуд). Ад містэрыі міракль адрозніваўся толькі тым, што ў яго аснову былі пакладзены звычайна не біблейскія тэксты, а рэлігійныя паданні, што адкрывала большыя магчымасці для выкарыстання ўставак бытавога і авантурнага зместу. Вельмі папулярнымі былі міраклі так званага багародзічнага цыкла, заснаванага на шматлікіх паданнях пра Дзеву Марыю. Пры гэтым распрацоўвалася адзіная схема: чалавек грэшыць, трапляе ў бяду, звяртаецца да Дзевы Марыі, якая яго выратоўвае з дапамогай цуда. Так, «Міракль пра Тэафіла», напісаны французскім гараджанінам Рутбёфам (каля 1230—1285 гг.), расказвае пра нейкага кляштарнага аканома, які пракраўся і, каб утрымацца на сваёй пасадзе, прадаў душу д’яблу. Калі прыйшоў час смерці, аканом перапалохаўся, што трапіць у пекла, і звярнуўся з малітвай да Дзевы Марыі, апошняя проста забрала распіску Тэафіла.

Першыя прафесійныя артысты правіць

Характэрнымі рысамі сярэдневяковых артыстаў былі ўніверсалізм і ўзаемазамяняльнасць, а таксама высокі ўзровень падрыхтоўкі па асобных спецыяльнасцях. Найбольш распаўсюджаным было прадстаўленне канатаходцаў. У «Хроніцы» Фруасара згадваецца пра работу канатаходца, які выконваў трукі, трымаючы ў руках дзве свечкі. Канат пры гэтым быў нацягнуты ад адной з вежаў сабора Парыжскай Божай маці да самага высокага дома каля моста Сен-Мішэль. Фокуснікі дзяліліся на маніпулятараў (прэстыдзіжытатараў) і ілюзіяністаў. У першых найбольш папулярным быў фокус з шарыкам і трымя шклянкамі, перавернутымі дагары, у другіх — з’яўленне труса з ларца і адсечаная галава на талерцы. Дрэсіроўшчыкі працавалі з мядзведзямі, сабакамі, малпамі і іншымі жывёламі.

Архітэктурна-мастацкія стылі Сярэднявечча правіць

Раманскі стыль правіць

 
Бамбергскі сабор. Першая траціна XIII ст.

Раманскі стыль пачаў пашырацца на тэрыторыі Заходняй Еўропы ў X ст. Ён прыйшоў на змену шматлікім мясцовым варыянтам, лакальным стылям (меравінгскаму  (італ.), каралінгскаму і інш.). Новы стыль спачатку атрымаў у даследчыкаў розныя вызначэнні: візантыйскі, навагрэчаскі, старагерманскі, раманскі (у сэнсе рымскі). Але ніводная з прыведзеных дэфініцый не можа лічыцца дакладнай і вычарпальнай. Аднак з лёгкай рукі французскіх гісторыкаў Шарля дэ Жэрвіля  (фр.) і дэ Камона  (руск.), якія ўпершыню выкарысталі ў 1820 г. тэрмін «раманскі стыль», агульнае прызнанне атрымала менавіта гэтая назва.

 
Усходні фасад Майнцкага сабора. XI—XIII стст.
 
Вормскі сабор (1181—1234)

Знешнімі адзнакамі пабудоў раманскага стылю, як правіла, з’яўляюцца масіўныя муры з вузкімі праёмамі акон. У цэлым пабудова ўяўляе сабой сістэму простых стэрэаметрычных аб’ёмаў (кубы, паралелепіпеды, прызмы, цыліндры). З аднаго боку раманскія храмы працягвалі традыцыі рымскай архітэктуры — тут выкарыстоўваўся прамавугольны храм (базіліка) з прадольнымі нефамі і апсідай. Новым было з’яўленне трансепты — галерэі, перпендыкулярнай нефам. У выніку цэнтральны неф і трансепт складалі крыж, што адпавядала хрысціянскай сімволіцы. Над гэтым перакрыжаваннем размяшчалася вежа (яшчэ адна прыкмета раманскай пабудовы). Іканаграфія раманскага сабора арыентавалася на сюжэты, звязаныя з праяўленнем магутнасці бога: Хрыстос, Страшны суд і г. д. Прафесійны ўзровень выканання пабудоў быў не вельмі высокі. Справа ў тым, што іх будавалі непрафесійныя рабочыя або манахі. Толькі ў канцы XII ст. узніклі першыя арцелі спецыялістаў-муляраў з ліку міран.

Гатычны стыль правіць

Тэрмін «готыка» ўпершыню з’явіўся ў творах Джорджа Вазары (15111574 гг.). У гэты час ён меў адназначна адмоўны сэнс і ахопліваў вельмі шырокі адрэзак часу. Для Вазары гатычная архітэктура ўключала абсалютна ўсе пабудовы, якія з’явіліся ў Заходняй Еўропе пасля рымскага перыяду і да пачатку Рэнесансу. У XIX ст. пасля ўвядзення ў навуковы ўжытак терміна «раманскі стыль», былі ўдакладнены і межы готыкі: XIIXV/XVI ст. Пры гэтым вылучаюць раннюю, высокую і познюю готыку.

 
Каркас гатычнага храма
 
Скляпенні Вінчэстэрскага сабора
 
Вітражы Святой капэлы Людовіка IX

Гатычная архітэктура прадстаўлена шматлікімі пабудовамі — тут ёсць і свецкія будынкі і своеасаблівая планіроўка гарадоў, але галоўны помнік готыкі — гэта сабор, які трэба разглядаць як вышэйшы ўзровень сінтэзу архітэктуры, скульптуры, мастацтва (вітражы). Пры гэтым вялізная прастора сабора літаральна рвалася ў неба. Рытму пабудовы падпарадкоўваліся статуі. Узмацнялі ўражанне незвычайныя эфекты ад святла, якое праходзіла праз маляўнічыя вітражы. Тэхнічнай асновай готыкі стала вынаходства складанай каркаснай структуры. Спачатку рабілі каркас звода з каменных слупоў. Потым прамежкі паміж аркамі (нервюрамі) запаўнялі больш лёгкімі камянямі. Умацоўвалі звод пры дапамозе апорных слупоў — контрфорсаў, пасля чаго звод звязвалі з контрфорсамі спецыяльнымі апорнымі аркамі — аркбутанамі. У выніку шырокія масіўныя муры, якімі вызначаліся раманскія пабудовы, сталі непатрэбнымі — вага скляпення размяркоўвалася на большую плошчу (праз контрфорсы). Цяпер архітэктары вельмі проста праразалі муры высокімі вокнамі і шырокімі аркамі, якія рваліся ўгару.

У плане гатычны сабор уяўляў сабой трох- ці пяцінефную базіліку з трансептам, дэамбулаторыем (паўкруглы абыход хора), да якога прымыкаў «вянок капэл» (радыяльныя капэлы — месцы для малітвы асобнай сям’і). Абавязковымі элементамі гатычнага касцёла было акно круглай формы з асаблівым малюнкам вітража («гатычная ружа») і наяўнасць дзвюх вежаў у заходняй частцы будынка (апошні элемент, мабыць, своеасаблівы перажытак германскага язычніцтва). Справа ў тым, што паводле светаўспрымання старажытных германцаў пасля заходу сонца менавіта з захаду прыходзяць дэманы цемры, ад якіх і абаранялі людзей вежы.

 
Кёльнскі сабор

Найбольш вядомымі помнікамі гатычнага стылю лічацца Кёльнскі сабор (пяцінефная базіліка, даўжыня — 144 м, вышыня — 157 м, будаўніцтва пачата ў 1248 г., закончана ў асноўным у 1560 г., цалкам — у 18421880 гг. з выкарыстаннем сучасных будаўнічых матэрыялаў і тэхналогій) і сабор Парыжскай Божай Маці (пяцінефная базіліка, даўжыня — 129 м, вышыня вежаў — 69 м, будаваўся ў 1163—1250 гг., вежы былі незавершаны).

 
Старонка з Альбома Вілара дэ Анекура

У канцы XIII ст. будаўніцтва гатычных сабораў пакрыху спыняецца. У 1284 г. абрушыліся зводы сабора ў Бавэ. Прыпынілася будаванне сабораў у Нарбоне (1286 г.), Кёльне (1322 г.), Сіене (1366 г.), што тлумачылася тэхнічным тупіком, у які трапілі будаўнікі. Зыходзячы з набору рабочых эскізаў, вядомых як «Альбом Вілара дэ Анекура  (укр.)» (каля 1235 г.), можна зрабіць выснову, што пры пабудове сабора дойліды амаль выключна арыентаваліся на геаметрычныя прапорцыі, асновы якіх былі закладзены тэалогіяй і сімволікай лічбаў. Падобная практыка магла спрацоўваць толькі да моманту, пакуль не пачыналіся складанасці, звязаныя з супраціўленнем матэрыялаў, аб чым сярэдневяковыя дойліды проста не ведалі.

Сімволіка гатычнага сабора правіць

 
Шартрскі сабор

Кожны гатычны сабор служыў свайго роду сімвалам. Напрыклад, агульнапрызнаным з’яўляецца погляд на сабор у Лане як на адлюстраванне працэсу стварэння, разумення, алегорыі, навукі і культуры, на сабор у Шартры як на сімвалічную карціну свету зямнога і нябеснага, на Рэймскі сабор як на ўвасабленне нацыянальнай гісторыі Францыі (тут каранаваліся амаль усе французскія каралі). Але існавала і агульная для пераважнай большасці сабораў сімволіка. Сабор у цэлым меў пэўную ідэалагічную нагрузку, якая не вельмі значна адрознівалася па сваёй сутнасці ад раманскага перыяду. Ён увасабляў: 1) мадэль Сусвету, 2) своеасаблівы зборнік разнастайных ведаў (багаслоўскіх, мастацкіх, матэматычных, архітэктурных), 3) вонкавае выяўленне іерархіі, улады Бога над чалавекам.

Сімволіка сабора была вельмі складанай і ў наш час вельмі цяжка вызначыць адназначна, які менавіта сімвал хаваецца за пэўнай фігурай сабора. Што можа азначаць фігура пэўня, распаўсюджаная ў французскай готыцы? Адказ з’яўляецца шматварыянтным: сімвал Галіі са старажытных часоў; сімвалічная выява спеву пэўня з царкоўнага гімна Амвросія Медыяланскага, калі адступае ноч і кожная душа атрымлівае свой паратунак; штосьці іншае.

 
Інтэр’ер базілікі Сен-Дэні

Больш зразумелай сімволіка была для сучаснікаў. 9 кастрычніка 1144 г. абат Сугерый асвяціў касцёл Сен-Дэні, святога патрона  (укр.) Францыі. Пазней абат напісаў пра будаўніцтва кнігу, дзе ёсць наступнае тлумачэнне сімволікі сабора: «Пасярэдзіне стаяць 12 калон, што адпавядае колькасці апосталаў, і такая ж колькасць ніш у муры азначае колькасць прарокаў. Яны перадаюць верхняй структуры, як рэха, словы апосталаў, якія былі абноўлены ў духу. І мы больш не госці і не слугі, але грамадзяне царства Божага разам са святымі. Нас узносяць над зямлёю ў духу апосталы і прарокі, таму што камень кутны — гэта Хрыстос, ён падпірае гэтыя муры святога храма Гасподня».

Культура позняга Сярэднявечча правіць

Галоўнай асаблівасцю заходнееўрапейскай культуры XIV—XV ст. была некаторая нераўнамернасць яе развіцця. У культуры Заходняй Еўропы гэтага часу можна выдзеліць яркі феномен італьянскага Адраджэння і культуру астатніх краін заходнееўрапейскага рэгіёна, якая развівалася яшчэ пераважна ў ранейшым кантэксце (напрыклад, у познагатычных формах).

Храналагічныя рамкі італьянскага Адраджэння правіць

 
Тытульны аркуш «найбольш знакамітых жывапісцаў, разьбяроў і дойлідаў» Джорджа Вазары

Спрэчкі аб Адраджэнні, яго характарыстыках, сацыяльных і гістарычных каранях, храналагічных рамках і асаблівасцях развіцця не скончыліся да сённяшняга дня. Паняцце «адраджэнне» (італ.: rinascita) узнікла ў Італіі ў XVI ст. Упершыню тэрмін ужыў архітэктар, жывапісец і па сутнасці першы гісторык мастацтва Джорджа Вазары — аўтар першай гісторыі італьянскага мастацтва эпохі Адраджэння, атрымаўшай назву «Жыццеапісанні найбольш знакамітых жывапісцаў, скульптараў і дойлідаў  (руск.)" (1550 г.). У XVI ст. Адраджэнне разглядалася як пад’ём культуры пасля доўгіх стагоддзяў Сярэднявечча, і гэтым паняццем абазначалі першы пасля антычнасці і амаль пасля тысячагадовага заняпаду культуры бліскучы росквіт літаратуры  (руск.), мастацтва  (руск.) і гуманітарных навук. У XIX ст. для абазначэння эпохі Адраджэння ў навуцы замацаваўся таксама французскі тэрмін «Рэнесанс» (фр.: Renaissance).

Феномен Адраджэння ўзнік, аформіўся і дасягнуў небывалага бляску менавіта ў Італіі. Аднак неабходна помніць, што па агульнаму прызнанню большасці сучасных даследчыкаў тэрмін «культура Адраджэння» неідэнтычны, нераўназначны паняццю «культура эпохі Адраджэння», паколькі першае з гэтых паняццяў адносіцца да новых, уласна рэнесансных з’яў, другое — значна шырэйшае і ўключае (разам з культурай Адраджэння) і іншыя культурныя з’явы свайго часу, у тым ліку сярэдневяковыя, нерэнесансныя па свайму характару працэсы, якія працягвалі існаваць. Не трэба забываць і аб тым, што храналагічныя рамкі эпохі Адраджэння неаднолькавыя для розных рэгіёнаў Заходняй Еўропы і нават сфер культуры.

Італія — радзіма класічнага Адраджэння. Яго храналагічныя рамкі — 30-40-я гг. XIV ст. (ці сярэдзіна XIV ст.) — канец XVI ст. (або першыя дзесяцігоддзі XVII ст.). Рэнесанс у астатніх краінах Заходняй Еўропы — французскі  (руск.), нямецкі  (англ.), нідэрландскі  (англ.) ці так званы Паўночны Рэнесанс  (руск.) — настане толькі ў канцы XV—XVI ст. і скончыцца ў канцы XVI — пачатку XVII ст., што выходзіць за межы Сярэднявечча. Італьянскі Рэнесанс прайшоў шэраг этапаў (неідэнтычных, дарэчы, перыядам эвалюцыі гуманізму  (руск.)). У гістарычнай літаратуры італьянскае Адраджэнне падзяляюць на Ранняе (сярэдзіна XIV—XV ст.), Высокае  (англ.) (Сталае — канец XV — 30-я гг. XVI ст.) і Позняе (40-80-я гг. XVI ст.). Эпоху, якая папярэднічала Адраджэнню (час Дантэ і Джота), — падрыхтоўчую фазу, фазу Перададраджэння — звычайна называюць Протарэнесансам (XIII — пачатак ці сярэдзіна XIV ст.).

Гістарычныя прадпасылкі ўзнікнення культуры Адраджэння ў Італіі правіць

Узнікненне культуры Адраджэння на Апенінах было абумоўлена шэрагам пэўных мясцовых (ці лакальных), а таксама агульнаеўрапейскіх рэалій. Яе з’яўленне і імклівая эвалюцыя тлумачацца перш за ўсё пэўнымі гістарычнымі асаблівасцямі Італіі XIVXV ст.

Італія позняга Сярэднявечча была адным з самых урбанізаваных рэгіёнаў Заходняй Еўропы. І гэты дастаткова высокі ўзровень урбанізацыі (у першую чаргу — Сярэдняй і Паўночнай Італіі), на думку большасці даследчыкаў, быў адной з асноватворных умоў узнікнення Адраджэння. У гарадах Сярэдняй і Паўночнай Італіі склаліся спрыяльныя суадносіны эканамічных, палітычных, сацыяльных, дэмаграфічных, псіхалагічных і іншых фактараў, якія ў канчатковым выніку садзейнічалі ўзнікненню гэтага незвычайнага феномена. Гарады Італіі здаўна былі цэнтрамі транзітнага міжнароднага гандлю паміж Захадам і Усходам і ў такога роду гандлёвых пагадненнях значна апярэджвалі гарады астатняй Еўропы.

