Марк Антоній Гардыян Семпраніян Раман Афрыкан (лац.: Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Romanus Africanus), больш вядомы ў рымскай гістарыяграфіі як Гардыян I — рымскі імператар у 238 годзе.

Марк Антоній Гардыян Семпраніян Раман Афрыкан
лац.: Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Romanus Africanus
Бюст імператара Гардыяна I (Брытанскі музей).
Бюст імператара Гардыяна I (Брытанскі музей).
рымскі імператар
22 сакавіка 238 — 12 красавіка 238
Нараджэнне 159
Смерць 238
Бацька Maecius Marullus[d]
Маці Ulpia Gordiana[d]
Жонка Fabia Orestilla[d]
Дзеці Гардыян II[1] і Maecia Faustina[d]
Веравызнанне старажытнарымская рэлігія
Дзейнасць ваенны
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Прадстаўнік малаазіяцкай правінцыйнай ці рымскай шляхты. У кіраванне Геліягабала Гардыян быў консулам-суфектам, у 237—238 гадах займаў пасаду праконсула Афрыкі. У 238 годзе ён стаў прэтэндэнтам на імператарскі трон ад багатых афрыканскіх землеўласнікаў. Гардыян атрымаў падтрымку сената і зрабіў суправіцелем свайго сына, які насіў тое ж імя — Гардыяна II. Апошні паў у Карфагена ў бітве супраць нумідыйскага легіёна, які захаваў вернасць тагачаснаму імператару Максіміну Фракійцу. Пасля гэтага Гардыян I скончыў з сабой[2].

Біяграфія правіць

Жыццё да прыняцця ўлады правіць

Вельмі мала вядома пра паходжанне і ранняе жыццё імператара Гардыяна I. Будучы імператар Марк Антоній Гардыян Семпраніян нарадзіўся прыблізна ў 158 ці каля 159 года[3][4]. Па ўсёй бачнасці, ён прыналежаў да шляхетнай і багатай сям’і, аднак верагодных дадзеных пра яго сям’ю няма[4]. На думку гісторыка Аляксандра Кандукі, род Гардыяна быў вершніцкім  (руск.)[5]. У падтрымку той думкі, што Гардыян ставіўся да сенатарскага саслоўя, не прыводзіцца ніякіх надзейных довадаў[4]. Але тым не менш да канца свайго жыцця Гардыян парадніўся з вядомымі сенатарскімі сем’ямі[6]. Грэчаскі гісторык III стагоддзя Герадыян піша, што Гардыян быў «добрага паходжання»[7]. Аднак магчымае, што сям’я Гардыяна была злучана з бачнымі родамі з грэчаскага ўсходу, чые прадстаўнікі займалі высокія палітычныя пасады ў II стагоддзі[8].

Номен і прэномен Гардыяна Марк Антоній паказваюць на тое, што яго продкі атрымалі рымскае грамадзянства яшчэ ў эпоху Рымскай рэспублікі ад члена Другога трыўмвірату Марка Антонія ці адной з яго дачок[6]. Кагномен Гардыян (магчыма, які ўзыходзіў да назвы малаазіяцкага горада Гордзій) паказвае на анаталійскае паходжанне яго сем’і, асабліва з Галатыі і Кападокіі[9][2].

Згодна «Гісторыі Аўгустаў», яго маці была Ульпія Гардыяна, а бацькам рымскі сенатар Мецый Марул[10]. Тая ж крыніца піша, што па бацькаўскай лініі Гардыян вёў сваё паходжанне ад знакамітых рэспубліканскіх рэфарматараў братоў Гракхаў  (руск.), а па матчынай — ад самога імператара Траяна[10]. Тым часам як сучасныя гісторыкі лічаць Мецыя Марула выдуманым персанажам (у прыватнасці, паводле іх думкі імя «Мецый» характэрна не для III стагоддзя, а для IV стагоддзя, калі стваралася «Гісторыя Аўгустаў»)[2], асоба яго маці можа быць больш рэалістычная. Сямейную гісторыю Гардыяна можна прасачыць па эпіграфічных дадзеных. Мянушкі Семпраніян і Раман могуць паказваць на сувязь з продкамі па матчынай лініі. У турэцкім горадзе Анкара быў знойдзены надмагільны надпіс нейкай Семпроні Раманы, дачкі імператарскага сакратара Семпронія Аквілы[6]. Рамана паставіла яе над магілай свайго мужа (чыё імя згублена), памерлага прэтара-дэсігната (то бок прызначанага ў прэтары)[4].

