Паўночны Кіпр

Паўночны Кіпр (турэцк.: Kuzey Kıbrıs) — абвешчаная ў 1983 часткова прызнаная дзяржава, якая займае паўночную частку вострава Кіпр. З 1975 па 1983 насіла назву Турэцкая Федэратыўная Дзяржава Кіпра (турэцк.: Kıbrıs Türk Federe Devleti).

Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

Сцяг Паўночнага Кіпра Герб Паўночнага Кіпра
Гімн: «İstiklal Marşı»
Абвяшчэнне незалежнасці	15 лістапада 1983 (ад Кіпра)
Дыпламатычнае прызнанне	Турцыя
Афіцыйная мова	Турэцкая
Сталіца	Лефкоша
Найбуйнейшыя гарады	Лефкоша, Магоса, Гірнэ
Форма кіравання	Рэспубліка
Прэзідэнт Прэм'ер-міністр	Дэрвіш Эроглу Ірсен Кючук
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	174-я ў свеце 3.355 км² 2,7
Насельніцтва • Ацэнка (2011) • Шчыльнасць	294.906 чал. 86 чал./км²  (116-я)
ВУП (намінал)   • Разам (2008)   • На душу насельніцтва	$3,9 млн $16,158
Валюта	Турэцкая ліра
Інтэрнэт-дамен	.nc.tr
Тэлефонны код	+90 392
Часавыя паясы	+2

Паўночны Кіпр прызнаны толькі Турцыяй , часткова прызнанай Абхазіяй і Нахічаванскай Аўтаномнай Рэспублікай у складзе Азербайджана, але сам Азербайджан не падтрымаў гэтага рашэння . Урад Рэспублікі Кіпр працягвае заставацца адзінай міжнародна-прызнанай ўладай на Кіпры . Паўночны Кіпр ўваходзіць у Арганізацыю ісламскага супрацоўніцтва як назіральнік .

Насельніцтва Паўночнага Кіпра складае каля 200 тысяч чалавек, якія пражываюць на плошчы 3355 км² (у тым ліку невялікі эксклаў Какіна (турэцк.: Erenköy). Пераважная большасць насельніцтва — этнічныя туркі, якія прадстаўляюць дзве абшчыны: мясцовыя туркі-кіпрыёты і анаталійскія туркі, перасяленцы з Турцыі. Прысутнічае таксама невялікая доля тых, хто жыве ў сваіх анклавах грэкаў-кіпрыётаў і маранітаў.

Сталіцай Паўночнага Кіпра, як сталіцай Кіпра, лічыцца горад Нікасія (Лефкоша (турэцк.: Lefkoşa, грэч. Λευκωσία).

ТРПК аддзеленая ад астатняй часткі Кіпру буфернай зонай. Лінію, якая падзяляе востраў на два сектара (так званая «Зялёная лінія» — англ.: Green Line), ахоўвае кантынгент Узброеных сіл ААН па падтрыманні міру на Кіпры.

Гісторыя Рэспублікі Кіпр і ТРПК

Сцягі Турэцкай Рэспублікі і Паўночнага Кіпра ў Гірнэ

• 1960 — стварэнне Рэспублікі Кіпр. Рэспубліка Кіпр была створана пасля прадстаўлення Кіпру незалежнасці ад Вялікабрытаніі. Грэчаскай і турэцкай абшчынам былі прадстаўленыя роўныя магчымасці ўдзелу ў кіраванні новай дзяржавай. Ім былі выдзелены месцы ва ўрадзе і грамадзянскіх інстытутах улады. Гарантамі існавання новай дзяржавы ў адпаведнасці з Дагаворам 1960 аб гарантыях сталі Вялікабрытанія, Грэцыя і Турцыя.

• 1963 — міжабшчынны канфлікт і канстытуцыйны крызіс. У снежні 1963 ўрад Кіпра распаўся. Пачаўся канфлікт паміж грэкамі і туркамі-кіпрыётамі. Туркі-кіпрыёты пазбавіліся ўрадавых пастоў. З працягам канфлікту туркі-кіпрыёты, якія пражывалі ў сельскіх раёнах, апынуліся заблакаванымі грэкамі ў месцах кампактнага пражывання. Такое становішча доўжылася 11 гадоў, да падзелу вострава. У гэты перыяд паміж суполкамі адбываліся шматлікія канфлікты. Некалькі раз гэта прыводзіла да таго, што Турцыя і Грэцыя аказваліся на грані вайны, асабліва падчас інцыдэнту ў горадзе Какіна (Erenköy), а таксама ў 1967, калі грэкі напалі на турэцкія раёны на поўдні вострава.