Акрамя таго, гарады-дзяржавы Паўночнай і Сярэдняй Італіі ў XIVXV ст. адрозніваліся вельмі высокім узроўнем развіцця банкаўскай справы і рамеснай вытворчасці, а таксама апіраліся на перадавыя формы прадпрымальніцтва (як фінансавага, так і гандлёва-прамысловага). Вядучую ролю сярод італьянскіх гарадоў-дзяржаў адыгрывалі Генуя і Венецыя (валодалі манапольнымі пазіцыямі на знешніх рынках), Фларэнцыя (мела добра адладжаную крэдытна-банкаўскую сістэму, якая забяспечвала сваімі пазыкамі пад неймаверна высокі працэнт многіх еўрапейскіх манархаў, арыстакратыю). Багацце гарадоў Ламбардыі і Тасканы, якія сталі галоўнымі ў фарміраванні новай — свецкай па сваёй сутнасці — культуры Адраджэння, акрамя гандлю і банкаўска-крэдытных аперацый стваралася і развітай мануфактурнай прамысловай вытворчасцю (у сталіцы Адраджэння Фларэнцыі, а таксама некаторых іншых гарадах краіны з’явілася ў XIV ст.). Італьянскія купцы і банкіры паспяхова спалучалі гандлёвыя і крэдытна-банкаўскія функцыі з чыста вытворчымі. У выніку купецтва, банкіры, буйныя прадпрымальнікі, знаць сканцэнтравалі ў сваіх руках значныя багацці. І частка гэтых багаццяў, як правіла, трацілася на ўзвядзенне новых палацаў і храмаў, адукацыю дзяцей, стварэнне дамашніх калекцый (карцін, старажытных рэчаў, рэдкіх антычных кніг і г. д.), што ў сваю чаргу выклікала патрэбнасць у мастаках, архітэктарах, скульптарах і проста ўсебакова адукаваных людзях.

Акрамя таго, асаблівае значэнне мела тое, што ў познасярэдневяковай Італіі не існавала выразна аформленых саслоўяў. Старая радавітая арыстакратыя ў выніку цэлага шэрагу прычын была ўцягнута ў жыццё горада і знаходзілася ў цесным кантакце (перш за ўсё ў чыста гаспадарчым) з найбольш заможнымі і ўплывовымі слаямі італьянскага Папаланства (купецтва, банкіраў, рамеснікаў, прадпрымальнікаў). Гэтыя абставіны ў многім садзейнічалі з’яўленню ў гарадах Ламбардыі і Тасканы своеасаблівага псіхалагічнага клімату, сфарміраванага намаганнямі розных слаёў італьянскага грамадства, якія прыўнеслі ў гарадское асяроддзе элементы свайго светапогляду і самасвядомасці. У выніку ў італьянскіх гарадах XIV ст. пачаў складвацца чалавек новага (рэнесанснага па сваёй сутнасці) тыпу, актыўная асоба, якая імкнулася да накаплення і раскошы. Высокі статус у грамадстве ў многім пачаў вызначацца велічынёй кашалька, багаццем яго ўладальніка. Пачалі цаніцца новыя якасці: разлік, дзелавая хватка, рацыяналізм мыслення, практыцызм, высокія прафесійныя якасці, шырокая адукаванасць і кругагляд. Былая карпаратыўна-саслоўная самасвядомасць паступова саступала месца індывідуалізму. Вартым павагі быў толькі той, хто дамогся дабрабыту і багацця асабістымі якасцямі (смеласцю, гібкасцю, рознабаковымі ведамі, дзелавой хваткай і г. д.).

Пэўную ролю ў зараджэнні італьянскай культуры Рэнесансу адыграла і шырокая сістэма адукацыі (ад дамашняга навучання, прафесійнай падрыхтоўкі рамесных і купецкіх колаў, гарадскіх пачатковых і сярэдніх школ да ўніверсітэтаў), якая існавала на Апенінах. Акрамя таго, важным фактарам, які адбіўся на развіцці рэнесанснай культуры, была яе цесная сувязь з культурай рымскай цывілізацыі  (руск.). У Італіі, нягледзячы на стагоддзі «змрочнага Сярэднявечча», захаваліся многія помнікі старажытнарымскай антычнасці, і італьянцы добра помнілі, што ў далёкім мінулым іх краіна са сталіцай у Рыме была цэнтрам цывілізаванага свету. У свядомасці італьянцаў так ці інакш лунала ідэя адраджэння былой «велічы Рыма». Вядома, у некаторай ступені італьянскі Рэнесанс фарміраваўся пад уздзеяннем лепшых дасягненняў еўрапейскай культуры XII—XIII ст. (да прыкладу, лірыкі Праванса, гарадской навелістыкі, паэзіі вагантаў і г. д.). І нарэшце, фактарам, які бясспрэчна істотна паўплываў на лакальную спецыфіку мастацтва італьянскага Адраджэння (на фарміраванне розных школ і напрамкаў Адраджэння), быў працэс рэгіянальнага поліцэнтрызму гарадоў-дзяржаў (ці палітычнай дэцэнтралізацыі краіны ў цэлым), а таксама існаванне ў іх розных дзяржаўных форм кіравання.

Характэрныя рысы і асаблівасці Адраджэння ў Італіі правіць

Адметнымі рысамі культуры італьянскага Адраджэння былі:

  • індывідуалізм мыслення (у галіне права і маралі);
  • свецкасць, што праявілася, перш за ўсё, у асаблівасцях мовы новага мастацтва і ў яго мастацкім змесце;
  • бурны пад’ём навук, асабліва гуманітарных (фарміраванне навуковых асноў гуманітарных ведаў і зараджэнне вопытнага прыродазнаўства, хаця самі дзеячы Адраджэння, як правіла, прыродазнаўчымі навукамі непасрэдна не займаліся, але правялі значную работу па вывучэнні, перакладу і выданні сачыненняў антычных аўтараў, а таксама выпрацавалі новыя метады інтэрпрэтацыі тэкстаў);
  • рэалізм (што тычылася перш за ўсё такіх сфер культуры, як літаратура і мастацтва);
  • глыбокая цікаўнасць да антычнай спадчыны.

Для людзей Адраджэння антычнасць была крыніцай натхнення і ўзорам для іх творчасці, асновай іх светаўспрымання (адсюль і назва «адраджэнне»). Пры гэтым гаворка ішла не аб простай пераемнасці, а аб творчай перапрацоўцы антычнай спадчыны.

У небывалых маштабах Адраджэнне аднаўляла (у многім страчаныя ў сярэднія вякі) сувязі з культурай антычнасці, прычым як з язычніцкімі — лацінскай і старажытнагрэчаскай, так і з хрысціянскімі традыцыямі. Існуе думка, што менавіта Адраджэнне ўпершыню пасля патрыстыкі і ў значна большых маштабах здзейсніла сінтэз двух культурных сусветаў — язычніцкага і хрысціянскага. Менавіта на антычнай аснове ўзнікнуць многія галіны культуры Адраджэння: сістэма гуманітарных ведаў, розныя віды прыкладнога мастацтва, архітэктура, нормы літаратуры і г. д. І бадай упершыню чалавек Адраджэння асэнсаваў антычнасць як зусім самастойную эпоху ў гісторыі культуры, якая стала важнейшым арыенцірам для новай (па сваёй сутнасці) культуры.

Аднак не трэба забываць, што тыпалагічныя рысы культуры Адраджэння можна выявіць не толькі пры супастаўленні з антычнасцю, але і з сярэднімі вякамі, а таксама з іншымі культурнымі эпохамі, якія пайшлі ўслед за Адраджэннем.

Адносіны людзей Адраджэння да сярэдневяковай культуры былі дастаткова складанымі. Так, сярэдневяковая культура ўспрымалася носьбітамі Рэнесансу яўна негатыўна, а сярэднія вякі для іх наогул былі эпохай «цёмнага» і варварскага часу. І ўсё ж сярэдневяковая культура зрабіла пэўны ўплыў на культуру Адраджэння, хаця б у выніку агульнага для абедзвюх культур хрысціянскага светаўспрымання.

Мабыць, галоўнае адрозненне Адраджэння ад папярэдняй сярэдневяковай эпохі заключалася ў гуманістычным поглядзе на чалавека. Людзі Адраджэння верылі ў веліч чалавека, сілу яго волі і розуму. І таму антрапацэнтрызм стаў характэрнейшай асаблівасцю культуры Рэнесансу.

Гуманізм правіць

 
Леанарда Бруні  (руск.)

Светапогляднай асновай Адраджэння стаў гуманізм. Ідэйны змест рэнесанснай культуры выразіўся ў небывалым развіцці навукі, літаратуры, філасофіі, педагогікі, якія паставілі ў цэнтр свету чалавека. Радзімай гуманізму (як і Адраджэння) стала Італія. У першай палове XV ст. італьянскі вучоны і пісьменнік Леанарда Бруні назваў новую свецкую навуку пра чалавека, яго месца ў свеце і паводзіны ў грамадстве тэрмінам «humanitas» (чалавечая прырода, духоўная культура, ад «лац.: humanus» — «чалавечы»). Таму вельмі часта «гуманізм» трактуюць як сінонім слоў «чалавечны», «чалавекалюбства». Але яшчэ Аўл Гелій, рымскі рытар II ст. н.э., пісаў, што «гуманізм азначае не …добрыя адносіны і добразычлівасць да ўсіх людзей без выключэння», а «эрудыцыю і дасведчанасць у навуцы і мастацтвах». Менавіта ў такім значэнні гэты тэрмін і ўжывалі самі гуманісты (Франчэска Петрарка, Ларэнца Вала, Леанарда Бруні  (руск.)). Свецкія навукі былі супрацьпастаўлены навуцы царкоўнай. У процівагу пазнанню боскага (навукам аб боскім, якія склалі аснову схаластычнай сістэмы ведаў) гуманісты прапанавалі новы комплекс гуманітарных ведаў (лац.: studia humanitatis), куды ўваходзілі граматыка, рыторыка (традыцыйныя для сярэдневяковай сістэмы адукацыі), філалогія (пераважна займалася супастаўленнем і выверкай тэкстаў антычных аўтараў), гісторыя (асэнсоўвала дзейнасць вялікіх асоб і ўладных людзей, а таксама вывучала дасягненні культуры і развіццё грамадства), педагогіка (павінна была сфарміраваць гарманічную — духоўна і фізічна — дасканалую асобу), паэтыка (займалася асэнсаваннем як антычнай, так і сучаснай паэзіі), этыка (стала стрыжнем усяго гэтага комплексу). Новы комплекс гуманітарных навук засноўваўся на вывучэнні старажытнагрэчаскай і лацінскай (класічнай) моў. У цэнтр усёй сістэмы гуманітарных ведаў была пастаўлена маральная філасофія (асобае месца было адведзена свецкай этыцы), якая распрацоўвала праблему годнасці чалавека, заснаванай на асабістых якасцях і здольнасцях, а не на багацці і знатнасці. Ад тэрміна «studia humanitatis» бяруць пачатак тэрміны «гуманіст» (знаўца і прыхільнік «studia humanitatis») і «гуманізм».

Тэміналогія правіць

Канчаткова тэрмін «рэнесансны гуманізм» (ці «гуманізм эпохі Адраджэння») склаўся ў навуковай літаратуры XIX ст. на аснове двух паняццяў «humanitas» (у значэнні — уласцівая чалавеку духоўная высокамаральная культура) і «studia humanitatis» (комплекс гуманітарных дысцыплін). Прафесійна вывучэннем комплексу навук «studia humanitatis» займаўся новы слой людзей, дарэчы, вельмі разнастайны па сваім паходжанні: ад прадстаўнікоў купецкага асяроддзя і патомных арыстакратаў да сыноў сялян і рамеснікаў. Упершыню слова гуманіст сустракаецца ў 1490 г. У сярэдзіне XVI ст. яно трывала ўвайшло ў навуковы ўжытак. Так пачалі называць знаўцаў і выкладчыкаў філасофіі, рыторыкі, гісторыі, паэтыкі, якія чыталі дысцыпліны комплексу studia humanitatis на малодшых артыстычных факультэтах універсітэтаў. Хаця тэрмін «гуманіст» вызначаў не прафесійныя якасці, а хутчэй (што асабліва важна) ступень адукаванасці. Безумоўна, у Італіі раней за ўсё выпрацавалася ўяўленне аб гуманісце як аб рознабакова адукаваным чалавеку, які валодаў старажытнымі мовамі, ведаў гісторыю, старажытную літаратуру, філасофію, паэзію і г. д.

Перыядызацыя правіць

Італьянскі гуманізм ахапіў больш за тры стагоддзі — з XIV ст. да пачатку XVII ст. На думку Л. М. Брагінай ён меў 5 стадый (ці перыядаў) свайго развіцця: перыяд ранняга гуманізму (у Італіі) працягваўся з другой паловы XIV ст. да пачатку XV ст.; другі перыяд ахапіў пачатак XV ст. і цягнуўся да сярэдзіны 40-х гг. XV ст.; трэці перыяд — 40-90-я гг. XV ст.; чацвёрты прадаўжаўся да 20-30-х гг. XVI ст.; пяты перыяд ахопліваў 40-90-я гг. XVI ст. (або пачатак XVII ст.).

Станаўленне правіць

Станаўленне новай гуманістычнай культуры было звязана з імем вялікага паэта італьянскага Адраджэння Франчэска Петраркі, а яе распрацоўку завяршылі яго паслядоўнікі і сябры — Джавані Бакача і Калюча Салютаці, чыя творчасць прыпала на перыяд ранняга гуманізму.

Другі перыяд правіць

Другі перыяд італьянскага гуманізму ахоплівае першыя чатыры дзесяцігоддзі XV ст. (да сярэдзіны 40-х гг.). У гэты час гуманізм ператварыўся ў шырокі культурны рух, што выклікала ўзнікненне шматлікіх цэнтраў культуры: Фларэнцыя (была безумоўным лідарам да канца XV — пачатку XVI ст.), Мілан, Венецыя, Неапаль, Рым, затым Ферара, Мантуя, Балоння, Урбіна, Рыміні. Іншымі словамі, гуманістычныя ідэі і ў цэлым культура Рэнесансу пачалі распаўсюджвацца ўшыр. Менавіта ў гэты перыяд узнікаюць і фарміруюцца розныя школы і асноўныя напрамкі гуманізму ў мастацтве.

Акрамя таго, першая палова XV ст. была адзначана ўзнікненнем гуманістычных школ, асобныя дысцыпліны гуманітарнага комплексу (акрамя рыторыкі, граматыкі, дыялектыкі, якія і ў эпоху сярэдніх вякоў выкладаліся на артыстычным факультэце) атрымалі права выкладання ва ўніверсітэтах.

