Жытомір

Жытомір (укр.: Житомир) — горад на захадзе цэнтральнай часткі Украіны, на рацэ Цецераў. Адміністрацыйны цэнтр вобласці, раёна і гарадской грамады.

Горад Жытомір укр.: Житомир Герб Сцяг Краіна Украіна Вобласць Жытомірская вобласць Раён Жытомірскі раён[d] Каардынаты 50°15′16″ пн. ш. 28°39′28″ у. д. Мэр Сяргей Сухамлін[d] Заснаваны 884 Першая згадка 1321 Плошча 65 км² Вышыня цэнтра 221 ± 1 м Насельніцтва ▼261 624 чал. (1 студзеня 2022) Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Паштовыя індэксы 10000–10499 Аўтамабільны код AM КААТУУ 1810100000 Афіцыйны сайт zt-rada.gov.ua (укр.) Жытомір на карце Украіны ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Паселішча ўзнікла ў другой палове IX стагоддзя. Паводле легенды, горад заснаваў у 884 годзе дружыннік кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра на імя Жытамір, які адмовіўся служыць князю Алегу. Іншыя версіі назвы горада — ад жыта, якое добра радзіла ў гэтых мясцінах, або ад славянскага племені жыцічаў, якое засяляла гэтыя мясціны і ўваходзіла ў племянны саюз драўлян.

У 945 годзе ў гэтай мясцовасці адбылося паўстанне, зафіксаванае ў Іпацьеўскім летапісы.

У 1240 годзе горад упершыню згаданы ў «Аповесці мінулых гадоў», калі падчас татара-мангольскага нашэсця быў захоплены і разбураны. У 1287 годзе горад зноў захоплены і спустошаны мангола-татарамі.

У 1320 годзе горад захапіў вялікі князь літоўскі Гедзімін, у 1362 годзе горад быў уключаны ў Вялікае Княства Літоўскае, у 1399 годзе спустошаны татарамі.

Пад імем Жытомель згаданы ў летапісным «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» (канец XIV стагоддзя).

У 1444 годзе кароль польскі Казімір Ягелончык даў Жытоміру магдэбургскае права і пабудаваў у ім невялікі замак (не захаваўся; месца, дзе ён размяшчаўся, атрымала назву Замкавай Горы).

У 1467 годзе горад быў зноў разрабаваны і спалены татарамі.

У 1540 годзе замак быў павялічаны і ўмацаваны па праекце старасты Сямёна Бабінскага.

Пасля Люблінскай уніі 1569 года горад увайшоў у склад Польскага каралеўства.

1569—1793

Па вопісу 1572 года ў мястэчку знаходзіліся невялікі замак, палац старасты і 142 двара.

У 1593—1596 гг. жыхары горада ўдзельнічалі ў паўстанні Севярына Налівайкі.

У 1596 годзе кароль Жыгімонт III Ваза зацвердзіў правядзенне ў Жытоміры двух штогадовых кірмашоў, што спрыяла ажыўленню гандлю і развіццю горада. Тут рэгулярна адбываліся сходу мясцовых прадстаўнікоў (соймікі).

У 1606 годзе горад быў зноў разрабаваны татарамі.

У 1648 годзе казакі Багдана Хмяльніцкага разам з татарамі ўзялі горад, рабавалі і забівалі жыхароў, у пажары згарэла частка гарадской хронікі (з 1582 года). Сход мясцовых прадстаўнікоў асудзіла і прыгаварыла да смяротнай кары каля трох тысяч злачынцаў, прысуд быў выкананы пад вёскай Кодані.

У 1651 годзе на поўнач ад горада адбылася бітва, у якім атрады Б. Хмяльніцкага і І. Багуна разбілі польскае войска князя Чацвярцінскага.

З 1668 года Жытомір становіцца галоўным горадам Кіеўскага ваяводства.