• 1974 — пераварот у Грэцыі і турэцкае ўварванне. У ліпені 1974 пры падтрымцы грэчаскай ваеннай хунты на востраве адбыўся ваенны пераварот. Прэзідэнт Макарыас быў адхілены ад улады, а кантроль над востравам перайшоў да Нікасіі Сампсона, прадстаўніка грэчаскай падпольнай арганізацыі EOKA-B (якая выступала за далучэнне Кіпра да Грэцыі). У якасці меры ў адказ у адпаведнасці з Дагаворам 1960 года на Кіпр былі ўведзеныя турэцкія войскі. Фактычна, сілавая акцыя прывяла да падзелу вострава, а ўжо другасным з’яўляецца тая акалічнасць, што яно было вынікам падзення грэчаскай ваеннай хунты і аднаўлення архібіскупа Макарыаса ва ўладзе. Востраў Кіпр у выніку апынуўся падзеленым на Поўнач, кантраляваны туркамі-кіпрыётамі, і Поўдзень, кантраляваны грэкамі-кіпрыётамі.

• 1975 — ад федэрацыі да незалежнасці. Па ўмовах мірнай дамовы меркавалася стварэнне федэратыўнай рэспублікі, і ў 1975 было абвешчанаТурэцкае Федэратыўная Дзяржава Кіпра, фармальна як частка федэрацыі, але з агаворкамі, што варта федэрацыю перагледзець і прывесці яе канстытуцыю да згоды з склаўшымся становішчам. Гэтая ідэя не знайшла падтрымкі ні ў Рэспублікі Кіпр, ні ў міжнароднай супольнасці. Пасля 8 гадоў перамоў з Рэспублікай Кіпр Турэцкая Федэратыўная Дзяржава Кіпра абвясціла сваю незалежнасць ў 1983. Новая краіна стала называцца Турэцкай Рэспублікай Паўночнага Кіпра, аднак, была адхіленая ААН.

     Паўночны Кіпр     Рэспубліка Кіпр     Брытанскія ваенныя базы Акратыры і Дэкелія     Буферная зона ААН

Адміністратыўнае дзяленне

Паўночны Кіпр падзяляецца на 5 раёнаў ці ільчэ (турэцк.: ilçe).

Раёны (ilçe) турэцкая назва	насельніцтва 2006 г.	турэцкая назва адм. цэнтру	грэчаская назва адм. цэнтру	насельніцтва 2006 г.
Лефкоша Lefkoşa İlçesi	85 579	Лефкоша	Лефкасія (Нікасія) \ Λευκωσία	49 721
Газімагуса Gazimağusa İlçesi	64 269	Магоса	Амохостос (Фамагуста) \ Αμμόχωστος	35 453
Гірнэ Girne İlçesi	62 158	Гірнэ	Кірэнія \ Κερύvεια	26 067
Гюзельюрт Güzelyurt (Omorfo) İlçesi	31 116	Гюзельюрт	Морфу \ Μορφου	13 334
Іскеле İskele İlçesi	21 978	Іскеле	Трыкома \ Τρίκωμο	3 977

Палітыка

Паўночны Кіпр афіцыйна не прызнаецца дзяржавамі-членамі ААН, акрамя Турцыі (сама Турцыя пры гэтым не прызнае легітымнасці ўрада Рэспублікі Кіпр). Пры гэтым ТРПК ўваходзіць у Арганізацыю ісламскага супрацоўніцтва ў якасці назіральніка.

Згодна з Канстытуцыяй Паўночнага Кіпра, яна ўяўляе сабой дэмакратычную рэспубліку, пад кіраўніцтвам Прэзідэнта, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Заканадаўчы орган — Асамблея Рэспублікі (турэцк.: Cumhuriyet Meclisi), які складаецца з 50 членаў, якія абіраюцца сродкам прапарцыянальных выбараў у пяці выбарчых акругах.

На выбарах у лютым 2005 Турэцкая рэспубліканская партыя, якая выступае за ўз’яднанне Кіпра, заняла найбольшую колькасць месцаў у парламенце, але не здолела дасягнуць пераважнай большасці.

У канцы верасня 2006 прэзідэнт Паўночнага Кіпра Мехмет Алі Талат зацвердзіў рашэнне аб стварэнні новага ўрада, які ўзначаліў лідар Турэцкай рэспубліканскай партыі Ферды Сабітаў Сойэр. Кабінет міністраў Паўночнага Кіпра сфарміраваны на аснове кааліцыі Турэцкай рэспубліканскай партыі і Партыі свабоды і рэформ.

