Сыноўняя пачцівасць

Сыноўняя пачцівасць Сяа (кіт. трад. 孝, піньінь xiào, яп.: こう, кар.: 효 — хё) — адно з цэнтральных паняццяў у канфуцыянскіх этыцы і філасофіі, важны кампанент традыцыйнай усходне-азіяцкай ментальнасці. У базавым значэнні адносілася да павагі бацькоў; у больш шырокім сэнсе распаўсюджвалася на ўсіх продкаў. Паколькі ў канфуцыянстве кіраўніку дзяржавы адводзілася месца «народнага бацькі» (民之父母), дабрачыннасць Сяа закранала пераважную частку сацыяльна-палітычнай сферы (з «трох [сацыяльных] асноў» (саньган сяа наўпрост апісвала падпарадкаванне дзяцей бацькам і ўскосна — падпарадкаванне народа Уладару. Па-за гэтай мадэлі заставаўся толькі прынцып падпарадкавання жонкі мужу). Парушэнне нормаў сяа лічылася найцяжэйшым злачынствам.

Ілюстрацыя з трактата Сяа Цзін

«Сяа цзін»

Тэорыя Сяа была замацавана ў трактаце «Сяа цзін» («Канон сыноўняй пачцівасці»), які прыпісваецца Канфуцыю. У ім выкладаецца гутарка паміж настаўнікам і яго любімым вучнем, Цзэн-цзы. Паколькі гэты тэкст адрозніваўся выразнасцю і параўнальнай прастатой (усяго 388 розных іерогліфаў), пачынаючы з дынастыі Хань ён выкарыстоўваўся ў якасці падручніка для чытання ў пачатковай адукацыі.

Істотна, што сяа не мае на ўвазе механічнага выканання ўсіх прымхаў старэйшых. Згодна Сяо цзін, сыноўняя крытыка, накіраваная на выпраўленне бацькавых недахопаў, з’яўляецца нормай сяа, — таксама як і міністэрскі пратэст, накіраваны Уладару ў выратаванне краіны. Неабходнай падставай для падобнай крытыкі з’яўляецца справядлівасць и (義).

Рытуальнае і маралістычнае выкарыстанне

Прыклад сыноўскай пабожнасці

Іерогліф «сяа» шырока прадстаўлены ў надпісах на бронзавых пасудзінах эпохі Чжоу. Як паказана ў слоўніку «Шовэнь», ён адлюстроўвае дзіця і старога чалавека; графемы арыентаваны вертыкальна, магчыма выказваючы іерархічнае падпарадкаванне.

У тэрміналогіі Чжоу сяа магло выступаць як ганаровы тытул продка, у сваю чаргу падкрэсліваючы яго паважнае стаўленне да папярэднікаў. Культ продкаў быў важным элементам у рэлігійных уяўленнях кітайцаў пачынаючы ўжо з дынастыі Шан. Яго захаванне рытуальна выяўлялася ў служэнні на алтарах клана, якое забяспечвала дабрабыт тых, хто жыве, і спакой мёртвых; пераемнасць гэтага служэння сімвалізавала бяспеку клана. Парушэнне пераемнасці лічылася катастрофай — настолькі, што сімвалічнае абслугоўванне алтароў пераможаных кланаў часам захоўвалася іх супернікамі ў якасці ласкі да слабых. Такім чынам, паняцце сяа першапачаткова ўключала ў сябе рэлігійны кампанент. (Не толькі практычнае, але і рытуальнае шанаванне старэйшых захоўваецца да гэтага часу. У гісторыі познеімперскага Кітая яно стала адной з прычын спрэчак у асяроддзі каталіцкіх місіянераў, XVII — пач. XVIII стагоддзяў, ці з’яўляецца пакланенне продкам ідалапаклонствам).

З развіццём класічнай філасофіі сяа перарасло ў абстрактную катэгорыю і маральны імператыў. Канфуцый і яго паслядоўнікі ўхіляліся ад абмеркавання рэлігійнага і метафізічнага боку культу продкаў (звязанага з пахаваннем і ўяўленнямі аб тым свеце). Пахавальная цырымонія для памерлых бацькоў складала неад’емную частку нормы сяа, яе выкананне разглядалася перш за ўсё як настаўленне тым, хто жыве. Сыноўняя пачцівасць выяўлялася ў вырабе труны з лепшага дрэва, падрыхтоўцы савану і жалобнага адзення, цырыманіяльных сасудаў, а таксама ў трыманні посту. Імя нябожчыка заносілася на спецыяльную таблічку, якая змяшчалася ў храме продкаў і двойчы ў год (вясной і восенню) станавілася аб’ектам пакланення. У познеімперскія часы праявай сяа быў таксама выраб цырыманіяльнага партрэта бацькоўскай пары.

Траекторыя выкарыстання сяа у прамежку ад Заходняга Чжоу да канца перыяду Ваяўнічых царстваў выяўляе характэрную тэндэнцыю: у перыяд Чуньцю адзначаецца рэзкае зніжэнне ў частотнасці яго выкарыстання як у традыцыйных тэкстах, так і на эпіграфічных носьбітах. Ю. Пінес тлумачыць гэты феномен супярэчнасцю паміж інтарэсамі кіруючых дамоў і падначаленых ім кланаў (а таксама паміж асноўнай лініяй клана і яе адгалінаваннямі). Гэта супярэчнасць выразна сфармуляваў Хань Фэй (пам. у 233 да н.):

«Паважны сын свайго бацькі — ненадзейны падданы свайго гаспадара». Мяркуецца, што Канфуцый перафармуляваў паняцце сяа, накіраваўшы яго значэнне ад кланавага выкарыстання да сямейнага (як адзначае Пінес, «Лунь юй» чатыры разы згадвае просьбы вучняў растлумачыць значэнне сяа: магчымае сведчанне таго, што да часу дзейнасці Канфуцыя новая інтэрпрэтацыя гэтага паняцця была неабходная). Менавіта канфуцыянскае абнаўленне, якое перавяло сяа на ўзровень асобасных адносін, зноў прывяло гэта паняцце ў гармонію з дзяржаўнай ідэалогіяй, якая ўмацавалася ў імперскую эпоху.

Заканадаўства

У познеімперскі перыяд цяжкае парушэнне сыноўняй пачцівасці (напрыклад, забойства бацькоў) каралася лінчы.

Літаратура

• Кучера С. Конфуцианский трактат «Сяо цзин» («Каноническая книга о сыновней почтительности»): Гл. 1, 8, 9. (Предисловие, переводы, комментарий) // Восток (Oriens), 1999. № 6. С. 129—141.