На сумесным сходзе ў Жытоміры 10 жніўня 1709 года прадстаўнікі зямель жытомірскіх і кіеўскіх прынята пастанова пра пасланне прадстаўнікоў да цара Пятра I з віншаваннем у перамозе над шведамі пад Палтавай і просьбай стрымання казакоў ад рабавання мясцовых жыхароў.

У 1724 годзе езуіты адкрылі тут манастыр і школу.

У другой палове XVIII стагоддзя ў Жытоміры складваецца буйная яўрэйская абшчына.

У 1765 годзе тут налічвалася 5 храмаў (2 праваслаўных і 3 каталіцкіх), адзін палац і 285 дамоў.

У 1768 годзе жыхары горада ўдзельнічалі ў Каліеўшчыне.

1793—1917

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе Жытомір увайшоў у склад Расійскай імперыі і ў 1795 годзе стаў павятовым горадам Валынскага намесніцтва.

У 1798 годзе Жытомір стаў цэнтрам каталіцкага дыяцэзіі, а ў 1799 — цэнтрам праваслаўнай епархіі.

У 1804 годзе Жытомір стаў губернскім горадам Валынскай губерні. У далейшым, Жытомір становіцца вядомы як гандлёвы цэнтр (тут гандлявалі лесам, быдлам, хмелем і іншымі таварамі).

У 1808 годзе заснаваны польскі тэатр (галоўны заснавальнік — Латоцкі).

Пасля заканчэння баявых дзеянняў вайны 1812 года, у лютым 1813 года быў адкрыты ваенны шпіталь.

У 1823—1825 гадах у Жытоміры дзейнічалі члены Таварыства злучаных славян і Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў.

У 1837 годзе пры рускіх могілках на сродкі княгіні Вольгі Пацёмкінай пабудавана царква святога Лукі.

8 студзеня 1838 года ў горадзе пачалося выданне газеты «Валынскія губернскія ведамасці».

У 1896 годзе праз Жытомір была пракладзена вузкакалейная чыгунка, і ў канцы XIX стагоддзя горад хутка развіваецца як гандлёвы і прамысловы цэнтр.

Паводле дадзеных першага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі ў лютым 1897 года ў горадзе пражывала 65.895 чалавек (30.572 яўрэяў, 16.944 рускіх, 9.152 маларосаў, 7.464 палякаў, 677 немцаў і інш.).

У 1899 годзе ў Жытоміры адкрыты трамвайны рух.

У 1903 годзе ў Жытоміры паўсталі дзве групы іскраўскага напрамку (чыгуначнікі і друкары).

Падчас рэвалюцыі 1905 г. Жытомір стаў адным з цэнтраў рэвалюцыйнага руху, тут праходзілі стачкі і дэманстрацыі (у студзені 1905 года адбылася ўсеагульная стачка і мітынгі, з 1 лютага да 9 красавіка 1905 працягваўся лакаўт друкароў, 18 Травень 1905 пачалася агульная першамайская стачка, 14 — 15 кастрычніка 1905 Жытомір удзельнічаў ва Усерасійскай палітычнай стачцы 12 снежня 1905 — у снежаньскай палітычнай страйку), былі створаны рабочыя дружыны. 23 красавіка 1905 года здзейснены яўрэйскі пагром.

У 1913 годзе насельніцтва горада складала 90,7 тыс.чалавек.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 28 сакавіка 1917 года ў горадзе пачалося выданне штодзённай газеты «Працоўная Валынь». У ліпені 1917 года на базе гарадскога прафсаюза металістаў была створана Жытомірская арганізацыя РСДРП (б), з 27 чэрвеня 1917 года пачалося выданне газеты «Рабочы голас».

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Горад размешчаны сярод унікальных прыродных ландшафтаў: з усіх бакоў горад атачаюць старажытныя лясы, праз яго працякаюць рэкі Цецераў, Каменка, Лясная, Крошанка, Пуцяцінка. У горадзе некалькі сквераў. У прыгарадзе, на берагах Цецераўскага вадасховішча, размешчаны гідрапарк. У прылеглай лесапаркавай зоне размешчаны санаторыі.