У пачатку XV ст. фактычна ўзнікла гуманістычная сістэма адукацыі. Адной з першых сталых тэарэтычных прац па пытаннях выхавання і адукацыі стаў трактат «Аб высакародных норавах і вольных навуках» (1402 г.) вучня Салютаці  (руск.) гуманіста П'етра Паола Верджэрыа  (руск.). Шырокае распаўсюджанне ў пачатку XV ст. атрымаў і трактат дамініканскага манаха (пазней біскупа і кардынала) Джавані Дамінічы  (руск.) «Павучанне ў сямейных справах». У гэтых творах былі выкладзены праграмы навучання і прынцыпы выхавання, якія служылі ўсебаковай адукацыі маральна дасканалага чалавека. Разам з тым гэтыя праграмы істотна адрозніваліся і сталі ўвасабленнем двух падыходаў да культуры — гуманістычнага і царкоўнага. Верджэрыа настойваў на навучанні дзяцей высакародным мастацтвам і вольным навукам, да якіх ён адносіў як традыцыйныя «сем вольных мастацтваў», так і грамадзянскія навукі — гісторыю і маральную філасофію. Мэта адукацыі паводле Верджэрыа — набыццё карысных ведаў, якія дапамагалі б у жыццёвых справах, а яго ідэалам быў гарманічна развіты чалавек. У метадах выхавання важны не прымус і пакаранне, а аўтарытэт бацькоў і настаўніка, якія падтрымліваюць цікаўнасць вучня да ведаў. Дамінічы ў сваім трактаце паставіў іншую педагагічную задачу. Занепакоены залішне свецкім і нават «безмаральным» навучаннем у школах Фларэнцыі, Дамінічы заклікаў зрабіць упор на дамашняе выхаванне і адукацыю, даўшы ім рэлігійную аснову. Увогуле канцэпцыя Дамінічы ўяўляла сабой найбольш кансерватыўную лінію ў сярэдневяковай педагогіцы. Ён асуджаў чытанне язычніцкіх аўтараў, асабліва паэтаў, як безмаральны занятак. Гуманісты ж, наадварот, адводзілі галоўнае месца ў сваёй праграме адукацыі вывучэнню антычнай спадчыны.

Педагагічная тэма стала адной з важнейшых у гуманістычнай літаратуры першай паловы XV ст. Ёй прысвяцілі свае трактаты Леанарда БруніАб навуковых і літаратурных занятках»), Мафеа Веджа  (англ.)Аб выхаванні юнакоў»), спецыяльныя раздзелы аб выхаванні і адукацыі знаходзіліся ў сачыненнях Леона Батыста АльберціАб сям’і») і Матэа Пальміеры  (руск.)Грамадзянскае жыццё»). Нягледзячы на разыходжанні, усе гэтыя аўтары былі салідарныя ў асноўным, менавіта ў свецкай арыентацыі ўсёй сістэмы выхавання і адукацыі, напраўленай на фарміраванне ўсебакова развітага маральнага, эрудзіраванага і па-грамадзянску актыўнага чалавека. Разам з тым не заклікаючы да адмовы ад зямных задавальненняў, усе яны гаварылі аб павазе да рэлігіі. Новыя педагагічныя ідэі знайшлі сваіх паслядоўнікаў сярод неардынарных настаўнікаў, якія стараліся на практыцы прымяніць наватарскія прынцыпы. Школы Гаспарына Барцыца, Вітарына да Фельтрэ, Гварына да Верона  (руск.) і інш. у Мантуі, Вероне, Ферары былі вядомы ўсёй Італіі і прываблівалі навучэнцаў з іншых краін. Самай знакамітай вучэбнай установай стаў «Дом радасці» выдатнага педагога Вітарына да Фельтрэ, які разам з Гварына да Верона здзейсніў сапраўдны пераварот у сістэме школьнай адукацыі. Дарэчы, у прыватнай школе Вітарына навучаліся дзеці розных саслоўяў — як з сямей невялікага дастатку, так і дзеці маркіза Ганзага — кіраўніка Мантуі. Узровень ведаў яго навучэнцаў-шкаляроў быў такі высокі, што яны маглі адразу паступаць на старшыя факультэты ўніверсітэтаў (права, медыцынскі, тэалогіі).

Гуманісты выступалі і ў ролі выкладчыкаў універсітэтаў, іх запрашалі для чытання курсаў па рыторыцы, паэтыцы, філасофіі. Адным з першых пачаў запрашаць гуманістаў для чытання лекцый па рыторыцы, маральнай філасофіі, паэзіі Фларэнційскі ўніверсітэт — Студыо. Яшчэ ў 1351 г. такое запрашэнне атрымаў Петрарка (праўда, адмовіўся ад яго). У 1373 г. лектарам універсітэта стаў Бакача, які чытаў курс пра «Боскую камедыю» Дантэ. У далейшым твор вялікага Дантэ каменціравалі гуманісты Джавані Мальпагіні, Франчэска Філельфа, Крыстафора Ландзіна і іншыя. Адкрытую ў Студыо яшчэ ў канцы XIV ст. кафедру грэчаскай мовы і літаратуры ўзначаліў візантыйскі вучоны Мануіл Хрысалор, які славіўся сваімі ведамі. Сярод яго вучняў былі відныя гуманісты Леанарда Бруні, Франчэска Барбара, П’етра Паола Верджэрыа і іншыя. Вядома, у XV ст. грэчаскую мову і літаратуру выкладалі візантыйцы. Новай з’явай для італьянскіх універсітэтаў у Фларэнцыі, Павіі, Мілане, Падуі, Балонні, Ферары стала выкладанне лацінскай і грэчаскай паэзіі, а таксама па-новаму трактаванай (на аснове знойдзеных у першыя дзесяцігоддзі XV ст. рукапісаў твораў Цыцэрона «Аратар» і Квінтыліяна «Павучанне аратару») рыторыкі. Выключнай прэрагатывай гуманістаў было выкладанне дысцыплін комплексу «studia humanitatis».

У першай палове XV ст. складваецца некалькі напрамкаў у гуманістычнай этыцы, якія адрозніваліся сваёй філасофскай асновай і рознай трактоўкай асноўных этыка-гуманістычных праблем («маральны ідэал», «вышэйшае дабро», «адносіны асобы і грамадства»). На мяжы XIV—XV ст. у Фларэнцыі зарадзіўся адзін з асноўных напрамкаў гуманізму — грамадзянскі гуманізм (тэрмін амерыканскага даследчыка Г. Барона), у якім праблемы этыкі цесна перапляталіся з сацыяльна-палітычнай думкай. Гэты напрамак намеціўся яшчэ ў працах Салютаці, але набыў выразныя абрысы ў творчасці Леанарда Бруні, Матэа Пальміеры і Аламана Рынучыні. Яго прадстаўнікі сцвярджалі ідэал актыўнага грамадзянскага жыцця і рэспубліканскія прынцыпы роўнасці, свабоды і справядлівасці.

Заснавальнікам грамадзянскага гуманізму ў Італіі быў вучань Салютаці і Хрысалора, канцлер Фларэнційскай рэспублікі (на працягу апошніх 17 гадоў жыцця), выдатны знаўца моў старажытнасці Леанарда Бруні (1374—1444 гг.). Фларэнцыі ён прысвяціў свае асноўныя (перш за ўсё палітычныя) працы: «Услаўленне горада Фларэнцыі», «Аб фларэнційскай дзяржаве» і напісаную па заказу камуны самую вядомую «Гісторыю фларэнційскага народа» (1439 г.), у якой закладзены асновы рэнесанснай гістарыяграфіі. Ён добра вядомы як перакладчык з грэчаскай на лацінскую мову твораў Арыстоцеля, Платона, Плутарха, Дэмасфена. Яго хвалявалі праблемы этыкі, педагогікі, філалогіі і гісторыі.

У аснову яго этыка-палітычнай канцэпцыі лёг тэзіс антычнай філасофіі аб чалавеку як аб істоце грамадскай, якая раскрываецца ў поўную моц пры ўзаемадзеянні з іншымі людзьмі. Бруні сцвярджаў, што сацыяльная гармонія дыктуе падпарадкаванне асобы (і асабістага шчасця) інтарэсам грамадства (пазней гэты лейтматыў стаў асновай грамадзянскага гуманізму).

Лепшай формай дзяржавы Бруні лічыў Фларэнційскую рэспубліку, заснаваную на прынцыпах роўнасці, свабоды і справядлівасці. Як яму здавалася, законы Фларэнцыі забяспечвалі яе грамадзянам свабоду ад тыраніі і знешняга прыгнёту, роўнасць у палітычных правах і справядлівасць як норму размеркавання даброт. Роўнасць Бруні трактаваў у стылі ідэй Арыстоцеля, г. зн. як аднолькавую адказнасць усіх грамадзян перад законам і роўнасць іх правоў у дзяржаўным кіраванні. Разам з тым ён са шкадзіраваннем адзначаў у трактаце «Аб фларэнційскай дзяржаве», што рэальная ўлада ў Фларэнцыі знаходзіцца ў руках «знатных і багатых». Але ўсё гэта тычылася толькі паўнапраўных грамадзян Фларэнцыі, пад якімі ён разумеў тых, хто належаў да 21 цэха Фларэнцыі і, вядома, складаў невялікую частку насельніцтва горада. Як грамадзянін і канцлер Фларэнційскай рэспублікі Бруні дастаткова высока ацэньваў канстытуцыю Фларэнцыі «Устанаўленне справядлівасці» і іншыя законы, якія замацоўвалі яе палітыка-прававы лад.

У далейшым ідэйныя прынцыпы грамадзянскага гуманізму знайшлі адлюстраванне ў працах малодшага сучасніка Бруні, віднага фларэнційскага гуманіста і палітычнага дзеяча Матэа Пальміеры (1406—1475 гг.). Ён нарадзіўся ў сям’і аптэкара і атрымаў адукацыю ва ўніверсітэце Фларэнцыі і ў гуманістычным гуртку. Шмат гадоў Матэа (як і іншыя гуманісты) займаўся палітычнай дзейнасцю: з 1432 да 1475 г. займаў у Фларэнцыі больш як 50 пасад, два разы выбіраўся на пост ганфаланьера. Вядомы перш за ўсё сваім творам «Аб грамадзянскім жыцці» (каля 1439 г.), у якім выклаў сваю этыка-сацыяльную дактрыну — служэнне на карысць дзяржаве. Так, лейтматывам гэтага твора з’яўляецца ідэя адмовы ад асабістых інтарэсаў у імя айчыны. Абавязак кожнага чалавека-грамадзяніна — актыўная стваральная дзейнасць, праца (у імя асабістага і агульнага дабрабыту), клопат аб шчасці ўсіх.

Пальміеры не асуджаў багацця (хаця прызнаваў толькі сумленны спосаб абагачэння), паколькі, як ён лічыў, багаты чалавек здольны праяўляць свае лепшыя грамадзянскія якасці: шчодрасць, велікадушнасць і г. д. Багацце і дабрабыт асобнага чалавека — гэта залог дабрабыту грамадства ў цэлым, таму падаткі дзяржавы не павінны быць празмерна высокімі. Лепшай формай дзяржавы, яе ідэалам, на думку Пальміеры (як у Бруні), была Папаланская рэспубліка фларэнційскага тыпу.

Пазней у сваёй паэме «Горад жыцця» (1464 г.) гуманіст прыйшоў да высновы аб несумяшчальнасці панавання прыватнай уласнасці з «натуральным законам» справядлівасці. І яго ідэалам паступова становіцца прынцып Цыцэрона — прынцып спалучальнасці прыватнай і грамадскай уласнасці.

Свой уклад у распрацоўку канцэпцыі грамадзянскага гуманізму ўнеслі Джаноца Манеці, Поджа Брачаліні, Даната Ачайуолі і іншыя. Але ў 70-80-я гг. XV ст. (ва ўмовах тыраніі Медычы) яна перажыла пэўныя змены. Адным з паслядоўных яе прыхільнікаў быў дзяржаўны служачы Фларэнцыі Аламана Рынучыні (1426—1499 гг.), які ў сваіх творах «Дыялог аб свабодзе», «Прамова на пахаванні Матэа Пальміеры», «Гістарычныя запіскі» адстойваў прынцыпы грамадзянскага гуманізму нават у час праўлення Медычы. Выхадзец са знатнай купецкай фларэнційскай сям’і, Аламана Рынучыні асудзіў тыранію Медычы і з горыччу адзначыў адыход ад рэспубліканскай формы кіравання.

Рынучыні здзейсніў новы крок у асэнсаванні свецкай этыкі, паставіў яе ў больш цесную залежнасць ад палітычнай сістэмы. У сваёй працы «Дыялог аб свабодзе» ён зрабіў адным з асноватворных паняццяў свабоду грамадзяніна і разглядаў яе як асноўную ўмову маральнага ўдасканалення і асобы, і грамадства. Палітычная свабода, паводле Рынучыні, ёсць вышэйшая маральная катэгорыя, без якой немагчыма шчасце і маральная дасканаласць чалавека. У разуменні ж такіх паняццяў, як роўнасць і справядлівасць, Рынучыні быў блізкі да сваіх папярэднікаў Бруні і Пальміеры.

Разам з этыка-палітычнай канцэпцыяй грамадзянскага гуманізму першых дзесяцігоддзяў XV ст. узнік другі напрамак — эпікурэйскі, які знайшоў яркае ўвасабленне ў вучэнні Ларэнца Валы (1407—1457 гг.). Яго дзейнасць праходзіла ў Мілане, Неапалі (дзе ён служыў з 1435 г. сакратаром у караля Альфонса V Арагонскага), Павіі (тут ён выкладаў рыторыку), Рыме (дзе правёў апошні перыяд жыцця ў якасці сакратара папскай курыі).

Этычнае вучэнне Валы вяло да сцвярджэння свецкай і антыаскетычнай маралі, апраўдвала людскія радасці жыцця і, безумоўна, не магло не супярэчыць прынцыпам афіцыйнай (царкоўнай) маралі. У сваім творы «Аб манаскім абяцанні» ён фактычна падвергнуў сумненню правамернасць існавання інстытута манаства, паколькі сапраўдная набожнасць, як ён лічыў, заключалася не ў абяцанні, якое прымушае сілай замаўчаць плоць, а ў радасцях простага чалавечага жыцця. Яшчэ больш смелым быў яго антыцаркоўны памфлет «Разважанне аб фальшывасці так званай Даравальнай граматы Канстанціна» (на гэтым дакуменце папства асноўвала свае прэтэнзіі на свецкую ўладу), у якім, абапіраючыся на даныя гістарычнай геаграфіі, лінгвістыкі і іншых навук, даказаў фальшывасць «Канстанцінавага дару» і выступіў супраць права Папаў на свецкую ўладу. Вала імкнуўся абмежаваць прэрагатывы царквы толькі верай, лічачы свецкую культуру і хрысціянскую рэлігію сферамі незалежнымі.

Пасля сваіх рэзкіх выпадаў у бок царквы, папства і манаства Ларэнца Вала ў 1444 г. быў прыцягнуты да суда інквізіцыі, ад якога яго вызваліла толькі заступства караля Неапаля.

Іншы напрамак у італьянскім гуманізме XV ст. прадстаўляла творчасць выдатнага мысліцеля, пісьменніка, архітэктара і тэарэтыка мастацтва Леона Батысты Альберці (1404—1472 гг.), шматгранная дзейнасць якога — адзін з яркіх прыкладаў універсальнасці чалавека эпохі Адраджэння.

Выхадзец са знатнай фларэнційскай сям’і (жыла ў выгнанні ў Генуі), Альберці скончыў Балонскі ўніверсітэт, быў прыняты на службу сакратаром да кардынала Альбергаці, а затым у 1432 г. атрымаў месца ў папскай канцылярыі, дзе праслужыў больш за 30 гадоў. Рознабакова адораны і добра адукаваны Альберці зрабіў вялікі ўклад у тэорыю мастацтва і дойлідства, у літаратуру, архітэктуру, займаўся праблемамі педагогікі і этыкі.

Праблемам зямнога жыцця чалавека прысвечаны яго маральна-дыдактычныя дыялогі «Аб сям’і», «Аб спакоі душы», «Дамабуд», байкі і алегорыі цыкла «Застольныя бяседы», а таксама твор «Мом, ці пра гасудара». Многія творы Альберці пісаў на італьянскай мове, што садзейнічала распаўсюджанню яго ідэй у італьянскім грамадстве. Як практык-архітэктар ён склаў шэраг праектаў, якія па сутнасці залажылі асновы рэнесанснага стылю ў архітэктуры XV ст.