19 красавіка 2009 адбыліся чарговыя парламенцкія выбары, на якіх перамогу атрымала кансерватыўная апазіцыйная Партыя нацыянальнага адзінства (UBP, лідар — Дэрвіш Эроглу), якая атрымала больш за 44 адсоткаў галасоў. Турэцкая рэспубліканская партыя (СТАР) набрала каля 30 адсоткаў. Дэмакратычная партыя (DP) атрымала крыху больш за 10 адсоткаў галасоў, а дзве больш дробныя левыя партыі падзялілі паміж сабой астатнія галасы.

Міжнародны статус

Абменны пункт у Баку, Азербайджан. Сцяг Паўночнага Кіпра замест сцяга Рэспублікі Кіпр каля назвы кіпрскага фунта.

Большасць дзяржаў свету, за выключэннем Турцыі, афіцыйна не прызнаюць Турэцкую Рэспубліку Паўночнага Кіпра як незалежную дзяржаву. Нахічэванская Аўтаномная Рэспубліка ў Азербайджане таксама прызнала ТРПК. Аднак сам Азербайджан не падтрымаў гэтае рашэнне афіцыйна. Арганізацыя Ісламская канферэнцыя надала ТРПК статус часткі федэратыўнай дзяржавы (англ.: constituent state) і назіральніка .

Турцыя трымае на тэрыторыі Паўночнага Кіпра сваё пасольства, Паўночны Кіпр у Турцыі — пасольства і консульства. У шэрагу іншых краін знаходзяцца неафіцыйныя прадстаўніцтва Паўночнага Кіпра, дэ-факта з’яўляюцца пасольствамі. У Паўночнай Нікасіі знаходзяцца рэзідэнцыі паслоў ЗША і Брытаніі, але, так як яны знаходзіліся там да падзелу вострава, гэта не з’яўляецца прызнаннем ТРПК.

Аб намеры прызнаць ТРПК заяўлялі Азербайджан, Гамбія і Парагвай. Нягледзячы на тое, што афіцыйных кантактаў не было ўстаноўлена, нефармальныя сувязі падтрымліваюцца.

Перамовы аб аб’яднанні вострава ідуць ужо даўно, але пакуль не прынеслі плёну. Апошняя спроба правалілася на рэферэндуме, які прайшоў на востраве пад эгідай ААН 26 красавіка 2004. Супраць аб’яднання прагаласавалі 75 % грэкаў-кіпрыётаў, у адрозненне ад турак-кіпрыётаў, большасць з якіх падтрымалі аб’яднанне на аснове плана, прапанаванага Генеральным сакратаром ААН Кофі Ананам.

План кіпрскага ўрэгулявання, прапанаваны ААН (План Анана — англ.: Annan Plan), прадугледжваў стварэнне на востраве двухзональнай дзяржавы замест адзінай Рэспублікі Кіпр, што, на думку грэкаў, азначала б фактычнае прызнанне турэцкай акупацыі паўночнай часткі вострава шляхам адмены ўсіх папярэдніх рэзалюцый Савета Бяспекі ААН па Кіпру.

Па гэтым плане Турцыя атрымлівала права захаваць свой ваенны кантынгент на востраве. Больш за тое — прадугледжвалася юрыдычная ўзаконьванне дагавораў, заключаных раней Паўночным Кіпрам і Турцыяй, якія, у прыватнасці, давалі турэцкім войскам права выкарыстоўваць усе кіпрскія гавані, вырабляць перамяшчэння па ўсім востраве і выконваць палёты турэцкіх ВПС над усёй тэрыторыяй Кіпра.

Турэцкі бок атрымліваў бы права вета ў аб’яднаным ўрадзе Кіпра. Пры гэтым усе дзяржструктуры аб’яднанага Кіпра на 95 % павінны былі фінансавацца грэчаскім бокам. Абмяжоўваліся правы грэкаў на аперацыі з уласнасцю ў паўночнай частцы вострава да таго часу, пакуль ўзровень жыцця двух абшчын не зраўняецца.

Манумент Аперацыі Атыла (ўводу турэцкіх войскаў на Кіпр у 1974)

Пасля абрання прэзідэнтам Дземетрыса Крыстофіаса, з верасня 2008 паміж двума суполкамі пачаўся працэс перамоў аб ўз’яднання вострава. Прэзідэнты Дземетрыс Крыстофіас і Мехмет Алі Талат ўзначалілі гэтыя перамовы. За аснову быў узяты план Анана. Перамовы доўжыліся ўжо больш за 1.5 гады, і на працягу гэтага часу было ўзгоднена большасць спрэчных пытанняў.

