Ко́нунг (прагерм.: *kuningaz, стар.-сканд.: konungr, стар.-англ.: cyning) — старажытнаскандынаўскі тэрмін для абазначэння вярхоўнага кіраўніка. У эпоху Высокага Сярэднявечча гэты тэрмін адпавядае паняццю кароль (напр., шведскі кароль Магнус Ладулас).

Надпіс конунг (kunungi) на рунічным камені U 11.

Этымалогія і варыяцыі правіць

Дакладная этымалогія слова з’яўляецца дыскусійнай і існуе некалькі версій. Паводле адной з іх *kun азначае сваяцтва, а тэрмін — нашчадак кіраўніка. Напрыклад, у Песні пра Рыга малодшым сынам Ярла згаданы Кон, які названы юным. У арыгінале гэта імя гучыць як стар.-сканд.: Konr ungr і азначае «юны нашчадак».

М. І. Сцеблін-Каменскі вызначае паходжанне слова конунг даданнем словаўтваральнага суфікса ingr/ungr да слова род (стар.-сканд.: Konr)[1], а, такім чынам конунг — чалавек з адпаведнага роду, сваяк[. 1].

Паводле іншых тэорый, *kuning-az- перакладаецца як «глава абшчыны» або «той, што належыць жанчыне» (стар.-сканд.: kona — жанчына), гэта значыць багіні-маці, што адлюстроўвае статусу конунга як вярхоўнага жраца, але апошняя версія мала верагодныя, на што паказвае развіццё тэрміна ў розных мовах. Напрыклад, у старажытнаанглійскім жанчына будзе cwene, у той час як род — стар.-англ.: cynn, а конунг — cyning.

Слова «князь»[2], якое ёсць ва ўсіх славянскіх мовах, па распаўсюджанай версіі таксама роднаснае слову конунг праз старажытнагерманскі корань *kun-ing- і з’яўляецца старажытным агульнаславянскім запазычаннем[3][4][5]. Гэта запазычанне сустракаецца і ў іншых негерманскіх мовах: у фінскай і эстонскай — kuningas; латышскай — kungs (гаспадар) і ķēniņš (кароль); літоўскай — kunigas ці kunigaikštis; саамскай — gonagas ці konagas; татарскай — kenäz; і іншыя[гл.]. У шэрагу выпадкаў запазычанне ішло не непасрэдна, а апасродкавана праз трэція мовы, напрыклад, праз рускую.

Таксама існуе мноства кенінгаў для абазначэння конунга, такія, напрыклад, як, згаданы ў Беавульфе, дарыльшчык пярсцёнкаў — як спосаб аддзячыць сваіх воінаў, шляхам раздачы ім залатых пярсцёнкаў.

Сацыяльнае становішча правіць

Паводле Песні пра Рыга, конунгі выйшлі з асяроддзя ярлаў. Іх з’яўленне звязана з працэсам утварэння нацыянальных дзяржаў. Чым больш узбуйнялася дзяржава, тым больш узвышаўся адзін ярл над усімі астатнімі, бо гэтыя новыя дзяржаўныя ўтварэнні з’яўляліся падчас барацьбы ярлаў за вяршэнства. У выніку ярлы з вярхоўных і самастойных кіраўнікоў ператварыліся ў васалаў конунгаў і іх намеснікаў.

У перыяд да прыняцця хрысціянства конунг выконваў тры функцыі:

  • судовую падчас тынга;
  • ваенную падчас вайны;
  • жрэцкую падчас ахвярапрынашэнняў.

Становішча конунгаў з’яўлялася спадчынным, але для таго, каб узыйсці на прастол, яму патрабавалася ўхваленне народа. Усе сыны і людзі дастатковага паходжання маглі прэтэндаваць на тытул конунга (напрыклад, Отар з Холугаланда дамагаўся тытула конунга). Гэта акалічнасць нярэдка прыводзіла да двоеўладдзя, калі два браты адначасова станавіліся конунгамі.

У ранні перыяд конунг меў адзін або некалькі караблёў, дружыну (стар.-сканд.: drótt) і вялікі зямельны надзел — вотчыну. Апошняе нярэдка станавілася прычынай феадальных міжусобіц. У некаторых выпадках конунг не меў зямельных уладанняў і вёў вандроўны лад жыцця на караблі — такіх конунгаў называлі сэконунгамі (марскімі конунгамі).

У якасці жраца, конунг прасіў ухвалення сваіх дзеянняў багамі. Напрыклад, Эйрык Пераможца звяртаўся да Одзіна на трэці дзень бітвы на Фірысвеліры. Таксама конунг кіраваў блотам у важных грамадскіх месцах, такіх як Храм Упсалы. Адмова ад гэтага абавязку магла каштаваць конунгу ўлады. Так здарылася, напрыклад, з Хоканам Добрым, які спрабаваў навязаць хрысціянства супляменнікам, а таксама з Анундам Гордске, які з-за хрысціянскіх перакананняў адмовіўся ўдзельнічаць у блоце і быў зрынуты ў 1070 годзе.

Зноскі

  1. Стеблин-Каменский М. И. Древнеисландский язык. УРСС. Москва.2002. с 164—165
  2. Існуюць і іншыя версіі этымалогіі слова князь, але яны не атрымалі шырокага прызнання.
  3. Преображенский А. Г. Этимологический словарь русского языка. М., 1959. Т. 1, с. 324
  4. Этимологический словарь славянских языков, под редакцией О. Н. Трубачёва. Праславянский лексический фонд. Вып. 13, М., 1987, с. 200
  5. Max Vasmer. Russisches etymologisches Wörterbuch. Winter, Heidelberg. In 3 Bd. 1953—1958. // Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера Архівавана 13 студзеня 2013. М., 1964—1973. (Стр. 285)

Каментарыі правіць

  1. Суфікс ingr/ungr утварае назоўнікі:
    1. якія ўспадкоўваюць адпаведныя ўласцівасці (напрыклад spekingr-мудрэц ад spakr-мудры),
    2. якія вызначаюць паходжанне чалавека (напрыклад Islendingr-ісландзец ад Island-Ісландыя, сюды ж Konungr ад Konr),
    3. з памяншальным значэннем (напрыклад teinungr-дубчык ад teinn-дубец).

Гл. таксама правіць