 
Бюст Гардыяна I.

Французскі гісторык Крысціян Сеціпані лічыць яго бацькамі плебейскага трыбуна і прэтара-дэсігната Марка Антонія і дачку Ціта Флавія Семпронія Аквілы і Клаўдзіі Семпроніі Раманы. Маці Раманы Клаўдзія, у сваю чаргу, была дачкой Клаўдзіі Цізаменіды, сястры Герода Атыка  (руск.)[11]. Апроч таго, у адпаведнасці з «Гісторыяй Аўгустаў», жонкай Гардыяна была Фабія Арэсціла, якая з’яўлялася праўнучкай імператара Антаніна Пія[12]. Крысціян Сеціпані лічыць яе бацькамі консула-суфекта Марка Анія Севера і Сільвану, дачка Луцыя Плаўцыя Ламіі Сільвана і Аўрэліі Фадэлы, дочкі Антаніна Пія і Фаўсціны Старэйшай  (руск.)[11]. У іх шлюбе нарадзілася, прынамсі, двое дзяцей: Гардыян II і дачка Мецыя Фаўсціна, якая стала маці імператара Гардыяна III[4]. «Гісторыя Аўгустаў»[13] згадвае яшчэ пра аднаго сына Гардыяна I, але яго існаванне няможна як і адмаўляць, так і пацвярджаць[4].

Будучы імператар, па ўсёй бачнасці, ідэнтычны праконсулу Антонію Гардыяну, якому грэчаскі пісьменнік Філастрат Старэйшы  (руск.) прысвяціў сваю працу «Біяграфіі сафістаў»[4]. Філастрат заве яго нашчадкам знакамітага прамоўцу і сенатара грэчаскага паходжання Герода Атыка[14]. Дата нараджэння Гардыяна і інфармацыя пра дзяцей Герода дазваляе лічыць гэту сувязь малаімавернай, аднак ёсць дапушчэнне, што Філастрат казаў не пра Гардыяна Старэйшага, а пра яго сына. Гэта інтэрпрэтацыя азначае, што Гардыян I быў жанаты з ўнучкай Герода[15]. Аднак іншыя гісторыкі сцвярджаюць, што Філастрат паказваў не на біялагічнае сваяцтва, а на тое, што Гардыян, магчыма, навучаўся ў Герода Атыка (настаўнік як «бацька»)[4].

Гардыяну давялося прайсці праз шэраг пасад, перш чым ён увайшоў у склад рымскага сената. Яго палітычная кар’ера пачалася параўнальна позна[4], бо, меркавана, яго раннія гады прайшлі ў занятках па рыторыцы і вывучэнні літаратуры[6]. У «Гісторыі Аўгустаў» расказваецца пра тое, што Гардыян таксама быў квестарам  (руск.), эдылам і прэтарам[16]. Вядома, што Гардыян камандаваў IV Скіфскім легіёнам  (руск.), калі той дыслакаваўся ў правінцыі Сірыя[6]. Ён таксама займаў пасаду намесніка Ніжняй Брытаніі у 216 годзе, праконсула Ахаі каля 220 года і легата прапрэтара  (руск.) Сірыі пасля 222 года[17], быў консулам-суфектам (каля 221 года[3]) ў часы кіравання імператара Геліягабала[4]. Надпісы ў Брытаніі з яго імем былі часткова сцёртыя, што дае магчымасць выказаць здагадку пра некаторую незадаволенасць імператара ў адносінах да Гардыяна[18]. Заявы «Гісторыі Аўгустаў» пра тое, што Гардыян першым разам быў консулам з Каракалам, а ў другі — з Аляксандрам Северам, з’яўляюцца пладамі фантазій аўтара[4].

Гардыян у маладосці напісаў паэму пад назвай «Антанініяда» ў трыццаці кнігах, якая апісвала кіраванне Антаніна Пія і Марка Аўрэлія[19]. Гэты факт, а таксама прысвячэнне Гардыяну Філастратам свайго твора прымушаюць сцвярджаць, што Гардыян быў прадстаўніком інтэлектуалаў у рымскім урадзе і што, магчыма, у пасоўванні па службе яму дапамаглі яго літаратурныя таленты і дасягненні ў вобласці рыторыкі[20]. Апроч таго, Гардыян быў найбуйнейшым землеўласнікам свайго часу: «у правінцыях меў гэтулькі земляў, колькі не меў ніхто з прыватных асоб»[21].