Як і яго папярэднікі, Альберці займаўся праблемамі гуманістычнай этыкі і склаў паслядоўнае, у многім арыгінальнае (якое бярэ пачатак ад Платона, Арыстоцеля, Цыцэрона) гуманістычнае вучэнне пра чалавека, заснаванае на ідэі гармоніі. Этычная канцэпцыя Альберці прасякнута верай у здольнасць чалавека да самаўдасканалення, да разумнага ўпарадкавання жыцця грамадства, сям’і, дзяржавы. Вышэйшай каштоўнасцю чалавека ён лічыў не багацце (багацце — толькі сродак для забеспячэння дастойнага жыцця), а інтэлектуальную дасканаласць. Ідэальны чалавек гарманічна спалучае ў сабе сілы розуму і волі, душэўны спакой і творчую актыўнасць. Усе патэнцыяльныя здольнасці чалавека Альберці аб’яднаў паняццем «virtu» (ад італ. «доблесць, здольнасць»). Воля чалавека, яго розум, мудрасць, годнасць, пачуццё меры памагаюць яму выстаяць у барацьбе з багіняй выпадку Фартунай і раскрыць свае прыродныя здольнасці, стаць тварцом самога сябе, свайго лёсу. Ён меркаваў, што чалавек першапачаткова надзелены здольнасцю да разумнага спасціжэння ўсяго існага, да творчасці (якую разумеў вельмі шырока — ад працы рамесніка да ўнікальнай мастацкай і навуковай дзейнасці), стварэння, працы (якая служыць не пакараннем за грэх, а крыніцай дабрабыту, славы, душэўнага камфорту), у чым і заключаецца яго адрозненне ад жывёлы.

Ідэал актыўнага жыцця збліжае этыку Альберці з грамадзянскім гуманізмам, але ў яго вучэнні ёсць нямала асаблівасцей, якія дазваляюць гаварыць аб ім як аб самастойным напрамку ў гуманізме.

Трэці перыяд правіць

 
Афінская школа, Рафаэль, 1511

Трэці перыяд італьянскага гуманізму. У другой палове XV ст., побач з ужо сфарміраванымі напрамкамі — грамадзянскім гуманізмам, эпікурэйскай лініяй Валы з’явіўся новы напрамак — неаплатанізм, звязаны з асваеннем ідэй Платона і неаплатонікаў (Плаціна, Парфірыя  (руск.), Макробія  (руск.), Ямвліха  (руск.), Прокла  (руск.) і іншых) і з дзейнасцю існаваўшай у Фларэнцыі Платонаўскай акадэміі (узнікла ў горадзе Арно ў 1462 г.), якую ўзначальваў гуманіст і філосаф Марсіліа Фічына (1433—1499 гг.).

 
Марсіліа Фічына

Заснаваў акадэмію мецэнат і магутны некаранаваны кароль Фларэнцыі Козіма Медычы, які падараваў яшчэ маладому Марсіліа Фічына вілу ў Карэджы (паблізу Фларэнцыі) і кодэкс грэчаскіх рукапісаў з творамі Платона і яго паслядоўнікаў. Віла ў Карэджы  (руск.) на працягу больш за тры дзесяцігоддзі была цэнтрам, дзе праходзілі дыспуты членаў Платонаўскай акадэміі.

Ураджэнец Тасканы, сын доктара, Марсіліа Фічына атрымаў адукацыю ў Фларэнційскім універсітэце, дзе вывучаў літаратуру, медыцыну і філасофію, захапляўся Арыстоцелем і Эпікурам, а ў сталыя гады прысвяціў сябе перакладам з грэчаскай на лацінскую твораў Платона і антычных неаплатонікаў, якія ў сваю чаргу паслужылі асновай для фарміравання філасофіі рэнесанснага неаплатанізму. Дзякуючы магчымасцям кнігадрукавання ён зрабіў даступнымі шырокаму колу адукаваных людзей Італіі і іншых краін Еўропы творы гэтых антычных філосафаў.

 
Віла Карэджы

Фічына быў аўтарам шэрагу філасофска-тэалагічных твораў, у якіх развіваў асабістую канцэпцыю на аснове платанізму. У 1495 г. ён выдаў «Лісты» — невялікія нататкі літаратурнага і навуковага характару. З 1473 г. філосаф прыняў духоўны сан, які не перашкаджаў яму займацца праблемамі гуманізму і навуковай творчасцю. У філасофіі Фічына галоўнае месца займалі праблемы анталогіі, касмалогіі і гнасеалогіі, у цеснай сувязі з якімі была і яго этыка-эстэтычная канцэпцыя. Ён лічыў, што космас адзіны, крыніца якога, а таксама жыцця космасу — душа, да якой мела дачыненне і бессмяротная душа чалавека-мікракосма. Блізкасць чалавека да сусветнай душы надае яго пазнавальным здольнасцям бязмежнасць і робіць яго зямным Богам. Сваю этыку Фічына будаваў на прынцыпе выключнасці чалавечай душы, надзеленай свабоднай воляй. Выбар жа маральнага шляху залежыць ад самога чалавека. Яго розум, інтэлект, вопыт з’яўляюцца галоўнымі ў пазнанні. У этыцы Фічына разглядаў і пытанне (вельмі актуальнае ў яго час) аб лёсе і фартуне. Ён лічыў, што паміж боскім наканаваннем, прыроднай неабходнасцю (лёсам) і свабоднай воляй чалавека няма супярэчнасці, калі яго дзеянні абапіраюцца на веданне законаў светабудовы. Мудрасць і разважнасць становяцца перашкодай сляпому выпадку (фартуне). У адрозненне ад грамадзянскага гуманізму з яго прынцыпам актыўнага грамадзянскага жыцця Фічына паставіў на першы план ідэал сузіральнага жыцця.

З Платонаўскай акадэміяй была звязана дзейнасць такіх вядомых гуманістаў, як Крыстафора Ландзіна  (руск.), Джавані Піка дэла Мірандола, Джавані Незі, паэтаў Анджэла Паліцыяна, Джыралама Беніўені  (італ.), Нальда Нальдзі, мастака Сандра Бацічэлі і іншых. На яе пасяджэннях прысутнічаў кожны, хто цікавіўся філасофіяй. Сярод прыхільнікаў былі Козіма Медычы і яго ўнук Ларэнца Цудоўны, а таксама многія вядомыя мастакі, прадпрымальнікі, палітыкі, медыкі і юрысты. На сходах акадэміі абмяркоўваліся праблемы філасофіі Платона і неаплатонікаў. Акрамя Фларэнційскай акадэміі ў 60-я гг. XV ст. узніклі акадэміі ў Рыме, Неапалі. Акадэміі сталі новай формай самаарганізацыі творчых людзей, своеасаблівымі вучонымі аб’яднаннямі, якія звярталіся да розных філасофскіх традыцый, што адрознівала іх ад універсітэтаў з іх карпаратывізмам і прыхільнасцю толькі да вучэння Арыстоцеля, якое з часоў Сярэднявечча займала ў іх асноўныя пазіцыі. Пасяджэнні акадэмій праходзілі ў атмасферы свабодных дыскусій, якія садзейнічалі творчаму пошуку.

 
Партрэт Джавані Піка дэла Мірандолы з серыі Джовіа

Яшчэ адзін яркі прадстаўнік Фларэнційскай акадэміі — Джавані Піка дэла Мірандола (1463—1494 гг.). У канцы XV ст. у творчасці маладога бліскучага філосафа (знаўцы антычнай і сярэдневяковай, уключаючы арабскую, філасофскай думкі), графа (паходзіў з роду графаў Мірандола) атрымала новае асэнсаванне тэма годнасці чалавека, якая захапляла тагачасных гуманістаў. У 1440-я гг. з’явіўся першы, які не адрозніваўся арыгінальнасцю думкі, трактат на гэту тэму неапалітанскага гуманіста Барталамеа Фацыа  (англ.) пад назвай «Аб перавазе і пераважнасці чалавека». Далей, у пачатку 1450-х гг. быў напісаны твор фларэнційца Джаноца Манеці  (руск.) «Аб годнасці і перавазе чалавека», у якім аўтар разглядаў асаблівасці фізічнай і духоўнай прыроды чалавека, што вылучаюць яго са свету іншых істот. Гэта яму належыць фраза «Чалавек — сацыяльная і грамадзянская жывёла». Па вызначэнні Манеці, чалавек — «смяротны бог», які вылучаецца розумам і багаццем эмоцый. Асноўнай каштоўнасцю чалавека ён лічыў яго бязмежныя творчыя магчымасці, плён якіх — дасягненні навукі, мастацтва, культуры.

Шырока адукаваны чалавек (Мірандола вучыўся ва ўніверсітэтах Балонні, Ферары, Падуі, Парыжа), ён у 80-я гг. апынуўся ў Фларэнцыі, сышоўся з Марсіліа Фічына, Ларэнца Медычы і прыняў удзел у дыспутах на пасяджэннях Платонаўскай акадэміі. Піка быў аўтарам шэрагу твораў, сярод якіх асобае месца займала «Прамова аб годнасці чалавека» (1486 г.). Вывучаючы філасофскія ідэі самых розных аўтараў (язычніцкіх, хрысціянскіх, арабскіх, іўдзейскіх) ад антычнасці да Адраджэння, Піка стварыў сваю асабістую сістэму поглядаў, у якой сінтэзаваў філасофскі вопыт чалавецтва. У сваёй «Прамове», падкрэсліваючы каштоўнасць розных вучэнняў, ён прапаноўваў пазбягаць сляпога пакланення якому-небудзь з іх, а выкарыстоўваць усе лепшыя ідэі і потым ісці сваім шляхам.

Асновай яго антрапалогіі стала вучэнне аб свабодзе волі чалавека як асноўнай якасці, якая вызначае яго годнасць. Менавіта чалавек, паводле Мірандола, валодае свабодай самафарміравання, ён надзелены выключнай боскай здольнасцю фарміраваць сваю сутнасць, абапіраючыся на свабоду волі. Гэтым чалавек вылучаецца сярод іншых стварэнняў.

Чалавек — «вузел свету», які звязвае, спалучае матэрыю і дух. Маючы волю, ён можа сілай розуму дасягнуць вяршынь сусветнага інтэлекту, а можа апусціцца да нізкага ўзроўню. Бог даў чалавеку свабоду вызначэння свайго месца ў сусвеце, і чалавек нясе вялікую адказнасць за гэта. Спасціжэнне сусвету — гэта высокае боскае прызначэнне чалавека, і шлях да яго пачынаецца з пазнання. Валодаючы ведамі, розум чалавека можа ў поўнай меры спасцігнуць Божую існасць. Прычым упершыню Мірандола вылучыў вывучэнне прыроды як важнейшы этап развіцця розуму. Чалавек сам адказвае за свой лёс і можа дзякуючы асабістым сілам дасягнуць шчасця на зямлі, — сцвярджаў філосаф. Задача любога чалавека — авалодаць філасофіяй (этыкай і навукай аб прыродзе), што дапаможа чалавеку знайсці сябе і ўсвядоміць сваё прызначэнне.

Вялікім быў і ўклад фларэнційскіх неаплатонікаў (асабліва Фічына і Мірандола) у развіццё рэнесанснай свабодамыснасці. Увогуле рэнесансная філасофія ў XV ст. набыла пантэістычную афарбоўку. Гуманісты абагаўлялі самую прыроду, падкрэслівалі падпарадкаванне чалавека яе законам і ўяўлялі сусвет як гарманічнае адзінства духоўнага і матэрыяльнага пачаткаў. Пры відавочным піетэце гуманістаў да хрысціянскага вучэння агульным для іх быў антыаскетызм іх этычных пошукаў, што выклікала насцярожаную ўвагу да іх з боку царквы (а падчас і яе негатыўную рэакцыю). Фларэнційскія неаплатонікі прапанавалі ідэі «вучонай рэлігіі», якая апіралася на магутную філасофскую аснову (у т. л. на язычніцкую, усходнюю, іўдзейскую традыцыі). Хрысціянства разглядалася імі як вышэйшы сінтэз філасофскіх і рэлігійных пошукаў, пры гэтым «узгадненне» іх ісцін прыводзіла да знікнення, размывання межаў паміж веравызнаннямі (што было немагчымым для католікаў-артадоксаў). Больш таго, Фічына і Мірандола марылі аб адзінай рэлігіі, прыміраючай розныя канфесіі.

XV ст. стала эпохай не толькі інтэнсіўнага развіцця педагогікі і філасофіі (асабліва этыкі і антрапалогіі), але і такіх гуманістычных дысцыплін, як рыторыка, філалогія, літаратура, гістарыяграфія.

У рыторыцы канца XV ст. склалася некалькі напрамкаў. Яны былі арыентаваны на Цыцэрона ці Квінтыліяна або адстойвалі права свабоднага выбару антычных аўтарытэтаў і стварэння новых канонаў мастацтва аратара. Асноўнай мовай рыторыкі (як і філалогіі) усё яшчэ была латынь, хаця яе сярэдневяковы «варварскі» варыянт быў выцеснены гуманістычнай латынню, якая імкнулася раўняцца на класічную. Выкладанне рыторыкі ў школах і ўніверсітэтах Італіі стала прэрагатывай гуманістаў. Аб прынцыпах аратарскага мастацтва, іх разуменні шмат спрачаліся. Існуе маса лістоў і памфлетаў Ларэнца Валы, Поджа Брачаліні, Піка дэла Мірандола, Анджэла Паліцыяна і іншых, у якіх аўтары дыскуціравалі наконт праблем красамоўства. Гуманісты бачылі ў рыторыцы, перш за ўсё, навуку, якая пераканаўча ўздзейнічае на людзей, дазваляе данесці сутнасць новых этыка-філасофскіх, палітычных і інш. ідэй. Нічым не апраўданае ўпрыгажэнне мовы гуманістамі адвяргалася, яны настойвалі на сэнсавай яе напоўненасці.

 
Анджэла Паліцыяна з адным з сыноў Ларэнца Медычы, у якіх быў настаўнікам

Асабліва знамянальная спрэчка фларэнційскага філолага, філосафа і паэта Анджэла Паліцыяна (1454—1494 гг.) з літаратарам з Рыма, таксама гуманістам, Паола Карнезі. Карнезі настойваў на тым, што Цыцэрон валодае бясспрэчным аўтарытэтам, і сучасныя аўтары і аратары павінны капіраваць, пераймаць яго. Паліцыяна ж заявіў, што нельга станавіцца, як ён выказаўся, «малпай Цыцэрона» і прытрымліваўся прынцыпу «вучонай разнастайнасці» (гэта значыць, узоры красамоўства трэба браць, акрамя Цыцэрона, у Квінтыліяна, Стацыя, Вергілія і іншых, як гістарычных, так і новых аўтараў сучаснай літаратуры).

Вялікі ўклад Паліцыяна ўнёс у філалогію: ён распрацаваў метад гістарычнай крытыкі (крытыка-гістарычны метад) пры вывучэнні твораў антычных аўтараў, калі асобна ўзяты тэкст успрымаўся ў кантэксце эпохі.

 
Ларэнца Медычы Цудоўны

У апошнія дзесяцігоддзі XV ст. у Італіі з’явілася плеяда яркіх паэтаў і пісьменнікаў. Бадай, самы вядомы з іх — Ларэнца Медычы Цудоўны, які спалучаў у сваёй творчасці ідэі неаплатанічнай філасофіі («Амбра», «Лес кахання») з народна-рэалістычнымі матывамі (паэма «Ненча з Барберына»). Медычы быў і аўтарам карнавальных песень, дзе з асаблівай яркасцю праявіўся яго талент паэта.

Працавалі ў гэты перыяд таксама фларэнційскі паэт Луіджы Пульчы (вядома яго паэма аб велікане «Вялікі Маргантэ») і неапалітанскі гуманіст Джавані Джавіана Пантана — аўтар любоўных элегій і эклог, дыдактычных паэм і сатырычных дыялогаў («Харон», «Асёл» і інш.). У XV ст. літаратура гуманістаў адрознівалася жанравай разнастайнасцю (як у паэзіі, так і ў прозе). У белетрыстыцы гэтага часу пераважалі байкі, алегорыі, навэлы; у паэзіі — дыялог і эпістала. Яркай з’явай стаў зборнік навэл Тамаза Гвардаці (Мазуча) «Навеліна», напісаны на неапалітанскім дыялекце. Да XV ст. адносіцца пачатак фар- міравання жанру камедыі (у асноўным на лацінскай мове), да якога звярталіся як вядомыя аўтары, так і ўніверсітэцкія шкаляры. Ставілі камедыі ў час карнавалаў. Часта выкарыстоўваліся сюжэты антычнай рымскай камедыі. Зрэшты, бурна пачне развівацца драматургія Рэнесансу ў наступным, XVI ст.