Насельніцтва

Год Колькасць 1897 65 895 1913 90 700 1926 69 465 1939 95 067 1945 53 000 Год Колькасць 1959 105 583 1979 243 764 1988 292 000 1989 292 097 1994 303 000 Год Колькасць 2001 284 236 2013 271 303 2014 270 922 2015 269 942 2016 267 610 Год Колькасць 2017 267 038 2018 266 936 2019 264 452 2021 263 507 2022 261 624

Эканоміка

Жытомір — важны эканамічны і навукова-тэхнічны цэнтр рэгіёна. На прадпрыемствах горада выпускаюць шкло, металаканструкцыі, электронныя прыборы, святлодыёдныя экраны, кандытарскія вырабы, тканіны, мэблю, абутак, аўтадэталі і т. П. Развіта таксама апрацоўка прыроднага каменя (габра, лабрадор, розныя віды граніту).

Адукацыя

• Жытомірскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Івана Франка
• Палескі нацыянальны ўніверсітэт
• Дзяржаўны ўніверсітэт «Жытомірская політэхніка»
• Жытомірскі дзяржаўны інстытут культуры і мастацтваў
• Жытомірскі інстытут медсястрынства
• Жытомірскі ваенны інстытут імя С. П. Каралёва ЖВІ
• Жытомірскі філіял Нацыянальнага ўніверсітэта Дзяржаўнай падатковай службы Украіны
• Жытомірскі эканоміка-гуманітарны інстытут адкрытага Міжнароднага ўніверсітэта развіцця чалавека «Украіна»

Культура

З горадам звязаны жыццё і дзейнасць шматлікіх вядомых дзеячаў навукі і культуры. У Жытоміры нарадзіліся пісьменнікі Хаім-Нахман Бяліка і Уладзімір Караленка, акадэмік С. П. Каралёў, батанік В. М. Арцыхоўскі, военачальнікі Я. Б. Гамарнік і Ю. І. Каляда, гісторыкі Б. А. Кругляк і А. А. Скалькоўскі, усходазнавец Т. А. Шумоўскі, мастакі Эразм Фабіянскі і Д. П. Штэрэнберг, матэматык Ігар Шафарэвіч, кампазітар Барыс Лятошынскі, піяніст Святаслаў Рыхтэр і інш. Саша Чорны надрукаваў свой першы фельетон у жытомірскай газеце.

Жытомірскі тэатр імя Івана Качэргі

У Жытоміры знаходзяцца гісторыка-краязнаўчы музей, карцінная галерэя, музей прыроды, літаратурна-мемарыяльны музей В. Г. Караленкі, Музей касманаўтыкі імя Сяргея Паўлавіча Каралёва і мемарыяльны дом-музей С. П. Каралёва, літаратурны музей Жытоміршчыны і музей гісторыі пажарнай аховы.

Спорт

Жытомірскі цэнтральны стадыён «Палессе»

Жытомір вядомы сваім мясцовым футбольным клубам «Палессе» (укр.: «Полісся»), які быў заснаваны ў 1959 годзе, але спыніў выступы ў чэмпіянатах Украіны ў 2005 годзе, а ў 2016 годзе быў зноў адроджаны. З сезона 2017/18 атрымаў прафесійны статус і выступае ў Прэм’ер-лізе. З вясны 2021 года праводзіць хатнія матчы на рэканструяваным стадыёне «Палессе».

Гістарычныя раёны

• Урангелеўка (10 лістапада 1922 года прэзідыум губернскага выканкама задаволіў просьбу чырвонаармейскіх частак і ў гонар Багунскага палка, пераназваны ў Багуна)
• Крошня
• Малёванка
• Палявая
• Корбутоўка
• Смалянка
• Марьянаўка

Помнікі

У горадзе ўстаноўлены помнікі і мемарыяльныя дошкі Тарасу Шаўчэнку, Яну Паўлу ІІ, Аляксандру Даўжэнку, Барысу Тэну, Уладзіміру Караленку, Сяргею Каралёву, Віктару Касенку, Алегу Ольжычу, Міхаілу Кацюбінскаму, А. І. Купрыну, А. С. Пушкіну, Яраславу Дамброўскаму і іншым пісьменнікам і грамадскім дзеячам.