Выгляд і асабістыя якасці правіць

Адзінай крыніцай, што дае найболей поўнае апісанне характару і выгляду імператара Гардыяна I, з’яўляецца складанка імператарскіх біяграфій «Гісторыя Аўгустаў  (руск.)»:

«Ён быў звычайнага для рымлянаў узросту; у яго была прыгожая сівізна, велічны выгляд, колер твару — хутчэй чырвоны, чым белы; твар вельмі шырокі, выраз вачэй, абрысы рота і лба — выклікалі павагу, целасклад — трохі поўны. Ён адрозніваўся такім ураўнаважаным норавам, што яго няможна ўпікнуць ні ў адным учынку, які быў бы выкліканы гарачнасцю, нясціпласцю ці празмернасцю. Ён быў вылучна прывязаны да сваіх блізкіх, сілкаваў бязмежнае каханне да сына і ўнука, поўнае глыбокай пашаны — да дачкі і ўнучкі <…> Ён быў устрыманы ва ўжытку віна, вельмі ўмераны ў ежы, насіў фарсістае адзенне, меў вялікі запал да купання, так што ўлетку купаўся па чатыры-пяць раз на дзень, а ўзімку — па два разы. У яго была вельмі вялікая патрэба ў сне, так што, абедаючы ў сяброў, ён без сарамлівасці засынаў у страўні. Гэта адбывалася, відаць не ад ап’янення ці няўстрыманасці, а ў сілу натуральнай патрэбы[22]».

На манетах Гардыян I намаляваны старым з тонкімі рысамі твару[2].

Кіраванне і самагубства правіць

 
Рымская правінцыя Афрыка да 120 года.

У апошні год кіравання імператара Аляксандра Севера Гардыян быў прызначаны на пост праконсула правінцыі Афрыка, выкананне абавязкаў якога ён пачаў у 237 годзе ў веку васьмідзесяці гадоў[23]. Да пачатку ўступу яго ў пасаду Аляксандр Север быў забіты ў Маганцыяку ў Ніжняй Германіі сваімі салдатамі, а на пасад уступіў Максімін Фракіец[24].

Максімін не быў папулярным імператарам, і яго дэспатычнае кіраванне, якое выклікала ўсеагульнае незадаволенасць, вылілася ў паўстанне ў Афрыцы ў 238 годзе[5]. Выдаткі на ўтрыманне вайны на дунайскай мяжы вымусілі Максіміна спаганяць усё большы падатак з рымскай арыстакратыі. Пракуратары адчувалі гэты ціск і, каб адправіць як мага больш грошай імператару, былі гатовы распачаць кожныя меры, як, прыкладам, накладанне буйных штрафаў і канфіскацыя маёмасці[4]. Гэтак жа справа ішла і ў Афрыцы. Мясцовы пракуратар не грэбаваў ніякімі сродкамі, збіраючы падаткі, бо жадаў адрозніцца перад Максімінам[25]. Абураныя яго жорсткімі мерамі маладыя людзі з мясцовай шляхты, якіх пракуратар абклаў штрафамі, паабяцалі яму аддаць грошы, але праз тры дні. Сабраўшы атрад з рабоў, яны заспелі знянацку і забілі пракуратара ў Тысдры  (руск.)[26]. Аднак потым яны зразумелі, убачыўшы разлады паміж прыхільнікамі Максіміна і мясцовымі жыхарамі, што трэба падняць паўстанне ва ўсёй правінцыі і знайсці новага імператара[2].

Каля Тысдры дэкурыён  (руск.) Маўрыцый прапанаваў абвясціць імператарам Гардыяна[27]. Тады бунтары скіраваліся да дома праконсула ў Тысдры і ўварваліся туды, скамячыўшы ахову. Яны знайшлі Гардыяна, які адпачываў у сваім ложку. Паўсталыя ж, абступіўшы яго, накінулі на яго пурпурны плашч і сталі называць Аўгустам. Спачатку Гардыян адмаўляўся, але неўзабаве саступіў, прыняўшы мянушку Афрыканскага[28]. Яго сын ганараваўся тых жа ўшанаванняў. Паўстанне пачалося пад канец зімы ці пачатку вясны 238 года[4]. Часам завецца канкрэтная дата пачатку кіравання Гардыяна: 19 сакавіка[2].