Характэрнай рысай тагачаснай культуры быў зварот да гістарычнай тэматыкі. У гуманістычнай гістарыяграфіі склаліся розныя напрамкі — ад эрудытнага да палітыка-рытарычнага. Цікавасць да гісторыі была выклікана неабходнасцю асэнсавання мінулага і пошукам у ім адказаў на пытанні сучаснасці. У гістарычных творах XV ст. яўна пераважалі т. зв. лакальныя тэмы (напрыклад, Бруні, Брачаліні і інш. пісалі працы па гісторыі Фларэнцыі; венецыянскія гісторыкі-гуманісты ўзносілі Венецыянскую рэспубліку з яе алігархічным ладам і г. д.). Сваіх афіцыйных гістарыёграфаў-гуманістаў мелі Генуя, Мілан, Лу- ка, Сьеа, Мантуя, Ферара. Усе гэтыя гісторыкі належалі ў асноўным да эрудытнага напрамку.

Гуманістычная гістарыяграфія мела шмат агульных рыс: гісторык павінен быў даць дакладнае, дыдактычна афарбаванае апісанне мінулага. Цанілася стылістычная выразнасць гістарычнага твора. Немалаважным быў і крытычны метад даследавання, які выпрацоўваўся гуманістамі (асобна яны займаліся выяўленнем сапраўднасці крыніцы, методыкай філалагічнай крытыкі тэкстаў, прыцягвалі дадатковыя даныя археалогіі, нумізматыкі, эпіграфікі, палеаграфіі і інш.). Сімвалам гуманістычнай гістарыяграфіі стаў заклік — «ad fontes» («да першакрыніц»). Дасягненнямі гісторыкаў-гуманістаў былі выкарыстанне тэкстаў на мове арыгінала, пераправерка даных (напрыклад, хронік), крытычнае стаўленне да першакрыніц, легенд, паданняў і іншага. Увогуле гістарыяграфія Рэнесансу развівалася ў свецкім варыянце. Самастойнае значэнне ў гуманістаў набыў жанр гістарычных партрэтаў (напрыклад, «Жыццё выдатных людзей» Веспасіяна да Бістычы, «Жыццеапісанне пап»).

Да канца XV ст. у італьянскім гуманізме (нягледзячы на існаванне розных напрамкаў) склалася плынь новага светаўспрымання. Усямерна падкрэслівалася высокая годнасць творча актыўнага і здольнага да пазнання свету чалавека. Авалоданне ведамі і культурай пачалі разглядаць як галоўны шлях удасканалення асобы і грамадства, які вядзе да свабоды. Арыентацыя на праблемы зямнога быцця чалавека — такі важнейшы вынік гуманістычнай думкі XV ст. Гуманістаў таго часу ахвотна запрашалі на пасады канцлераў, дыпламатаў, сакратароў. Яны склалі асобую праслойку гуманістычнай інтэлігенцыі, вакол якой фарміравалася навуковае і культурнае асяроддзе.

Калі ў першай палове XV ст. гуманісты аддавалі перавагу ідэалу актыўнага грамадзянскага жыцця, служэнню на агульную карысць у рамках палітычнай, гаспадарчай, ваеннай дзейнасці, то ў другой палове XV ст. пераважаючым стала імкненне да «сузірання», разглядаемае не як адыход ад свету (у духу хрысціянскай традыцыі), а як імкненне да навуковай і літаратурнай дзейнасці дзеля пазнання свету і чалавека. Гэта было прадыктавана зменамі ў палітычнай (і сацыяльнай) сітуацыі італьянскіх дзяржаў — заняпадам рэспубліканскіх і камунальных традыцый.

У другой палове XV стагоддзя перажываў росквіт комплекс гуманітарных ведаў, распрацаваны ў папярэдні час. У рукапісных і друкаваных выданнях распаўсюджваліся творы старажытных аўтараў (у спісах і перакладах). Прадаўжала развівацца гуманістычная літаратура, ствараліся буйныя бібліятэкі старажытнай і новай літаратуры (напрыклад, у Фларэнцыі ў Медычы, пры двары рымкіх пап, неапалітанскіх каралёў, міланскіх герцагаў і інш.); свецкая кніга станавілася ўсё больш папулярнай у параўнанні з царкоўнай. У канцы XV стагоддзя Марсіліа Фічына назваў свой час «залатым векам» талентаў і адкрыццяў.

Выяўленчае мастацтва і архітэктура Італіі XIV—XV ст. правіць

Храналагічныя рамкі мастацтва Адраджэння крыху іншыя, чым літаратуры Рэнесансу. І хаця ідэя Адраджэння пачала ўкараняцца на італьянскай глебе яшчэ з часоў Джота, і самога Джота ўсхвалялі за тое, што ён праклаў шлях да сапраўднага адраджэння мастацтва, але па сутнасці жывапіс, скульптура і архітэктура ўласна рэнесанснымі сталі толькі ў першыя дзесяцігоддзі XV ст. — перыяд Ранняга Адраджэння ў мастацтве Італіі.

Сталіцай мастацтва Адраджэння стала Фларэнцыя. З XV ст. улада ў Фларэнцыі фактычна перайшла да дому Медычы (хаця яны і не займалі ніякіх афіцыйных пасад). У 1434 г. банкір Козіма Медычы стаў некаранаваным каралём Фларэнцыі. Шмат гадоў гэтая славутая дынастыя стаяла на чале горада, які пры іх прайшоў шлях ад дэмакратычнай формы кіравання да арыстакратычнай, што, безумоўна, адбілася і на развіцці мастацтва XV ст. Пачаўся век фларэнційскай культуры, якая насіла глыбока свецкі характар (а рэлігійныя тэмы, якія выкарыстоўвалі мастакі, ператвараліся ў свецкія творы з масай бытавых падрабязнасцей і партрэтамі сучаснікаў). У багатай, квітнеючай Фларэнцыі, дзе была заснавана Платонаўская акадэмія, знаходзілася бібліятэка Лаўрэнцыяна з багатым зборам антычных рукапісаў, узніклі першыя мастацкія музеі з антычнымі статуямі, керамікай, старадаўнімі манетамі. У пачатку XV ст. у гэтым горадзе з’явілася група маладых мастакоў, якія паставілі перад сабой мэту абнавіць мастацтва. Тры фларэнційскія геніі, бацькі Адраджэння — Філіпа Брунелескі, Данатэла, Мазача — адкрылі новую эпоху ў архітэктуры і выяўленчым мастацтве.

 
купал  (італ.) сабора Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ ў Фларэнцыі працы Філіпа Брунелескі

Вядучай фігурай у гэтай групе быў архітэктар Філіпа Брунелескі (13771446 гг.) — пачынальнік рэнесанснай архітэктуры і адначасова вучоны, які распрацаваў законы лінейнай перспектывы, а таксама скульптар. Галоўнае яго тварэнне — грандыёзны 42-метровы ў дыяметры купал  (італ.) сабора Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ ў Фларэнцыі. У 1420 г. Брунелескі, які выдатна валодаў канструктыўнымі прыёмамі готыкі, атрымаў заказ на завяршэнне гатычнага ў сваёй аснове фларэнційскага сабора, закладзенага яшчэ ў 1295 г. Фларэнційцы жадалі бачыць гарадскі сабор увенчаным вялікім купалам, але нікому не ўдавалася перакрыць велізарную прастору паміж слупамі, пакуль за справу не ўзяўся Філіпа. (Сучаснікі сцвярджалі, што ён ездзіў у Рым для таго, каб абмераць руіны антычных храмаў і палацаў). У рэшце рэшт у 1436 г. ён збудаваў над гатычным саборам 42-метровы васьмігранны купал (дыяметр гэтага купала большы за рымскі Пантэон), які стаў сімвалам горада Фларэнцыі. Арыгінальная канструкцыя купала фларэнційскага сабора Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ паклала пачатак будаўніцтву купальных храмаў італьянскага Рэнесансу (амаль да сабора Святога Пятра, увенчанага купалам Мікеланджэла) і тым самым дала імпульс наватарскаму развіццю архітэктуры Рэнесансу.

 
Дзіцячы прытулак Аспедале-дэльі-Іначэнці  (венг.)
 
Капэла Пацы

У 14301433 гг. Брунелескі пабудаваў для Фларэнцыі адно з самых праслаўленых і самых дасканалых тварэнняў — капэлу Пацы  (англ.) пры царкве Санта-Крочэ (узведзеная па заказу ўплывовага фларэнційскага сямейства Пацы  (руск.) капэла мела прамавугольнае ў плане, крытае купалам памяшканне з порцікам, з 6 карынфскімі калонамі на фасадзе, размешчанае ўнутры манастырскага двара); а таксама дзіцячы прытулак Аспедале-дэльі-Іначэнці  (венг.), царкву Сан-Ларэнца і інш., у якіх выкарыстаны прынцыпы антычнай ордарнай архітэктуры.

У сваіх пабудовах Філіпа ў процівагу ўласцівай готыцы накіраванасці будынка ўвысь стварыў архітэктуру, якая выклікала адчуванне спакою, суразмернасці маштабаў пабудовы з чалавекам, і адрознівалася выразнасцю прасторавай кампазіцыі, зграбнасцю прапорцый, гармоніяй, велічнасцю, што стане характэрным для мастацтва Адраджэння. Брунелескі карыстаўся наборам элементаў класічнай архітэктуры — калонамі, пілястрамі, аркамі, але ствараў з іх зусім новыя камбінацыі і дабіваўся такім чынам адчування лёгкасці і грацыі. Такое дойлідства паклала пачатак новаму рэнесанснаму вобліку гарадскіх будынкаў. У наступныя пяць стагоддзяў дойліды Еўропы і Амерыкі карысталіся яго прыёмамі.

 
Тройца з Дзевай Марыяй і Святым Іаанам і данатарамі  (руск.), Мазача

Заснавальнік рэнесанснай архітэктуры Філіпа Брунелескі быў першапраходцам і ў іншых галінах. З яго імем звязваюць адкрыццё перспектывы (законаў скарачэння аб’ёмаў па меры іх аддалення ўглыб), якое ў многім вызначыла далейшае развіццё мастацтва. Брунелескі пазнаёміў суайчыннікаў з матэматычнымі прыёмамі рашэння гэтай задачы (адзін з першых твораў з прымяненнем гэтых правіл — фрэска «Тройца з Дзевай Марыяй і Святым Іаанам і данатарамі  (руск.)», створаная мастаком Мазача каля 14251428 гг.).

 
Палацца Строцы, Філіпа Строцы

У другой палове XV ст. архітэктуру Рэнесансу фарміравалі Мікелоца дзі Барталамеа, Леон Батыста Альберці, Філарэтэ. Мікелоца вядомы сваім палацам Медычы, які стаў эталонам для будаўніцтва іншых трохпавярховых палацаў Адраджэння. Гарадскі палац — як правіла, трохпавярховы, ясны і выразны ў сваёй канструкыі (з дакладным паверхавым дзяленнем, падвойнымі (парнымі) вокнамі, шматлікімі пілястрамі), нагадваў крэпасць, дзякуючы кладцы з груба абчэсаных камянёў.

 
Палацца Ручэлаі  (руск.), Леон Батыста Альберці

Наватарствам былі адзначаны і праекты Леона Батыста Альберці, які знайшоў кампраміс паміж існаваўшымі традыцыямі жылога будаўніцтва (звычайнай гарадской пабудовы) і запаветамі Брунелескі (гэтае рашэнне захавалася ў архітэктурнай практыцы да нашых дзён). Палац  (руск.), пабудаваны ім для багатай сям’і Ручэлаі  (італ.), — звычайны трохпавярховы будынак, але Альберці не адступіўся ад праграмы Брунелескі і налажыў на фасад свайго роду ордарную дэкарацыю. Ён адмовіўся ад калон і паўкалон, а проста пакрыў яго корпус рэльефамі плоскіх пілястраў і антаблементаў, узнавіўшы вобраз класічнай архітэктуры. Напрыклад, у палаца Ручэлаі (у Фларэнцыі) ён упершыню выкарыстаў чляненне трох ярусаў фасада пілястрамі розных ордараў.

У горадзе Урбіна правадніком новых ідэй быў Лучана дэ Лаўрана (які пачаў у новым стылі будаўніцтва палаца ўрбінскага герцага, у Мілане — архітэктар Філарэтэ.

У канцы XV ст. рэнесансныя тыпы будынкаў — палацца (гарадскі палац) і віла (загарадны будынак) — замацаваліся не толькі ў Таскане, але і ў іншых абласцях Італіі. Напрыклад, пэўнымі асаблівасцямі адрознівалася архітэктура Венецыі, якая склалася ў апошнія дзесяцігоддзі XV ст. (спалучэнне гатычных традыцый з рысамі Рэнесансу). У архітэктуры выдзяляліся тасканская, ламбардская, венецыянская школы, у стылістыцы якіх новыя рэнесансныя матывы спалучаліся з мясцовымі традыцыямі.

Скульптура правіць

 
Паўночныя дзверы Фларэнційскага баптыстэрыя  (італ.)
 
Статуя «Святы Георгій»  (італ.)

Сапраўдным рэфарматарам скульптуры, буйнейшым скульптарам асяроддзя Брунелескі быў выдатны фларэнційскі скульптар Данатэла (поўнае імя Даната дзі Нікала дзі Бета Бардзі; каля 1386—1466 гг.). Хаця паступовы адыход ад гатычных традыцый намеціўся яшчэ ў Ларэнца Гіберці  (руск.) (стварыў у бронзе рэльефы дзвярэй фларэнційскага баптыстэрыя  (італ.)), Данатэла зрабіў новы крок у развіцці еўрапейскай пластыкі. Ён увёў прынцып круглай скульптуры, якою можна любавацца з розных бакоў. Да ліку яго ранніх работ адносіцца фігура мармуровага Давіда  (англ.) (14081409 гг.), у якой назіраліся яшчэ гатычныя рэмінісцэнцыі; статуя «Святы Георгій»  (італ.) (1415—1417 гг.), выкананая па заказу гільдыі збройнікаў (чыім патронам быў Святы Георгій) і прызначаная для знадворнай нішы фларэнційскай царквы Ор-Сан-Мікеле, якая ўвасабляла ўжо ясна выяўлены ідэал Ранняга Адраджэння; і інш. Данатэла рашуча парваў з гатычнымі традыцыямі, калі статуі здаюцца бясплоцевымі лунаючымі прышэльцамі з іншага свету. «Святы Георгій» Данатэла цвёрда стаіць на зямлі, у яго асобе няма адлучанасці сярэдневяковых святых — ён увесь энергія, сабранасць, яго напружаны позірк выяўляе рашучасць і горды выклік. Па сутнасці фігура Святоа Георгія блізкая да лепшых узораў грэчаскай скульптуры перыяду высокай класікі.

 
Рэльеф «Благавешчанне», Данатэла, 1428—33
 
Давід  (англ.), Данатэла, 1430-я гг.

З 1432 г. у Рыме Данатэла разам з Брунелескі вывучаў антычныя помнікі, што натхніла яго на шэраг твораў (язычніцкіх па духу і блізкіх па форме да антычнай пластыкі). Напрыклад, мармуровыя анёлы на пеўчай трыбуне  (італ.) Фларэнційскага сабора; рэльеф «Благавешчанне  (італ.)» (царква Санта-Крочэ ў Фларэнцыі) — шэдэўр яго пластыкі. У 1430-я гг. ён стварыў яшчэ аднаго Давіда  (англ.), на гэты раз у бронзе. Пераможца гіганта Галіяфа, просты пастух Давід выратаваў жыхароў Іўдзеі ад філістымлян, а затым стаў царом. Данатэла адлюстраваў вобраз Давіда зусім юным і прыгожым і не пабаяўся ўвесці такую дэталь, як пастухоўскі капялюш — знак простанароднага паходжання яго ўладальніка.

 
Давід  (італ.)
 
Конны помнік кандацьеру Гатамелаце  (італ.), Данатэла, 1447—53 гг.