18 красавіка 2010 былі праведзеныя выбары на пасаду прэзідэнта Паўночнага Кіпра. Асноўнымі сапернікамі на гэтых выбарах былі кансерватар Дэрвіш Эроглу з Партыі нацыянальнага адзінства і дзеючы прэзідэнт Мехмет Алі Талат. Пасля правядзення першага тура выбараў і папярэдняга падліку галасоў, перамогу са значным перавагай атрымаў Дэрвіш Эроглу, які набраў 50,38 % галасоў. Мехмет Алі Талат набраў 42,8 %. Пасля сваёй перамогі на выбарах, Дэрвіш Эроглу абвясціў аб сваёй гатоўнасці працягнуць перамовы па рашэнні Кіпрскай праблемы. Ён паабяцаў, што будзе сфарміраваная новая каманда і перамовы працягнуцца з другой паловы мая .

Дыпламатычныя прадстаўніцтвы і консульскія ўстановы Паўночнага Кіпра размешчаны ў некалькіх дзяржавах.

СМІ

Афіцыйная тэлерадыёкампанія Паўночнага Кіпра «Байрак» вядзе перадачы па двух каналах тэлебачання на турэцкай, англійскай і грэчаскай. Акрамя чатырох каналаў ўнутранага радыёвяшчання — міжнародны радыёканал Паўночнага Кіпра «Байрак Інтэрнэшнл» ажыццяўляе вяшчанне на англійскай, французскай, грэчаскай, арабскай, рускай і нямецкай мовах.

Транспарт і сувязь

Паўночны Кіпр залежыць ад ваеннай і эканамічнай дапамогі Турцыі. У якасці валюты выкарыстоўваецца турэцкая ліра. Усе экспартна-імпартныя аперацыі (і сувязь) ажыццяўляюцца праз Турцыю. Для ажыццяўлення міжнародных тэлефонных званкоў выкарыстоўваецца тэлефонны код «90 392», у якім выкарыстаны лічбы міжнароднага тэлефоннага кода Турцыі «90» і звычайны турэцкі код горада. У сетцы Інтэрнэт дамен Паўночнага Кіпра з’яўляецца даменам другога ўзроўню — «.nc.tr», пад турэцкім даменам першага ўзроўню «.tr», а звычайная пошта павінна адрасавацца праз Мерсін (Турцыя).

Палёты ў Турэцкую Рэспубліку Паўночнага Кіпра ажыццяўляюцца праз аэрапорт Эрджан (en: Ercan International Airport) (турэцк.: Ercan, грэч. Τύμβου). Пры гэтым любы самалёт, які накіроўваецца на Паўночны Кіпр, павінен спачатку прызямліцца ў адным з аэрапортаў Турцыі.

Марскія парты Паўночнага Кіпра абвешчаныя Рэспублікай Кіпр зачыненымі для ўсіх судоў, акрамя турэцкіх, з часу турэцкай акупацыі 1974 Суда, зарэгістраваныя ў Турэцкай Рэспубліцы Паўночнага Кіпра, таксама маюць свабодны доступ да марскіх партоў Турцыі. Караблі жа пад сцягам непрызнанай Турцыяй Рэспублікі Кіпр у турэцкія парты не дапускаюцца.

Усім, хто мае статус грамадзяніна Паўночнага Кіпра, можа быць адмоўлена ў дазволе на ўезд у Рэспубліку Кіпр або ў Грэцыю, хоць гэта абмежаванне было некалькі змякчанае пасля ўступлення Кіпра ў Еўрапейскі Саюз і ажыццяўлення Рэспублікай Кіпр шэрагу мер па ўмацаванні даверу. Улады Рэспублікі Кіпр дазваляюць бесперашкодны праход жадаючых, у тым ліку замежных турыстаў, праз «Зялёную лінію» у Нікасіі і на некалькіх іншых прапускных пунктах, паколькі ўлады Паўночнага Кіпра не патрабуюць ўязной візы і не прастаўляюць ў іх дакументах адзнакi аб знаходжанні на тэрыторыі ТРПК.

Эканоміка

У эканоміцы Паўночнага Кіпра дамінуе сектар абслугоўвання, існуюць таксама сельская гаспадарка і лёгкая прамысловасць. У якасці валюты выкарыстоўваецца новая турэцкая ліра.

У сувязі з адсутнасцю міжнароднага прызнання, усе знешнегандлёвыя аперацыі Паўночнага Кіпра могуць ісці толькі праз Турцыю.

Нягледзячы на гэтыя цяжкасці, мясцовая эканоміка дэманструе ў апошнія гады уражлівы рост, 2001—2005: 5,4 %, 6,9 %, 11,4 %, 15,4 %, 10,6 %. Гэты рост шмат у чым забяспечваецца стабільнасцю ліры, і бумам у сектарах адукацыі і будаўніцтва.