Некалькі дзён апасля Гардыян уступіў у сталіцу правінцыі Карфаген, дзе яго з запалам віталі як гарадскія жыхары, так і войскі, якія дыслакаваліся там[4]. Тады ў Рым была адпраўлена пасольства да сената на чале з будучым імператарам Публіем Ліцыніем Валерыянам[29]. 2 красавіка 238 года сенат прызнаў усе тытулы Гардыяна, абагавіў памерлага Аляксандра Севера, а Максіміна абвясціў ворагам народа[30]. Апроч таго, быў забіты прэфект прэторыя  (руск.) Віталіян, які з’яўляўся лютым прыхільнікам Максіміна[4]. Пра гэта захаваўся наступны аповед. Быў складзена падроблены ліст ад імя Максіміна. Квестар, якому быў даручана аднесці ліст, павінен быў паведаміць прэфекту яшчэ нейкую інфармацыю. Калі яны пайшлі ў аддалены порцік, Віталіян спытаў, што яму хацелі паведаміць. Квестар жа прапанаваў спачатку праверыць пячатку. У гэты час прэфекта і забілі[31]. Загінула і мноства іншых прыхільнікаў Максіміна, у тым ліку і прэфект Рыма Сабін. На загад сената быў сфармаваны камітэт з дваццаці кансуляраў  (руск.), якім даручылі тэрыторыю Італіі для абароны ад меркаванага нападу Максіміна[2]. Усе правінцыйныя намеснікі, апроч панонскага, дакійскага і іспанскага, прысягнуліся на вернасць Гардыяну[2].

 
Сестэрцый з партрэтам Гардыяна I.

Аднак трыумф бацькі і сына доўжыўся нядоўга. Капелан, намеснік суседняй правінцыі Нумідыя, вены прыхільнік Максіміна, які трымаў крыўду на Гардыяна з-за адной судовай спрэчкі, уварваўся ў правінцыю Афрыка з адзіным легіёнам (III Аўгуставым  (руск.)), дыслакаваным у гэтым рэгіёне, і нумідыйска-маўрытанскімі дапаможнымі часткамі[32][33][30]. Гардыян II на чале нешматлікіх салдатаў і недысцыплінаванага ўзбраення выступіў супраць Капеліяна, але, нягледзячы на лікавую перавагу, прайграў бітву пры Карфагене і быў забіты[30]. Пазнаўшы пра гэта, Гардыян I скончыў самагубствам, павесіўшыся на сваім поясе[5]. Па іншай версіі, ён павесіўся яшчэ да бітвы з Капеліянам, палічыўшы супраціўленне яму бессэнсоўным, а карфагенцы схавалі яго скон[34]. Гардыяны кіравалі дваццаць ці дваццаць два дні[35][36]. На гэтым фоне надпіс «Надзейнасць імператараў», адчаканеная на іх манетах, выглядае вельмі іранічна[2]. Увойдучы ў Карфаген, Капеліян пачаў забіваць многіх шляхетных грамадзян, якія прынялі ўдзел у паўстанні, а простых выганяць, дазволіўшы салдатам спальваць палі і вёскі, каб атрымаць іх прыхільнасць[37].

Прыняўшы бок Гардыяна, сенат быў змушаны працягнуць паўстанне супраць Максіміна Фракійца і прызначыў адразу двух імператараў — Пупіена і Бальбіна[33]. Тым не менш, да канца 238 года імператарам стаў Гардыян III, унук Гардыяна I[38]. Абодва Гардыяны былі абагаўлёныя на загад сената[39]. Гардыян заслужыў сваю рэпутацыю таварыскім характарам. Ён і яго сын захапляліся літаратурай і самі стваралі шматтамовыя працы. Але абодва яны былі хутчэй інтэлектуаламі, чым спрытнымі дзяржаўнымі дзеячамі ці моцнымі кіраўнікамі.