У 14431453 гг. у Падуі Данатэла адліў конную статую  (італ.) кандацьера Эразма да Нарні, празванага Гатамелатам  (руск.), і такім чынам першым стварыў конны манумент эпохі Адраджэння. Статуя военачальніка, кандацьера з маршальскім жазлом  (руск.) у руцэ, апранутага ў даспехі, стаіць на плошчы перад падуанскім саборам Святога Антонія.

Скульптура дасягнула найвышэйшага ўзроўню ў творчасці многіх майстроў XV ст. — Якопа дэла Кверча  (руск.) (аўтар «Фантана Радасці  (руск.)» ў Сіене), Верок'ё (аўтар коннага манумента кандацьера Калеоні  (італ.) ў Венецыі), Лукі і Андрэа дэла Робіа (працавалі ў тэхніцы маёлікі). Скульптар і жывапісец Андрэа Верок'ё (1436—1488 гг.), больш вядомы як настаўнік Леанарда да Вінчы, быў самым славутым вучнем Данатэла. З яго твораў добра вядомы больш далікатны і прыгожы, чым у яго настаўніка, «Давід  (італ.)», конны манумент кандацьера Калеоні  (італ.) для венецыянскай плошчы  (руск.) каля царквы Санці-Джавані-Паола.

Да канца XV ст. гарманічнасць прапорцый, свецкая інтэрпрэтацыя рэлігійных сюжэтаў, выразнасць атрымалі шырокае распаўсюджанне ў італьянскай пластыцы.

Жывапіс правіць

 
Пацалунак Іуды. Падуя, капэла дэль Арэна, паўднёвая сцяна

Жывапіс Адраджэння развіваўся складана. Яшчэ ў першай трэці XV ст. вялікі Джота ў сваіх фрэсках у капэле дэль Арэна ў Падуі, у роспісах капэл Перуцы і Бардзі  (італ.) ў царкве Санта-Крочэ ў Фларэнцыі сцвярджаў прыгажосць зямных вобразаў, апярэджваючы час. Каб дасягнуць жыццёвай дакладнасці сваіх кампазіцый, ён змяшчаў фігуры ў трохмерную (хоць і неглыбокую) прастору.

 
Цуд са стацірам, Мазача, 1426—27 гг.
 
Выгнанне Адама і Евы з раю  (англ.), Мазача, 1426—27 гг.

Аднак нараджэнне новага ўласна рэнесанснага жывапісу звязана з імем другога выдатнага мастака Фларэнцыі — Мазача (1401—1428 гг.). Мазача — гэта мянушка, якая азначае прыкладна «Велізарны Тамаза», поўнае імя мастака — Тамаза дзі Джавані дзі Сімонэ Касаі Гвідзі. На яго долю выпала вядучая роля ў жывапісе Фларэнцыі. Хаця пражыў ён толькі 28 гадоў, але паспеў зрабіць сапраўдную рэвалюцыю ў мастацтве: змог вырашыць тыя праблемы жывапісу, якія паставіў да гэтага Джота. Ён засвоіў перспектыву (але гэтым яго наватарства не абмежавалася); стварыў роспісы ў капэле Бранкачы  (руск.) для фларэнційскай царквы Санта-Марыя-дэль-Кармінэ  (руск.) (1425—1428 гг.), з якіх самыя вядомыя — «Падатак  (англ.)» (іншая назва фрэскі — «Цуд са стацірам») і «Выгнанне Адама і Евы з раю  (англ.)», якія сталі школай для многіх пакаленняў мастакоў. У гэтых сцэнах Мазача праявіў сябе мастаком, які выдатна разумеў, як змясціць фігуры ў прасторы, надаць ім цялеснасць і аб’ём, звязаць іх паміж сабой, з пейзажам і захаваць пры гэтым прапорцыі чалавечага цела. Фрэска «Падатак» аб’ядноўвае адразу тры сюжэты: Хрыстос з вучнямі каля варот горада, астаноўлены зборшчыкам падаткаў, — цэнтральная кампазіцыя; Пётр, які па распараджэнні Хрыста ловіць рыбу, каб дастаць з яе неабходную для ўплаты манету (дзідрахму, ці стацір, адсюль і другая назва фрэскі — «Цуд са стацірам») — кампазіцыя злева. І нарэшце, сцэна выплаты падатку зборшчыку — справа. Сам прынцып аб’яднання на адной плоскасці трох сцэн яшчэ архаічны, але тое, як гэтыя сцэны напісаны з улікам лінейнай і паветранай перспектывы, з’явілася сапраўдным адкрыццём і для сучаснікаў Мазача, і для ўсіх наступных майстроў. Мазача першым вырашыў праблему лінейнай і паветранай перспектывы (удалячынь цягнуцца ўзгоркі і дрэвы, ствараючы асяроддзе, у якім знаходзяцца героі, а паміж фігурамі Ісуса і яго вучняў ствараецца як бы прасторавае асяроддзе). Некаторым вучням Хрыста Мазача надаў партрэтнае падабенства: так, у правай крайняй фігуры сучаснікі бачылі самога Мазача, у асобе злева ад Хрыста адчувалася падабенства з Данатэла. Фрэскі Мазача садзейнічалі таму, што царква Санта-Марыя-дэль-Кармінэ ператварылася ў своеасаблівую акадэмію, дзе вучыліся многія пакаленні мастакоў аж да Мікеланджэла, у творчасці якога прыкметны ўплыў Мазача.

 
Петрарка, Андрэа дэль Кастаньё, каля 1450

Мастацтва XV ст. складалася з мноства мясцовых «школ» — ледзь не кожны горад Італіі (як, зрэшты, Фландрыі ці Германіі) меў сваю жывапісную школу.

Услед за Мазача многія мастакі распрацоўвалі праблемы перспектывы, руху і анатоміі чалавечага цела. Гэта Паола Учэла, Андрэа дэль Кастаньё, умбрыйскі жывапісец Даменіка Венецыяна, якіх называлі перспектывістамі і аналітыкамі. Андрэа дэль Кастаньё валодаў выразным малюнкам, звяртаўся да моцнай святлоценявой мадэліроўкі і манументалізаваў фігуры (партрэты Дантэ, Петраркі, Бакача), а Даменіка Венецыяна будаваў вобраз на аснове тонкай распрацоўкі колеру.

Асаблівай вытанчанасці фларэнційскае мастацтва дасягнула ў канцы стагоддзя, пры праўленні ўнука Козіма Медычы — Ларэнца Медычы (1464—1492 гг.), празванага Пышным. Цвярозы і нават у чымсьці жорсткі палітык, сапраўдны тыран у апошнія гады жыцця, Ларэнца быў разам з тым адным з самых адукаваных людзей свайго часу. Паэт, філосаф, гуманіст, мецэнат, язычнік па светаўспрыманні, схільны да некаторай рэлігійнай экзальтацыі, ён ператварыў свой двор у цэнтр мастацкай культуры, дзе знайшлі прытулак пісьменнік Паліцыяна, філосаф Піка дэла Мірандола, мастакі Сандра Бацічэлі і Мікеланджэла.

У другой палове XV ст. паглыбіліся веды мастакоў у галіне анатоміі і перспектывы, значна ўдасканалілася іх майстэрства паказу трохмернай прасторы, пластычнай выразнасці чалавечых фігур. Для жывапісу таго перыяду характэрна выключная разнастайнасць індывідуальных манер мастакоў.

 
Нараджэнне Венеры, Сандра Бацічэлі, 1483—1484 гг.
 
Вясна  (руск.), Сандра Бацічэлі, 1477—1478 гг.

Выдатным фларэнційскім мастаком канца XV ст., выразнікам эстэтычных ідэалаў двара Ларэнца Медычы быў Сандра Бацічэлі (1445—1510 гг.), які ствараў тонкія і адухоўленыя вобразы мадоннаў. Поўнае імя Бацічэлі — Алесандра дзі Марыяна Філіпепі, ён — вучань Філіпа Ліпі. У славутай галерэі Уфіцы захоўваюцца дзве яго вядомыя карціны: «Нараджэнне Венеры» (каля 1483—1484 гг.) і «Вясна  (руск.)» (каля 1477—1478 гг.). У першай ён адлюстраваў прыгожую багіню, народжаную з марской пены, плывучую пад подыхам ветру ў ракавіне па марской гладзі да берага. Карціна напісана на тэму антычнага міфа аб нараджэнні Венеры. Як вядома, сярэдневякоўе было знаёма з антычнай паэзіяй, але толькі ў эпоху Адраджэння ў адукаваных колах набыла папулярнасць і антычная міфалогія. Чалавек, які заказаў Бацічэлі гэту карціну для сваёй загараднай вілы, належаў да магутнейшай сям’і Медычы — Ларэнца дзі П’ерфранчэска Медычы (ён быў, дарэчы, работадаўцам і другога фларэнційца — Амерыга Веспучы, які пры садзеянні банкірскага дома Медычы плаваў да Новага Свету і даў сваё імя кантыненту). У гэтай працы праявіліся асноўныя рысы стылю мастака: дэкаратыўнасць, прыгожасць, лірычны і рамантычны характар вобразаў, уласцівыя мастаку «гатыцызмы» (падоўжаныя бязважкія фігуры, якія як быццам не краналіся зямлі) і г. д. Бацічэлі стварыў пэўны тып жаночых вобразаў з падоўжаным авалам, пухлымі губамі, як бы заплаканымі вачыма. Падобны вобраз мы сустракаем і ў «Вясне», тэма якой была навеяна вершам Паліцыяна. У карціне аб’яднаны ў адзіную камбінацыю фігуры Вясны, Мадонны, Меркурыя, трох грацый, німфы і іншых, напісаных сярод фантастычнай прыроды, якую па-свойму (як зачараваны сад) здолеў перадаць Бацічэлі. Венеру ён паказаў на фоне казачнага сада разам з усыпанай кветкамі багіняй урадлівасці Флорай. У сімволіцы абедзвюх карцін, безумоўна, адбіўся ўплыў ідэй фларэнційскіх неаплатонікаў аб узаемасувязі кахання і прыгажосці. У 80-я гг. разам з Гірландая і Перуджына Бацічэлі распісаў сцены Сіксцінскай капэлы. І такім чынам яго фрэскам было наканавана ў вяках сапернічаць з выкананымі праз 50 гадоў роспісамі Мікеланджэла.

У позні перыяд творчасці ў Бацічэлі нарастаюць напружаны драматызм, экспрэсія вобразаў («Аплакванне Хрыста», «Паклёп» і інш.). Гэтыя работы майстра — у асноўным «Аплакванне» — навеяны вобразам і трагічным лёсам Саванаролы. Апошнія 10 гадоў мастак знаходзіўся ў меланхоліі і нічога не пісаў. У канцы XV ст. Фларэнцыя ўступіла ў паласу эканамічнага і сацыяльна-палітычнага крызісу. А да 30-х гг. XVI ст. яна страціла сваю незалежнасць як горад-камуна, стала проста галоўным горадам герцагства Тасканскага і перастала быць цэнтрам мастацкага жыцця. Але фларэнційская школа пакінула непаўторны след ва ўсім мастацтве Адраджэння.

У апошнія дзесяцігоддзі XV ст. адначасова з фларэнційскай школай жывапісу складваюцца школы і напрамкі, якія мелі свой асобы почырк і стылістычныя асаблівасці, у Сярэдняй (Умбрыя) і Паўночнай (Ламбардыя, Венецыя) Італіі: умбрыйская  (руск.), паўночнаітальянская (падуанская), венецыянская.

 
«Партрэт герцага Федэрыга Монтэфельтра і герцагіні Батысты Сфорца», П’ера дэла Франчэска, галерэя Уфіцы, Фларэнцыя.

Умбрыя, размешчаная на паўночным усходзе ад Тасканы, у XV ст. не мела буйных гарадоў, таму ў мастацтве даўжэй жылі і былі ярчэй выражаны сярэдневяковыя традыцыі. Мастацтва Умбрыі дэкаратыўнае, прыгожае, лірычнае і ў адрозненне ад Тасканы ў ім пераважаў яркі каларыт. Усе гэтыя рысы праявіліся ў творчасці ўмбрыйскіх майстроў П’етра Перуджына (будучы настаўнік Рафаэля), вядомага мяккай паэзіяй сваіх прац, лірычным тыпам мадоннаў, і Пінтурык’я, які стварыў у роспісах бібліятэкі сабора Сіены праніклівыя пейзажныя карціны, адлюстраванні інтэр’ераў і шматфігурныя кампазіцыі. Але самым буйным майстрам Умбрыі быў П’ера дэла Франчэска (каля 1420—1492 гг.), творчасць якога фактычна паклала пачатак умбрыйскай школы жывапісу  (руск.). Ён працаваў спачатку ў Фларэнцыі, затым у Арэца і Урбіна, ведаў Брунелескі і Гіберці  (руск.), і да самога Тыцыяна заставаўся адным з лепшых каларыстаў. Мастак умеў перадаваць розную насычанасць колераў і аб’ядноўваць іх святлопаветраным асяроддзем, таму гісторыкі мастацтва называлі яго адным з першых пленэрыстаў заходнееўрапейскага мастацтва. Ён запаўняў геаметрычна пабудаваную прастору жывым святлом. сярэдневяковыя мастакі як быццам не заўважалі святла, плоскія фігуры ў іх жывапісе не адкідваюць ценяў. Ужо Мазачыа быў піянерам у гэтай галіне, але ніхто не раскрыў самых багатых магчымасцей святла з такой паўнатой, як П’ера дэла Франчэска.

 
Прыезд царыцы Саўскай да цара Саламона  (італ.), П’ера дэла Франчэска

Акрамя таго, Франчэска быў найвялікшым манументалістам, майстрам пераважна манументальна-дэкаратыўнага жывапісу. Гэта яго рука добра адчуваецца ў фрэсках  (англ.) царквы Сан Франчэска  (руск.) ў Арэцца «Прыезд царыцы Саўскай да цара Саламона  (італ.)» і «Сон Канстанціна  (італ.)» (адлюстравана славутая легенда пра сон імператара Канстанціна, пасля якога ён прыняў хрысціянства. Перад рашаючай бітвай Канстанціну з’явіўся ў сне анёл з крыжам, абвясціўшы: «Так пераможаш»; мы бачым імператара, спячага ў расхінутай паходнай палатцы).

 
Фрэска ў Камеры дэльі Спозі, Андрэа Мантэнья, 1474

Выдатным майстрам жывапісу Паўночнай Італіі, буйнейшым мастаком падуанскай школы быў Андрэа Мантэнья (1431—1506 гг.), які працаваў спачатку ў славутым універсітэцкім гарадку Падуі, размешчаным на поўначы Італіі, а затым пры двары мантуанскіх герцагаў. Зазнаўшы моцнае ўздзеянне рымскай антычнасці, Мантэнья часта ствараў абагульнена-гераізаваныя вобразы пакутуючых і мужных людзей, адлюстроўваючы іх на фоне камяністых пустынных пейзажаў; уводзіў у свае кампазіцыі відарыс антычных помнікаў. Як і Франчэска, Мантэнья быў пераважна манументалістам.

XV ст. у Венецыі пачынаецца з імён такіх майстроў, як Пізанела і Джэнціле да Фабрыяна, якія распісалі Палац дожаў, і знаходзіць яркае адлюстраванне ў творчасці заснавальнікаў новага мастацтва Антанела да Месіна, Віторэ Карпача і Джавані Беліні. Першы праславіўся як майстар рэалістычных партрэтаў, створаных у тэхніцы алейнага жывапісу (гэтаму ён навучыўся ў нідэрландскіх майстроў). Віторэ Карпача ў сваіх карцінах на рэлігійныя сюжэты для венецыянскіх школ паказваў стракаты венецыянскі быт і пейзаж. Найбольш ярка бачны шляхі развіцця Ранняга Адраджэння ў Венецыі ў творчасці мастакоў сям’і Беліні — братоў Джэнціле і Джавані (найбольш славутага ў мастацтве, якога ў Італіі часцей называюць як Джанбеліна; 1430—1516 гг.). У сталыя гады Джанбеліна прыйшоў да мяккай жывапіснасці і багатага залацістага каларыту, сакрэты якога пазней перадаў свайму вучню Тыцыяну. Мадонны Беліні як бы растаюць у пейзажы (напрыклад, «Мадонна з дрэвамі  (англ.)»), а алегарычныя карціны напоўнены філасофскім настроем. Браты Беліні вядомы яшчэ і тым, што ўдасканалілі алейную тэхніку (з якой толькі-толькі пазнаёміліся італьянскія жывапісцы).

