Дунганская мова
Дунганская мова (/ˈdʊŋɡɑːn/ або /ˈdʌŋɡən/) — адна з сініцкіх моваў[2], на якой размаўляюць галоўным чынам дунганцы ў Казахстане і Кыргызстане, этнічная група, звязаная з Народам Хуэй Кітая. Нягледзячы на тое, што яна паходзіць ад паўночнакітайскай мовы цэнтральных раўнін Ганьсу і Шэньсі, яна запісваецца кірыліцай (або на сяаэрцзын) і змяшчае запазычаныя словы і архаізмы, якіх няма ў іншых сучасных разнавіднасцях паўночнакітайскай.
| Дунганская | |
|---|---|
| Саманазва | Хуэйзў йүян, җун-ян хуа |
| Краіны | Кыргызстан, Казахстан, Узбекістан |
| Агульная колькасць носьбітаў | каля 100 тыс. чал. |
| Статус | ёсць пагроза знікнення[d][1] |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
| Пісьменнасць | дунганская пісьменнасць (кірыліца, раней арабскі алфавіт, лацініца) |
| Моўныя коды | |
| ДАСТ 7.75–97 | dun дун 191 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | не вызначаны, але прадугледжаны групавы код sit для сіна-тыбецкіх моў |
| ISO 639-3 | dng |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 1670 |
| Ethnologue | dng |
| ELCat | 4096 |
| IETF | dng |
| Glottolog | dung1253 |
Дэмаграфія правіць
На дунганскай мове размаўляюць пераважна ў Кыргызстане, а таксама ў Расіі, Казахстане і Узбекістане. Дунганская этнічная група — гэта нашчадкі бежанцаў з Кітая, якія мігравалі на захад у Цэнтральную Азію.
Паводле савецкай статыстыкі перапісу насельніцтва з 1970 па 1989 год, дунганцы захавалі выкарыстанне сваёй этнічнай мовы значна больш паспяхова, чым іншыя этнічныя меншасці ў Цэнтральнай Азіі; аднак у постсавецкі перыяд доля дунганцаў, якія размаўляюць на дунганскай мове ў якасці роднай, здаецца, рэзка скарацілася.
| Год | Дунганская L1 | Руская L2 | Агульная колькасць дунганскага насельніцтва | Крыніца |
|---|---|---|---|---|
| 1970 год | 36 445 (94,3 %) | 18 566 (48,0 %) | 38 644 | Савецкі перапіс |
| 1979 год | 49 020 (94,8 %) | 32 429 (62,7 %) | 51 694 | Савецкі перапіс |
| 1989 год | 65 698 (94,8 %) | 49 075 (70,8 %) | 69323 | Савецкі перапіс |
| 2001 год | 41 400 (41,4 %) | Н/Д | 100 000 | Ethnologue |
Сістэма пісьма правіць
Сучасная дунганская мова — адзіная гутарковая кітайская мова, напісаная кірыліцай, бо яны жылі пры савецкай уладзе. Гэта алфавіт, заснаваны на рускай, з пяццю адмысловымі літарамі: Ә, Җ, Ң, Ү і Ў. Такім чынам, яна некалькі адрозніваецца ад сістэмы Паладыя, якая звычайна выкарыстоўваецца ў Расіі для напісання кітайскай мовы кірыліцай.
| Кірыліца | А/а | Б/б | В/в | Г/г | Д/д | Е/е | Ё/ё | Ә/ә | Ж/ж | Җ/җ | З/з | И/и | Й/й | К/к |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Назва | а | бэ | вэ | гэ | дэ | е | ё | ә | жэ | җе | зэ | и | йи | ка |
| МФА | [a] | [pɛ] | [vɛ] | [kɛ] | [tɛ] | [je] | [jɔ] | [ɤ] | [ʐɛ] | [t͡ɕʲe] | [t͡sɛ] | [i] | [ʝi] | [kʰa] |
| Лацініца | a | be | ve | ge | de | ye | yo | ê | re | jie | ze | i | yi | ka |
| Кірыліца | Л/л | М/м | Н/н | Ң/ң | О/о | П/п | Р/р | С/с | Т/т | У/у | Ў/ў | Ү/ү | Ф/ф | Х/х |
| Назва | эль | эм | эн | ың | о | пэ | эр | эс | тэ | у | ў | ү | эф | xa |
| МФА | [ɛlʲ] | [ɛm] | [ɛn] | [ɨŋ] | [ɔ] | [pʰɛ] | [əɻ] | [ɛs] | [tʰɛ] | [ʊw] | [u] | [y] | [ɛf] | [xa] |
| Лацініца | el | em | en | îng | o | pe | er | es | te | u | û | ü | ef | ha |
| Кірыліца | Ц/ц | Ч/ч | Ш/ш | Щ/щ | Ъ/ъ | Ы/ы | Ь/ь | Э/э | Ю/ю | Я/я | ||||
| Назва | цэ | чэ | ша | ща | нин xo | ы | ван xo | э | ю | йа | ||||
| МФА | [t͡sʰɛ] | [t͡ʂʰɛ] | [ʂa] | [ɕa] | [nʲɪ̃ xɔ] | [ɨ] | [vã xɔ] | [ɛ] | [jʊw] | [ja] | ||||
| Лацініца | ce | che | sha | sh(i)a | nin ho | î | van ho | e | yu | ya |
- Заўвага
- Літары ъ і ь выкарыстоўваюцца толькі для запісу рускіх запазычанняў і тонавых знакаў у дзіцячых букварных слоўніках.[3]
Зноскі
- ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
- ↑ Dungan.
- ↑ Dungan language, alphabet and pronunciation. www.omniglot.com.
Літаратура правіць
- Rimsky-Korsakoff, Svetlana (1967). "Soviet Dungan: The Chinese language of Central Asia: alphabet, phonology, morphology". Monumenta Serica. 26: 352–421. doi:10.1080/02549948.1967.11744973. JSTOR 40725857.
- Svetlana Rimsky-Korsakoff Dyer, Iasyr Shivaza: The Life and Works of a Soviet Dungan Poet. 1991. ISBN 3-631-43963-6. (Contains a detailed bibliography and ample samples of Shivaza works', some in the original Cyrillic Dungan, although most in a specialized transcription, with English and sometimes standard Chinese translations).
- Olga I. Zavjalova. «Some Phonological Aspects of the Dungan Dialects.» Computational Analyses of Asian and African Languages. Tokyo, 1978. No. 9. Pp. 1-24. (Contains an experimental analysis of Dungan tones).
- Olga Zavyalova. «Dungan Language.» Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics. General Editor Rint Sybesma. Vol. 2. Leiden-Boston: Brill, 2017. pp. 141-148.
- Hai Feng (海峰). 《中亚东干语言研究》 (Zhongya Donggan yuyan yanjiu—A Study of the Dungan Language of Central Asia.) Urumchi, 2003. ISBN 7-5631-1789-X. (Description of the Dungan language by a professor of Xinjiang University).
- Salmi, Olli (2018). Dungan–English Dictionary. Manchester, England: Eastbridge Books. ISBN 978-1-78869-154-3.