У 1996 годзе на месцы былога гітлераўскага лагера адкрыты мемарыял «Ахвярам фашызму».

Помнікі ваеннай тэхнікі ўключаюць:

1. Аўтамабіль ГАЗ-АА (устаноўлены каля АТП-11855, вул. Ватуціна)
2. Танк Т-34-85 (выраблены на заводзе № 74, г. Омск) (усталяваны на плошчы Перамогі)
3. Самалёт МіГ-15 (усталяваны ў парку імя 30-годдзя Перамогі, недалёка ад Чуднаўскага моста)
4. Гарматы (каля Манумента Славы)
5. Гармата (уезд у горад з боку Бярдзічава)
6. УПГ-250 (выраблена на Куйбышаўскім заводзе аэрадромнага абсталявання, усталявана на тэрыторыі вайсковай часці на Смокаўцы)
7. Танк Т-34-85 (усталяваны на тэрыторыі вайсковай часці ў раёне плошчы Каралёва)

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Жытоміра

• Рэс Мікітавіч Алімаў (1923—1984) — беларускі архітэктар.
• Уладзімір Іванавіч Ішчанка (1939—2005) — беларускі фармаколаг. Доктар фармацэўтычных навук (1988), прафесар (1989).

• Аляксандр Іосіфавіч Ротэнберг (1886—1943) — рэвалюцыянер, дзеяч савецкіх спецслужбаў.
• Ігар Расціслававіч Шафарэвіч (1923—2017) — савецкі і расійскі матэматык, доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар, акадэмік Расійскай акадэміі навук (1991).
• Святлана Леанідаўна Курылёва (1928—2011) — беларускі празаік, публіцыст.
• Уладзімір Рыгоравіч Ермакоў (нар. 1950) — матэматык, педагог. Доктар педагагічных навук, кандыдат фізіка-матэматычных навук.

Гарады-пабрацімы

•  Dazhou^[d], Кітай (27 сакавіка 2018)^[…]
•  Shangluo^[d], Кітай (2 красавіка 2018)^[…]
•  Vila Nova de Famalicão^[d], Партугалія (20 ліпеня 2022)
•  Бытaм, Польшча (26 сакавіка 2018)^[…]
•  Гдыня, Польшча (31 мая 2022)^[…]
•  Катавіцы, Польшча
•  Кутаісі, Грузія (26 сакавіка 2018)^[…]
•  Люблін, Польшча (28 снежня 2023)
•  Мантана, Балгарыя (26 сакавіка 2018)
•  Плоцк, Польшча (26 сакавіка 2018)^[…]
•  Сапапан, Мексіка
•  Янчжоу, Кітай (2009)

Літаратура

• Жыто́мір // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 474. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6).
• Жито́мир // Т. 9. Евклид — Ибсен. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — С. 226—227. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Жито́мир // Географічна енциклопедія України: В 3-х т. (укр.) / Ред-кол.: … О. М. Маринич (відповід. ред.) та інш. — Київ: Українська радянська енціклопедія ім. М. П. Бажана, 1989. — Т. 1: А—Ж. — С. 405—406. — 416 с. — 33 000 экз. — ISBN 5-88500-015-8.; ISBN 5-88500-005-0 (т. 1).
• Жито́мир // Українська радянська енциклопедія : у 12 т. / гол. ред. М. П. Бажан; редкол.: О. К. Антонов та ін. — 2-ге вид. — К. : Головна редакція УРЕ, 1979. — Т. 4 : Електрод — Кантаридин. — С. 126—127. — 558, [2] с., [34] арк. іл. : іл., портр., карти + 1 арк с. (укр.)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жытомір

• Гарадскі даведнік і анлайн карта Жытоміра