Ярл (стар.-сканд.: Jarl) — вышэйшы тытул у іерархіі ў сярэднявечнай Скандынавіі, а таксама само саслоўе знаці[1][2]. Першапачаткова азначаў племяннога правадыра, пазней стаў азначаць тытул вярхоўнага кіраўніка краіны. Пасля з’яўлення нацыянальных дзяржаў ярлы сталі даверанымі асобамі конунга і ажыццяўлялі яго ўладу на месцах.

Да пачатку XIV стагоддзя тэрмін выйшаў з ужывання, з прычыны таго, што ярлаў замянілі каралеўскія бруты (bryti)[3].

Этымалогія

правіць

Паводле прац Пракопія, германскае племя герулаў, якое тэрарызавала шматлікія пакаленні Еўропы, вярнулася ў Скандынавію ў 512 годзе н.э. пасля серыі паражэнняў. З прычыны таго, што іх спрадвечныя тэрыторыі былі заняты данамі, яны пасяліліся ў вобласці побач з гётамі.

Слова «Erilaz», якое часта сустракаецца на рунічных помніках у паўднёвай Швецыі, звязваюць з геруламі. Верагодным яго значэннем з’яўляецца «майстар рун» ці «вядзьмак», гэта значыць чалавек, які ўмее абыходзіцца з магіяй рун. Міс паказаў, што слова з’яўляецца аблаўтнай формай англасаксонскага слова eorl[4] і вытворным ад *erōn — той хто ваюе, гэта значыць воін.

Тым не менш, не існуе колькі-небудзь грунтоўнай тэорыі, якая даказвае этымалогію гэтага слова. Адзіным дакладным з’яўляецца той факт, што першае згадванне слова «ярл» звязана з указаннем на тытул яго ўладальніка.

Кенінгі

правіць

У кенінгах ярлаў, хэрсіраў і хірдманаў (стар.-сканд.: hirðmenn) завуць «сябрамі, суразмоўцамі ці сатрапезнікамі конунга» (стар.-сканд.: konungs rúnar eða málar eða sessar)[5].

Сацыяльнае становішча

правіць

У ранні перыяд, аналагічна конунгам, адны ярлы валодалі зямлёй, іншыя вандравалі на караблях і займаліся рабаваннямі. На пачатку ўжывання гэтага тэрміна застаюцца няяснымі пэўныя адрозненні паміж ярламі і іншымі правадырамі, якія ў мностве існавалі ў Даніі і Нарвегіі.

Апісанне парадкаў, усталяваных Харальдам Цудоўнавалосым, часткова раскрывае становішча ярлаў у позні перыяд у Нарвегіі:

  Ён саджаў у кожным фюльке ярла, які павінен быў падтрымліваць закон і парадак і збіраць спагнанні і падаткі. Ярл павінен быў браць траціну падаткаў і спагнанняў на сваё ўтрыманне і расходы. Кожны ярл мае чатыры ці больш хэрсіра пад сабой, і кожны з іх будзе атрымліваць 20 марак у якасці ўзнагароды. Кожны ярл павінен выставіць 60 мужчын у войска конунга, кожны хэрсір 20 мужчын.

 

Швецыя

правіць
 
Ярл Біргер. Гравюра XVII стагоддзя. Швецыя.

Відаць, у Швецыі ярлы ўпершыню з’явіліся ў канцы X стагоддзя пры каралі Эрыку VI Пераможцы, які скасаваў ранейшую сістэму суправіцеляў. Верагодна, некалькі чалавек маглі адначасова насіць гэты тытул, але толькі адзін мог быць «вярхоўным ярлам» (шведск.: riksjarl).

Да сярэдзіны XIII стагоддзя тытул належаў галоўным чынам прадстаўнікам толькі аднаго знатнага роду Фолькунгаў (Folkungaätten), хоць і невядома, ці тытулаваліся яны менавіта ярламі, паколькі ўсе захаваныя лісты напісаны на лацінскай мове, у якой для звароту адзін да аднаго выкарыстоўвалася слова dux (герцаг).

Ярл Біргер (1210? — 1290) атрымаў тытул у 1248 і быў апошнім ярлам у Швецыі. Магчыма, ён не жадаў, каб хто-небудзь меў такую ўладу, пагражаючы яго спадчыннікам, якія сталі каралямі Швецыі. Так ці інакш, пасля яго ярлаў у Швецыі не было.

Нарвегія

правіць

У Нарвежскім каралеўстве звычайна быў толькі ярл мацерыковай Нарвегіі, ярл Аркнейскіх астравоў (да 1231), а пасля ўсталявання каралеўскай улады ў Ісландыі ў 1261/62 яшчэ і ярл Ісландыі. Аднак ужо ў 1237 Скуле Бардсан быў узведзены ў годнасць герцага (нарв.: hertug), які стаў новым вышэйшым тытулам. Да пачатку XIV стагоддзя ярлаў не засталося і ў Нарвегіі.

Англія

правіць

У Англіі, якая запазычыла дзяржаўную сістэму ў скандынаваў, ярлы зваліся эрламі (англ.: earl) і першапачаткова мелі тыя ж функцыі, што і ярлы, але з цягам часу ўладальнікі тытула былі пазбаўлены ўлады. У наш час гэты тытул звычайна перакладаецца на беларускую мову як граф.

Гл. таксама

правіць
  • Герцаг — тое, ува што гэты тытул ператварыўся ў Скандынавіі
  • Эрл (граф) — тое, ува што гэты тытул ператварыўся ў Англіі
  • Пфальц-граф — аналагічны па сутнасці германскі тытул

Зноскі