Заўвагі правіць

  1. Union List of Artist Names — 2014. Праверана 22 мая 2021.
  2. а б в г д е ё ж з Грант 1998.
  3. а б Lendering 2002.
  4. а б в г д е ё ж з і к л м н о Meckler 2001.
  5. а б в Canduci 2010, p. 63.
  6. а б в г д Birley 2005, p. 340.
  7. Геродиан. История императорской власти после Марка. VII. 5. 2.
  8. Glen W. Bowersock. Greek Sophists in the Roman Empire. — Oxford: Clarendon, 1969. — 17—29 p.
  9. Peuch, Bernadette. Orateurs et sophistes grecs dans les inscriptions d'époque impériale(фр.). — 2002. — С. 128.
  10. а б Юлий Капитолин. «История Августов». Трое Гордианов. II. 2.
  11. а б Christian Settipani. Continuité gentilice et continuité sénatoriale dans les familles sénatoriales romaines à l'époque impériale. 2000. p. 137.
  12. Юлий Капитолин. «История Августов». Трое Гордианов. XVII. 4.
  13. Юлий Капитолин. «История Августов». Трое Гордианов. IV. 2.
  14. Филострат. Биографии софистов. Предисловие.
  15. Timothy D. Barnes. Philostratus and Gordian(англ.) // Latomus. — 1968. — № 27. — С. 587.
  16. Юлий Капитолин. «История Августов». Трое Гордианов. III. 4—5; IV. 1.
  17. Lendering, Jona.. Gordian I and Gordian II (англ.)(недаступная спасылка) (19 сакавіка 2002). Архівавана з першакрыніцы 15 верасня 2013. Праверана 27 жніўня 2013.
  18. Birley 2005, p. 339.
  19. Юлий Капитолин. «История Августов». Трое Гордианов. III. 3.
  20. Glen W. Bowersock. Greek Sophists in the Roman Empire. — Oxford: Clarendon, 1969. — 43—58 p.
  21. Юлий Капитолин. «История Августов». Трое Гордианов. II. 3.
  22. Юлий Капитолин. „История Августов“. Трое Гордианов. VI. 1—7.
  23. Birley 2005, p. 333.
  24. Potter 2004, p. 167.
  25. Герадыян. Гісторыя імператарскай улады пасля Марка. VII. 4. 2.
  26. Герадыян. Гісторыя імператарскай улады пасля Марка. VII. 4. 3.
  27. Юлій Капіталін. «Гісторыя Аўгустаў». Трое Гардыянаў. VIII.
  28. Герадыян. Гісторыя імператарскай улады пасля Марка. VII. 5—7.
  29. Зосим. Новая история. I. 11.
  30. а б в Potter 2004, p. 170.
  31. Юлій Капіталін. «Гісторыя Аўгустаў». Трое Гардыянаў. X. 6—7.
  32. Герадыян. Гісторыя імператарскай улады пасля Марка. VII. 9. 3.
  33. а б Canduci 2010, p. 67.
  34. Герадыян. Гісторыя імператарскай улады пасля Марка. VII. 9. 4—5.
  35. Хранограф 354 года
  36. Іаан Занара. Скарачэнне гісторыі. XII. 17.
  37. Герадыян. Гісторыя імператарскай улады пасля Марка. VII. 9. 11.
  38. Canduci 2010, p. 68.
  39. Юлій Капіталін. «Гісторыя Аўгустаў». Трое Гардыянаў. XVI. 4.

Крыніцы і літаратура правіць

Крыніцы правіць

  1. Аврелий Виктор. Гордиан, Пупиен и Бальбин. // О цезарях.
  2. Юлий Капитолин. История Августов // Трое Гордианов. — М.: Наука, 1992.
  3. Геродиан. История императорской власти после Марка // Книга VII.

Літаратура правіць

  1. Грант, М. Римские императоры. Гордиан I. — 1998.
  2. Southern, Pat. The Roman Empire from Severus to Constantine. — London, New York: Routledge, 2001.
  3. Potter, David Stone. The Roman Empire at Bay, AD 180-395. — Routledge, 2004.
  4. Birley, Anthony. The Roman government of Britain. — Oxford University Press, 2005.
  5. Meckler, Michael.. Gordian I (238 A.D.) (англ.). An Online Encyclopedia of Roman Emperors (19 сакавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 15 верасня 2013. Праверана 30 студзеня 2017.
  6. Canduci, Alexander. Triumph & Tragedy: The Rise and Fall of Rome's Immortal Emperors. — 2010.

Спасылкі правіць