Эканоміка Паўночнага Кіпра залежыць ад дапамогі Турцыі. У 2003—2006 было атрымана 550 млн долараў.

Колькасць замежных турыстаў, якія наведалі Паўночны Кіпр у студзені 2003 — жніўні 2004 склала 286.901 чал.

Нумізматыка

У 2010 г. Паўночны Кіпр неафіцыйна выпусціў набор з 8 сувенірных манет, чатыры з якіх — біметалічныя.

На аверсе ўсіх манет намаляваны герб краіны. На рэверсе кожнай з васьмі манет — прадстаўнікі жывёльнага і расліннага свету Паўночнага Кіпра. На 5 лірах — кіпрскі муфлон, на 2 1/2 лірах — голуб, на 1 ліры — матылёк. Рэверс манет наміналамі 5, 10, 25 і 50 курушей ўтрымліваюць выявы мясцовых раслін, на манеце самага маленькага наміналу, 1 куруш, размешчаны паўмесяц з зоркай — Нацыянальны сцяг Паўночнага Кіпра.

У 2011 рэспубліка выпусціла медна-нікелевую манету наміналам 20 лір, на якой намаляваны асманскі султан Селіцца II. На рэверсе манеты намаляваны герб Паўночнага Кіпра.

Адукацыя

У 2004 ва ў школах Паўночнага Кіпра пачалася рэформа адукацыі, у ходзе якой былі ўнесены важныя змены ў падручнікі гісторыі. З падручнікаў былі выдаленыя некаторыя нацыяналістычныя элементы. Замест выразу «наша радзіма Турцыя» часцей за стала ўжывацца выраз «наша радзіма Кіпр», а замест слоў «туркі» і «грэкі» часцей сталі ўжывацца словы «туркі-кіпрыёты», «грэкі-кіпрыёты» або проста «кіпрыёты». Да гэтага, у турэцкіх школах Паўночнага Кіпра 1974 апісваўся як год пачатку вызвалення турак ад грэчаскага прыгнёту, а выкладанне гісторыі Кіпра звычайна пачыналася з моманту анэксіі вострава Асманскай імперыяй у 1571. У старых падручніках гісторыі грэкі-кіпрыёты называліся словам «рум», якім традыцыйна пазначаліся хрысціянскія падданыя Асманскай імперыі. Аналагічныя рэформы па выдаленні нацыяналістычных перагібаў з школьных падручнікаў гісторыі былі ў апошнія гады праведзеныя і ў грэчаскай часткі Кіпра.

На тэрыторыі Паўночнага Кіпра таксама знаходзіцца шэраг універсітэтаў:

• Універсітэт усходняга міжземнамор’я
• Блізкаўсходні ўніверсітэт
• Амерыканскі ўніверсітэт Гірнэ
• Блізкаўсходні тэхнічны ўніверсітэт
• Еўрапейскі ўніверсітэт Лефке
• Міжнародны ўніверсітэт Кіпра

Узброеныя сілы

Паўночны Кіпр змяшчае Сілы бяспекі (чатыры пяхотных палка) колькасцю каля 3,5 тыс. чал., Фармаваныя па прызыву з мужчын ва ўзросце ад 18 да 40 гадоў. Дадаткова існуе запас першай чаргі ў 11 тыс. чал., Другі 10 тыс. чал, і трэцяй — 5 тыс. чал. ва ўзросце больш за 50 гадоў. СБПК лёгка ўзброеныя, узначальваюцца брыгадным генералам арміі Турцыі, і выконваюць ролю ўнутраных войскаў і пагранічнай аховы.

У дадатак да іх, у Паўночным Кіпры дыслацыраваны 11-ы армейскі корпус Турцыі, які складаецца з двух мотапехотных дывізій, 14 асобнай бранетанкавай брыгады, механізаванай брыгады «Турдык», а таксама з частак і падраздзяленняў прамога падпарадкавання. Агульная колькасць 11 АК нд Турцыі складае больш за 40 тысяч чалавек.

Фотагалерэя

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Спасылкі

• Замкі Паўночнага Кіпра Архівавана 6 студзеня 2012.
• Мехмет Алі Талат параўнаў Беларусь з непрызнанай часткай Кіпра Архівавана 17 жніўня 2011.
• Вандроўка беларуса на Паўночны Кіпр Архівавана 9 сакавіка 2018.
• Беларуская гісторык і фатамадэль Алена Аладка на Паўночным Кіпры Архівавана 26 мая 2013.
• Zypern Times