XV ст. прынесла ў Італію і яе мастацтва сапраўднае адраджэнне антычных традыцый, па-новаму асэнсаваных чалавекам Рэнесансу:

  • архітэктура — тып свецкага палаца і вілы;
  • скульптура — вобраз чалавека, а не бажаства, як у антычнасці;
  • жывапіс — рэлігійныя карціны хрысціянскага ці антычнага сюжэта, надаўшы ім свецкія рысы.[2]

Культура іншых краін Заходняй Еўропы позняга Сярэднявечча правіць

У адрозненне ад Італіі, дзе ў XIV—XV ст. развівалася культура Адраджэння, у астатніх краінах Еўропы дамінавалі рысы сярэдневяковага тыпу культуры і сярэдневяковая ментальнасць. У гісторыі краін Заходняй Еўропы XIV і XV ст. сталі перыядам сур’ёзнай ломкі і абгрунтаваных узрушэнняў ва ўсіх галінах жыцця, у т. л. і ў галіне культуры.

Царква паступова страчвае сваю манаполію ў духоўным жыцці, памяншаецца роля схаластыкі, і ўніверсітэты ператвараюцца ў цэнтры інтэлектуальнага жыцця. У канцы XIV ст. у Еўропе існавала каля 50 універсітэтаў, большасць з якіх арыентаваліся на дзве мадэлі старэйшых універсітэтаў Еўропы — Парыжскага (заснаваны ў XII ст. выкладчыкамі) або Балонскага, які з моманту заснавання ў канцы XI ст. быў студэнцкай арганізацыяй (студэнцкія гільдыі — іх было дзве — прысвоілі сабе права кіраваць усім жыццём, і ўвесь вучэбны працэс праходзіў пад іх кантролем, толькі ў канцы XIV ст. ва ўніверсітэцкую карпарацыю ўвайшлі і выкладчыкі). Так, па парыжскаму тыпу будаваліся многія паўночныя ўніверсітэты (напрыклад Оксфардскі і Кембрыджскі, якія адкрыліся ў XIII ст.).

Але большасць універсітэтаў з’яўлялася па форме пераходнымі арганізацыямі, г. зн. улада дзялілася паміж студэнтамі, выкладчыкамі і муніцыпалітэтам, як, напрыклад, у італьянскіх універсітэтах Пізы, Фларэнцыі, Павіі і інш., або паміж студэнтамі і выкладчыкамі, як у французскіх універсітэтах Манпелье, Арлеана і Анжэра. У XIV стагоддзі у Еўропе былі адкрыты Гайдэльбергскі і Пражскі ўніверсітэты на тэрыторыі Свяшчэннай Рымскай імперыі; шмат універсітэтаў было заснавана ў Іспаніі — у Лерыдзе (1300 г.), Уэсцы (1334 г.), Вальядалідзе (1346 г.), Барселоне (1450 г.), Валенсіі (1500 г.). У канцы XV стагоддзя працавала 69 універсітэтаў. Пашырылася і іх геаграфія.

Многія ўніверсітэты былі падпарадкаваны дзяржаве. Узнікшыя з усеагульных школ, а на самай справе і з’яўляючыся ўсеагульнымі школамі, універсітэты толькі ў канцы XIV стагоддзя пачалі называцца сваім сучасным імем, паколькі менавіта тады тэрмін «універсітэт» пачаў выкарыстоўвацца ў адносінах да акадэмічных карпарацый — аб’яднанняў выкладчыкаў, якія адасобіліся ад царкоўных і манастырскіх школ. Раней жа гэтым тэрмінам абазначалі любыя аб’яднанні людзей, звязаных агульнымі інтарэсамі і маючых асобы прававы статус. Як і ў папярэдні перыяд, універсітэты падзяляліся на факультэты (малодшы ці падрыхтоўчы — факультэт «сямі вольных мастацтваў» ці артыстычны, дзе вывучалі асновы навук; і старэйшыя — факультэты багаслоўя, права і медыцыны), нацыі («нацыя» ўключала асоб, аб’яднаных агульным месцам нараджэння, па сутнасці — гэта зямляцтва), калегіі (у Парыжы ў 1257—1258 гг. капелан Людовіка IX Рабер дэ Сарбон стварыў тэалагічную калегію — інтэрнат магістраў, якія навучаліся багаслоўю; ад слова «калегія» паходзіць і слова «college», пераважна каледжы ствараліся ў англійскіх універсітэтах, напрыклад, у Оксфардзе, Кембрыджы і інш.).

Выкладанне ва ўніверсітэтах вялося на лацінскай мове, што садзейнічала інтэрнацыянальнасці ўніверсітэтаў Еўропы, у якіх, валодаючы міжнароднай мовай навукі, мог паспяхова займацца студэнт з Польшчы ці Іспаніі. Адчыненыя для ўсіх, яны былі месцам сустрэчы вучоных і студэнтаў розных краін і цэнтрам абмену новымі цікавымі ідэямі.

Асноўнай формай вучэбнага працэсу ў сярэдневяковых універсітэтах былі лекцыі, іншага спосабу атрымання ведаў тады, па сутнасці, не было. Зрэшты, з часам з’явіліся танныя кнігі для студэнтаў (на танным пергаменце) без ілюстрацый, т. зв. рабочыя кнігі. Можна было купіць і запісы лекцый выкладчыкаў. Арыстакратаў у студэнцкім асяроддзі было няшмат (да канца XV ст.). Па даных канца XIV—XV ст. асноўную масу студэнтаў складалі людзі сярэдняга маёмаснага статусу — выхадцы з бюргерскага гарадскога асяроддзя. Безумоўна, універсітэты адыгралі значную ролю ў распаўсюджанні свецкіх ведаў і паскорылі працэс станаўлення свецкай інтэлігенцыі. Паступова вызваліўшыся ад манаполіі царквы, універсітэты ўстанавілі ўласную манаполію на адукацыю, кантралявалі школы горада і ваколіц.

З развіццём універсітэтаў у Заходняй Еўропе цесна звязаны і росквіт кніжнай справы (пры ўніверсітэтах, у прыватнасці, была створана сістэма перапісвання кніг). Паступова кніга пачала губляць свой былы сакральны сэнс, які быў уласцівы ёй у перыяд высокага Сярэднявечча (асабліва да XII ст.). Распрацоўваецца і сістэма скарачэнняў, што дазволіла паскорыць перапісванне, а таксама ўводзіцца мяккі пераплёт і зручны для чытання фармат. Акрамя таго, пачалі пісаць хутка, што прывяло да развіцця беглага курсіўнага пісьма. Менавіта такія бегла напісаныя кнігі складалі большую частку рукапіснай спадчыны сярэдневяковай Еўропы XIV—XV ст. Зрэшты, не трэба забываць, што побач з такімі адносна таннымі кнігамі, прызначанымі для інтэлектуалаў і студэнтаў, ствараліся і пышныя, раскошныя фаліянты з прыгожымі ілюстрацыямі-мініяцюрамі, якія з’яўляліся сапраўднымі творамі мастацтва. Сярод іх «Часаслоў герцага Берыйскага» і «Вялікія французскія хронікі  (руск.)» (з мініяцюрамі Сімона Марміёна). Прадстаўнікі вышэйшага духавенства, каралі і знатныя сеньёры былі заўзятымі калекцыянерамі кніг. Але не толькі знаць захаплялася збіральніцтвам: часта малітоўнікі, часасловы, кнігі для працы і проста лёгкага чытання — свецкую літаратуру — мелі ўрачы, юрысты, выкладчыкі ўніверсітэтаў і школ, студэнты. Акрамя таго, ужо ў XV стагоддзі ў Еўропе з’явіліся буйныя бібліятэкі пры ўніверсітэтах. У прыватнасці бібліятэка Парыжскага ўніверсітэта (славутая Сарбона) у сярэдзіне XIV стагоддзя мела 1720 тамоў.

Сапраўднай рэвалюцыяй у выдавецтве кніг стала вынаходніцтва кнігадрукавання: прыблізна ў 1445 г. нямецкі майстар-ювелір Ёган Гутэнберг прыдумаў наборны шрыфт з металу (да яго галандзец Л. Я. Косцер  (руск.) у 1423 г. ужыў шрыфт з драўляных літар, які сябе не апраўдаў), а таксама сканструяваў ручны словалітны прыбор, друкарскі станок для вырабу адбіткаў. З гэтага моманту з’явілася магчымасць друкаваць тысячы аднолькавых экзэмпляраў, кніга хутка патаннела і стала даступнай не толькі багацею, але і простаму рамесніку. Вынаходніцтва Гутэнберга дазволіла хутка друкаваць новыя творы, якія потым траплялі ў самыя аддаленыя месцы і садзейнічалі пашырэнню адукацыі. Англійскі філосаф Ф. Бэкан пісаў, што «вынаходніцтва кнігадрукавання, пораху і компаса зрабіла такі ўплыў на чалавечыя адносіны, якога не зрабіла ні адна ўлада».

Да 1500 г. у 260 еўрапейскіх гарадах з’явілася 1050 друкарняў: у Італіі — 532, Германіі — 214, Францыі — 147, Іспаніі — 71, Нідэрландах — 40, Англіі — 13.

Усе кнігі, выдадзеныя ў Еўропе з часу вынаходніцтва кнігадрукавання да 1500 г., атрымалі назву інкунабулы. Зараз вядома 40 тыс. назваў такіх першадрукаваных кніг. Самая славутая з іх — Біблія на 42 радкі, надрукаваная ў Майнцы (Германія), складанне якой прыпісваюць Гутэнбергу.

Суіснуючы з ранейшымі культурнымі традыцыямі, ідэі гуманізму з Італіі траплялі ў суседнія краіны. Так, раннія асяродкі гуманізму ўзніклі пры двары французскага караля Карла V, пры папскім двары ў Авіньёне (апошняя трэць XIV ст.). Пры французскім двары ўзнік гурток (у яго ўвайшлі Філіп дэ Вітры  (руск.), П’ер Берсюір  (фр.), Філіп дэ Мезьер  (англ.)), які займаўся даследаваннем антычнай літаратуры. Мікалай Арэм  (руск.) пераклаў на французскую мову для бібліятэкі Карла V творы Арыстоцеля і іншых антычных пісьменнікаў. У пачатку XV стагоддзя ў Францыі працавалі таленавітыя пісьменнікі Хрысціна Пізанская, браты Гацье і П’ер Коль, Жан дэ Мантрон і іншыя, якія выкарыстоўвалі ў сваёй творчасці вобразы і лацінізмы з літаратуры антычнасці. У лірычных вершах французскіх паэтаў Хрысціны Пізанскай і Карла Арлеанскага адчуваліся патрыятычныя, сатырычныя і дыдактычныя матывы. Усё большае значэнне набывалі творы аўтабіяграфічнага (мемуары) і гістарычнага (хронікі) характару.

У рыцарскай літаратуры XIV ст. пакуль яшчэ прысутнічалі традыцыйныя вялікія тэмы былых часоў — антычны і брэтонскі цыклы, куртуазнае каханне, рыцары «Круглага стала», пошукі Грааля і г. д. У пачатку XIV ст. быў нават складзены падручнік рыцарства «Раман аб Персефоры». Але паступова рыцарскі куртуазны раман пачынае выраджацца разам са знікненнем рыцарства як ваеннага саслоўя: у сувязі з прымяненнем пораху і агнястрэльнай зброі ўціснуты ў металічныя даспехі рыцар згубіў сваё былое значэнне.

Гарадская літаратура XIV—XV ст. адлюстроўвала бюргерскую ментальнасць. Разам з ранейшымі жанрамі ў гэтыя стагоддзі развіваўся і новы — жанр гарадской навэлы, галоўнымі героямі якой былі жыхары гарадоў з іх дзелавой хваткай, мудрасцю, кемлівасцю і дасціпнасцю. У Францыі ў XIV ст. тварылі паэты Эсташ Дзюшэн (каля 1346—1406 гг.) і Ален Шарцье (1385 — каля 1435 г.). Адлюстроўваючы погляды багатага бюргерства, яны абвінавачвалі ва ўсіх бедах шматгадовай сваркі (ішла Стагадовая вайна) французскіх сеньёраў.

Прызнаным метрам у галіне паэзіі стаў французскі паэт XV ст. Франсуа Віён (1431 — пасля 1463 г.). Франсуа (хаця і слухаў нейкі час лекцыі ў Сарбоне і атрымаў званне бакалаўра, а затым магістра мастацтваў) быў па натуры вечным вандроўнікам і бадзягам. Забойца (у 1455 г. ён забіў у бойцы святара) і злодзей (звязаў сваё жыццё са зладзейскімі шайкамі і некалькі разоў сядзеў у турме), ён быў прыгавораны да смяротнай кары і ў чаканні смерці напісаў «Баладу павешаных». Аўтар паэм «Лэ» (больш вядома пад назвай «Малы запавет» — споведзь студэнта-бадзягі) і «Вялікі запавет», напісаных на французскай мове. Героі яго твораў — бадзягі, зладзеі, карчмары, прастытуткі, спітыя святары. З вядомай доляй іроніі ён апісваў багатых бюргераў-гараджан, манахаў і апяваў радасці жыцця. Віёна называюць «апошнім вагантам». На думку многіх, паэт быў адным з папярэднікаў французскага Адраджэння, росквіт якога прыйдзецца на XVI ст.

У нямецкай літаратуры XIV—XV ст. паспяхова развіваўся мейстэрзанг, распаўсюджанне якога звязана з пад’ёмам гарадоў. У многіх нямецкіх гарадах праходзілі спецыяльныя песенна-паэтычныя спаборніцтвы мейстэрзінгераў. Існавалі і іх школы (першую такую школу заснаваў Генрых Фраўэнлоб з Майсена). У канцы XV ст. у Свяшчэннай Рымскай імперыі (у Германіі, а таксама Нідэрландах, якія ўваходзілі ў склад імперыі ў 1477—1482 гг.) зараджаецца гуманізм. У 1494 г. апублікавана славутая паэма нямецкага гуманіста Себасцьяна Бранта «Карабель дурняў», напісаная жывой нямецкай мовай.

У Англіі ў XIV ст. пачынаюць запісваць бытаваўшыя ў вуснай традыцыі сялянскія песні і балады. Шырокую вядомасць атрымаў цыкл балад, прысвечаных любімцу англічан, легендарнаму разбойніку Робіну Гуду — вольнаму стралку і заступніку бедных. Вельмі папулярным быў таксама алегарычны твор паэта Уільяма Ленгленда (каля 1332 г. — каля 1377 г.) «Бачанне Уільяма аб Пятру-аратым». Сялянская праца супрацьпастаўляецца ў паэме дармаедству зборшчыкаў падаткаў, а таксама духавенства і саветнікаў караля.

У другой палове XIV ст. працаваў родапачынальнік англійскай нацыянальнай літаратуры, найвялікшы паэт англійскага Сярэднявечча і чалавек, які ўспрыняў ідэі гуманізму, Джэфры Чосер (1340—1400 гг.). Выхадзец з купецкай сям’і, ён быў пажам пры двары аднаго з сыноў Эдуарда III, удзельнічаў у Стагадовай вайне, трапіў у палон, быў выкуплены з яго, выконваў дыпламатычныя даручэнні ў Фландрыі і Італіі. Напісаў некалькі паэм, балады, вершы, пераклады Авідзія і Баэцыя. Лепшы твор Чосера — «Кентэрберыйскія апавяданні». Аўтар вядзе свой аповяд ад імя паломнікаў, якія штогод сцякаліся ў Кентэрберы; стыль і форма яго твораў настолькі дасканалыя, што яго апавяданні ўспрымаюцца як маленькія шэдэўры.

У XV ст. у Англіі з’явілася цікаўнасць да гуманістычнай літаратуры і культуры Італіі. Герцаг Глостэр і граф Вустэрскі выступілі як мецэнаты-гуманісты. Але гуманізм у Англіі, цесна звязаны ў XV ст. з каталіцызмам, толькі ў XVI ст. змог праявіць сябе на поўную сілу.

У тэатральным мастацтве шырокае распаўсюджанне атрымаў фарс — самы папулярны жанр сярэдневяковай драмы — невялікія юмарыстычныя і камічныя п’есы, у якіх адлюстроўваўся быт гараджан і закраналіся праблемы іх жыцця. Асабліва вялікай папулярнасцю ў Францыі XV ст. карыстаўся фарс «Пан П’ер Патэлен» («Адвакат Патэлен»). Зведала змяненні і літургічная драма, якая становіцца ўсё больш свецкай. Вялікія тэатралізаваныя прадстаўленні (містэрыі) арганізуюцца ў XV ст. галоўным чынам гандлёвымі гільдыямі і рамеснымі цэхамі. Паказы разыгрываліся на кірмашах і плошчах на працягу некалькіх дзён, іншы раз — тыдняў. Прыкладам гіганцкай містэрыі XV ст. служыць «Містэрыя Старога запавету». Ставіліся містэрыі і на чыста свецкія сюжэты (напрыклад, «Асада Арлеана»), якія ўключалі бытавыя і камічныя сцэнкі.

У еўрапейскім мастацтве (пераважна ў архітэктуры) XIV—XV ст. працягваў панаваць гатычны стыль. Радзімай готыкі і класічнай краінай гэтага мастацкага стылю была Францыя, таму гатычную архітэктуру ў той час іншы раз называлі «будаўніцтвам на французскі манер», а готыка атрымала назву «палымнеючай». Галоўным феноменам тагачаснай готыкі заставаўся кафедральны сабор. У пачатку XIV ст. быў дабудаваны сабор Парыжскай Божай маці ў Парыжы і Шартрскі сабор, у XIV—XV ст. будаваўся сабор у Руане, у XIII—XIV ст. узводзіўся сабор у Фрэйбургу, з 1377 г. да XVI ст. — сабор ва Ульме; з 1248 г. да XVI ст. - Кёльнскі сабор у Германіі. Галоўны гатычны сабор у Англіі — Кентэрберыйскі — узводзіўся на працягу XII—XV ст. Праўда, пачынаючы з часоў Стагадовай вайны, будаўніцтва ў Англіі скарацілася, дабудоўваліся старыя храмы ці да іх прыбудоўваліся капэлы (напрыклад, у Віндзорскім замку, Каралеўская капэла ў Кембрыджы, капэла Генрыха VII у Вэстмінстэрскім абацтве і г. д.). У XIV—XV ст., узбагачаная элементамі маўрытанскага стылю, набыла асаблівую пышнасць і разнастайнасць готыка Іспаніі: сабор у Леоне (пачаты ў XIII ст., дабудоўваўся ў XIV ст.), Бургасе (будаваўся з XIII да XV ст.), Таледа (1227—1493 гг., закончаны ў XVI ст.).

Іспанскія саборы часта перабудоўваліся з мячэцяў, а званіца Севільскага сабора была наогул перабудавана з мінарэта. Існаваў нават архітэктурны стыль «мудэхар» (мусульманскі) — так называліся саборы, пабудаваныя архітэктарамі-арабамі з цэглы з маўрытанскім скляпеністым перакрыццем. У абласцях Пірэнейскага паўвострава, якія засталіся пад уладай арабаў (апошняя апора арабаў Гранадскі эмірат паў у год адкрыцця Амерыкі — у 1492 г.), працягвала развівацца раскошнае маўрытанскае мастацтва (маўрытанскі стыль). У XIII—XIV ст. быў пабудаваны ў многім унікальны ансамбль Альгамбра ў Гранадзе. У гатычным мастацтве скульптура дамінавала над жывапісам (зрэшты, шэдэўры гатычнай скульптуры, як, напрыклад, скульптуры Наўмбургскага сабора (Германія), былі выкананы яшчэ ў XIII ст.). Гатычны жывапіс (у саборах) прадстаўлены пераважна вітражамі — набранымі з каляровага шкла і змацаванымі свінцовымі абадкамі кампазіцыямі, якія ўяўлялі разнастайныя сюжэты са Старога і Новага запаветаў, жыцій святых, гістарычных хронік і г. д. Ранні вітраж — канец XII—XIII ст. — адрозніваўся чыстатой і надзвычайнай інтэнсіўнасцю фарбаў, з якіх пераважалі чырвоная, сіняя і аранжавая. У XIV ст. уводзяцца жоўтая фарба і манахромнасць (грызайлі, г. зн. аднатонны, манахромны жывапіс). Акрамя таго, узрастае значэнне жывапіснага роспісу па шкле.

Але сапраўднымі галерэямі карцін з’яўляюцца сярэдневяковыя рукапісы з вытанчанымі мініяцюрамі. У XIV ст. працягвае развівацца кніжная мініяцюра. Сярод розных школ асабліва прыкметнай была парыжская. У развіцці мастацтва кніжнай мініяцюры Францыі належала асобая выдатная роля. У другой чвэрці XIV ст. вядучае месца займае майстэрня Жана Пюселя, а самым праслаўленым яго творам быў «Бельвільскі брэвіарый» (1343 г.). З другой паловы XIV ст., акрамя часасловаў (у той час гэты тып рэлігійнай кнігі пераважаў), мініяцюрысты ілюстравалі помнікі свецкай літаратуры. Буйнейшымі французскімі мініяцюрыстамі былі браты Лімбургі (Жан, Поль і Эрман) — стваральнікі мініяцюр «Часаслова герцага Берыйскага» (1411—1416 гг.). Ураджэнцы Нідэрландаў, гэтыя майстры паступілі на службу да буйнейшага бібліяфіла канца XIV — пачатку XV ст. герцага Жана дэ Беры і распісалі для яго славуты часаслоў, упрыгожаны 129 мініяцюрамі, з якіх 65 належаць пэндзалю Лімбургаў (усе тры браты памерлі ад чумы ў 1416 г., не паспеўшы закончыць сваю працу). Мініяцюры (напрыклад, вельмі вядомую мініяцюру «Май») браты выконвалі, хутчэй за ўсё, пры дапамозе павелічальнага шкла, і разглядаць яе трэба вельмі ўважліва. Акрамя таго, кніжная мініяцюра Сярэднявечча была і застаецца выдатным гістарычным дакументам, па якому можна прасачыць развіццё касцюма, прычосак і г. д. Напрыклад, «Вялікія французскія хронікі» (сярэдзіны XV ст.) — гэта сапраўдная энцыклапедыя французскага жыцця позняга Сярэднявечча.

Кнігі другой паловы XV ст., як правіла, ілюстравалі ксілаграфіямі — гравюрамі на дрэве, што стала магчымым адразу пасля вынаходніцтва Гутэнберга, калі быў знойдзены спосаб злучэння тэкставага набору з гравіраванай дошкай. Аднак гравюра на дрэве не задавальняла ў дэтальным адлюстраванні і таму звярнуліся да іншай, больш тонкай тэхнікі гравюры — гравюры на медзі (афорт), што аказала вялікі ўплыў на далейшы шлях развіцця кніжнай мініяцюры. Адным з буйнейшых гравёраў XV ст. быў Марцін Шангаўэр (1453—1491 гг.), які працаваў у верхнярэйнскім горадзе Кольмары (сучасны Эльзас) у тэхніцы гравюры на медзі.

У самым канцы XIV—XV ст. адным з буйнейшых мастацкіх цэнтраў Еўропы стала багатая і квітнеючая Бургундыя. Славутым прыдворным скульптарам бургундскага герцага Філіпа Смелага быў ураджэнец Нідэрландаў, выдатны скульптар (працаваў з 1380 да 1405 г. у сталіцы Бургундскага герцагства Дзіжоне) Клаус Слютэр (каля 1340/1350-1406 гг.), які стварыў шэраг статуй для магільнага склепа бургундскіх герцагаў у картэзіянскім манастыры Шанмоль (каля Дзіжона). Самы вядомы твор Слютэра, яго шэдэўр — «Калодзеж прарокаў» у манастыры Шанмоль — кампазіцыйная група з 6 біблейскіх прарокаў (Маісея, Давіда, Іерэміі, Захарыі, Данііла, Ісайі) у чалавечы рост.

XV ст. стала часам сапраўднага станаўлення многіх нацыянальных школ жывапісу. Славутым майстрам і родапачынальнікам нідэрландскай школы быў выдатны Ян ван Эйк (1390/1400-1441 гг.). З яго імем, як правіла, звязваюць пачатак распаўсюджання тэхнікі алейнага жывапісу. Яму ж прыпісваюць і яго вынаходніцтва. Мастакі таго часу не мелі гатовых цюбікаў з фарбай: яны рыхтавалі іх самі, ужываючы пры гэтым рэчывы расліннага ці мінеральнага паходжання. Існавалі розныя рэцэпты прыгатавання фарбавых паст, але на працягу Сярэднявечча самым распаўсюджаным сувязным кампанентам было яйка. Такія фарбы называліся «тэмпера», пры ўсіх сваіх якасцях яны вельмі хутка сохлі. Замяніўшы яйка алеем, Ян ван Эйк атрымаў магчымасць працаваць не спяшаючыся, дасканала прапрацоўваючы ўсе дэталі. Ён накладваў фарбы празрыстымі слаямі (лесіроўкамі), даводзіў жывапісную паверхню да глянцу і рабіў цуды найтанчэйшай прапрацоўкі. Значыць, Ян ван Эйк, па сутнасці, толькі ўдасканаліў алейныя фарбы, але менавіта пасля гэтага алей атрымаў усеагульнае прызнанне, і тэхніка алейнага жывапісу стала традыцыйнай для Нідэрландаў. У XV ст. яна прыйшла ў Германію і Францыю, а затым у Італію. З 1425 г. Ян ван Эйк працаваў у Бургундыі пры двары герцага Філіпа III Добрага, які высока цаніў яго як мастака і шчодра аплачваў яго работы. У той час Бургундыя (і асабліва герцагскі двор) была буйнейшым культурным цэнтрам Еўропы. Аднак у 1431 г. мастак прыдбаў дом і пасяліўся ў Бругэ, дзе і пражыў да самай смерці. Галоўны яго жывапісны твор «Генцкі алтар» — грандыёзны шмат’ярусны паліптых з 26 карцін з выявай 258 чалавечых фігур — сапраўднае адкрыццё ў развіцці нацыянальнага мастацтва. Акрамя таго, Ян ван Эйк быў адным з першых стваральнікаў жывапіснага партрэта. Яго пэндзалю належыць першы ў Заходняй Еўропе парны партрэт — «Партрэт мужа і жонкі Арнальфіні» (італьянскага купца, прадстаўніка банкірскага дома), напісаны ў 1432 г. Магчыма, тут прадстаўлены ўрачысты момант у іх жыцці — цырымонія шлюбу. Існуе меркаванне, што мастака запрасілі засведчыць гэту важную падзею (як запрашаюць зараз фатографа).

У першай палове XIV ст. далейшае развіццё атрымала сярэдневяковая філасофія: у вучэнні англійскага філосафа-схаласта, наміналіста Уільяма Окама (каля 1300—1350 гг.) была абгрунтавана неабходнасць поўнага размежавання сфер розуму і веры. Філосаф сцвярджаў, што тэалогія павінна займацца толькі пытаннямі веры і не ўмешвацца ў сферу розуму. Гэта супярэчыла ўстанаўленню артадаксальнай схаластыкі, прыміраючай веру і розум за кошт падпарадкавання філасофскіх ведаў тэалогіі. Вялікую цікавасць уяўлялі ідэі Окама аб вечнасці руху і часу, аб аднароднасці і бязмежнасці сусвету. Ён развіў вучэнне аб вопыце як аснове і крыніцы пазнання свету, але абмежаваў сродкі пазнання знакамі — «тэрмінамі», таму яго вучэнне называюць «тэрмінізмам». У далейшым аканізм распаўся на дзве плыні. Цэнтрам адной з іх (найбольш прагрэсіўнай, якая стала філасофскай для прыродазнаўчых ведаў у XIV ст.) быў Парыжскі ўніверсітэт. Прадстаўнікі гэтай плыні Жан Бурыдан (1300—1360 гг.), Мікалай Арэзмскі (Арэм); 1323—1382 гг.), Мікалай Атрэкур праяўлялі цікавасць да механікі, астраноміі, фізікі і шмат зрабілі для далейшага развіцця гэтых навук (напрыклад, Арэм спрабаваў сфармуляваць закон падзення цел, развіў вучэнне аб сутачным вярчэнні Зямлі і высунуў ідэю прымянення каардынат), былі блізкія да атамізму і ў філасофіі выказалі шэраг палажэнняў, якія разыходзіліся з існаваўшымі ў сярэдневяковай схаластыцы поглядамі Арыстоцеля.

Германія XV ст. дала Еўропе аднаго з буйнейшых філосафаў і ў той жа час віднага дзеяча царквы (у канцы жыцця ён быў генеральным вікарыем у Рыме пры папскім двары) позняга Сярэднявечча і Ранняга Адраджэння Мікалая Кузанскага (1401—1464 гг.). Значную частку жыцця ён правёў у Італіі, дзе засвоіў культуру гуманізму. Вучыўся ў Гайдэльбергу і Падуі. Пераасэнсаваўшы традыцыі сярэдневяковага неаплатанізму, нямецкі мысліцель стварыў асабістую арыгінальную інтэлектуальную сістэму — сінтэз антычных ідэй, схаластыкі, містыкі і прыродазнаўства. Ён спрабаваў асэнсаваць сістэму светабудовы, заснаванай не на артадаксальным хрысціянстве, а на дыялектыка-пантэістычнай яго інтэрпрэтацыі. Ён лічыў важнай умовай пазнання аб’яднанне бачных супрацьлегласцей, якое ім папярэднічае, і трактаваў свет як патэнцыяльную бясконцасць. Як філосаф ён прытрымліваўся неаплатанічнага ідэалізму са схільнасцю да містыцызму ў духу Экхарта. Яго галоўны твор — «Вучонае няведанне» (1440 г.), філасофскія ідэі якога не страцілі значэння і зараз. Ён адзін з папярэднікаў матэматычнага аналізу. Мікалай Кузанскі выказаў думку аб тым, што Зямля рухаецца вакол Сонца, а не з’яўляецца цэнтрам Сусвету, прадугадаўшы тым самым касмалогію Мікалая Каперніка; даказаў бясконцасць і вечнасць свету, прапанаваў рэформу календара, а таксама склаў карту Цэнтральнай і Усходняй Еўропы.

Зноскі

  1. James E. McClellan III, Harold Dorn. Science and Technology in World History. Second Edition. — Johns Hopkins university press, 2006. — P. 193. (англ.)
  2. Культура средневековья. Иконография (руск.). Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2013. Праверана 16 лютага 2013.

Літаратура правіць

  • Т. Метельова. Культура Середньовіччя // Філософський енциклопедичний словник / В. І. Шинкарук (гол. редкол.) та ін. — Київ : Інститут філософії імені Григорія Сковороди НАН України : Абрис, 2002. — 742 с. — 1000 екз. — ББК 87я2. — ISBN 966-531-128-X.
  • Антология философии средних веков и эпохи Возрождения. — М., 2000.
  • Гуревич А. Я. Категории средневековой культуры. — М., 1988.
  • Гуревич А. Я. Культура и общество средневековой Европы глазами современников. — М., 1989.
  • Данилова Е. И. Искусство средних веков и Возрождения. — М., 1984.
  • Дмитриева Н. А. Краткая история искусств. — М., 1987.
  • Косиков Г. К. Средние века и Ренессанс. Теоретические проблемы // Зарубежная литература второго тысячелетия. — М., 2001.
  • Личность — идея — текст в культуре средних веков и Возрождения. — Иваново, 2001.
  • Хейзинга Й. Осень средневековья. — М., 1988.

Спасылкі правіць