Крымская вайна

Крымская вайна 1853—1856, таксама Усходняя вайна — вайна паміж Расійскай імперыяй і кааліцыяй у складзе Брытанскай, Французскай, Асманскай імперый і Сардзінскага каралеўства. Баявыя дзеянні разварочваліся на Каўказе, ў Дунайскіх княствах, на Балтыйскім, Чорным, Белым, Баранцавым морах, а таксама на Камчатцы. Найбольшага напружання яны дасягнулі ў Крыму.

Крымская вайна
Дэталь панарамы Франца Рубо Абарона Севастопаля (1904).
Дата	4(16) кастрычніка 1853 — 13(25) лютага 1856
Месца	Крым, Балканы, Каўказ, Чорнае мора, Балтыйскае мора, Белае мора, Далёкі Усход
Вынік	Перамога кааліцыі; Парыжскі мірны дагавор, 1856
Змены	далучэнне часткі Бесарабіі да Асманскай імперыі
Праціўнікі
Кааліцыя: Французская імперыя Асманская імперыя Брытанская імперыя Сардзінскае каралеўства Расійская імперыя Мегрельскае княства
Камандуючыя
Напалеон III Арман Жак Ашыль Леруа дэ Сент-Арно † Франсуа Сертэн Канрабер Жан-Жак Пелісье Абдул-Меджыд I Абдул-Керым-Надзір-паша Амер-паша Вікторыя Джэймс Кардзіган Фіцрой Сомерсет Раглан † Сэр Томас Джэймс Харпер Сэр Эдмунд Лаянс Сэр Джэймс Сімпсан Вільям Джон Кодрынгтан Віктар Эмануіл II Альфонса Ферэра Ламармора Мікалай I † Аляксандр II Міхаіл Дзмітрыевіч Гарчакоў Іван Фёдаравіч Паскевіч † Павел Сцяпанавіч Нахімаў † Эдуард Іванавіч Татлебен Аляксандр Сяргеевіч Меншыкаў Міхаіл Сямёнавіч Варанцоў Мікалай Мікалаевіч Мураўёў Уладзімір Іванавіч Істомін † Уладзімір Аляксеевіч Карнілаў † Васіль Сцяпанавіч Завойка Іван Малхазавіч Андронікаў Кацярына Чаўчавадзэ-Дадыяні Рыгор Леванавіч Дадыяні
Сілы бакоў
Францыя — 309 268 салдат, Асманская імперыя — 165 тыс. салдат, Вялікабрытанія — 250 864 салдат, Сардзінія — 21 тыс. салдат, германская брыгада — 4250, швейцарская брыгада — 2200 салдат, славянскі легіён — 1400 казакоў. Расія — 889 тыс. салдат, балгарская брыгада — 3000 салдат, грэчаскі легіён  — 800 салдат.
Страты
Францыя — 97 365 загінулых, якія памерлі ад ран і хвароб; 39 818 чал. паранена, Асманская імперыя — 45 300 загінулых, якія памерлі ад ран і хвароб, Вялікабрытанія — 22 602 загінулых, што памерлі ад ран і хвароб; 18 253 чал. паранена, Сардзінія — 2194 загінулых; 167 чал. паранена Расія — Па агульных адзнаках, 530 тыс. загінулых. 35,671 забіты, 37,454 памерлі ад ран, 377 тыс. памерлі ад хвароб
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Да сярэдзіны XIX стагоддзя Асманская імперыя знаходзілася ў стане заняпаду, і толькі прамая ваенная дапамога Расіі, Англіі, Францыі і Аўстрыі дазволіла султану двойчы прадухіліць захоп Канстанцінопаля мяцежным васалам Мухамедам Алі Егіпецкім. Акрамя таго, працягвалася барацьба праваслаўных народаў за вызваленне ад асманскага ярма. Гэтыя чыннікі прывялі да з'яўлення ў рускага імператара Мікалая I на пачатку 1850-х гадоў думак пра аддзяленне балканскіх уладанняў Асманскай імперыі, населеных праваслаўнымі народамі чаму працівіліся Вялікабрытанія і Аўстрыя. Вялікабрытанія, акрамя таго, імкнулася да выцяснення Расіі з чарнаморскага ўзбярэжжа Каўказа і з Закаўказзя. Імператар Францыі Напалеон III, хоць і не падзяляў планаў англічанін па аслабленні Расіі, лічачы іх празмернымі, падтрымаў вайну з Расіяй як рэванш за 1812 год і як сродак умацавання асабістай улады.

У ходзе дыпламатычнага канфлікту з Францыяй па пытанні кантролю над царквой Раства Хрыстова ў Віфлееме, Расія з мэтай аказання ціску на Турцыю акупавала Малдавію і Валахію, якія знаходзіліся пад пратэктаратам Расіі па ўмовах Адрыянопальскага мірнага дагавора. Адмова рускага імператара Мікалая I вывесці войскі прывёў да аб'яўлення 4 (16) кастрычніка 1853 года Турцыяй, а за ёй Вялікабрытаніяй і Францыяй, вайны Расіі

У ходзе пачаўшыхся баявых дзеянняў саюзнікам атрымалася, выкарыстоўваючы тэхнічнае адставаннє рускіх войскаў і нерашучасць рускага камандавання, сканцэнтраваць колькасна і якасна пераўзыходзячыя сілы арміі і флоту на Чорным моры, што дазволіла ім зрабіць паспяховую высадку ў Крыме дэсантнага корпуса, нанесці расійскай арміі шэраг параз і пасля гадавой аблогі захапіць паўднёвую частку Севастопаля — галоўнай базы рускага Чарнаморскага флоту. Севастопальская бухта, месца дыслакацыі расійскага флоту, засталася пад кантролем Расіі. На Каўказскім фронце рускім войскам атрымалася нанесці рад паражэнняў турэцкай арміі і захапіць Карс. Аднак пагроза далучэння да вайны Аўстрыі і Прусіі вымусіла рускіх прыняць навязаныя саюзнікамі ўмовы міру. Падпісаны ў 1856 годзе прыніжальны Парыжскі мірны дагавор запатрабаваў ад Расіі вярнуць Асманскай імперыі ўсё захопленае ў паўднёвай Бесарабіі, у вусці ракі Дунай і на Каўказе; імперыі забаранялася мець баявой флот у Чорным моры, абвешчаным нейтральнымі водамі; Расія спыняла ваеннае будаўніцтва на Балтыйскім моры, і многае іншае.

Літаратура

• The Times: артыкулы часоў Крымскай вайны
• Rüstow, «Der Krieg gegen Russland, 1853—56»
• Guérin, «Histoire de la dernière guerre de Russie 1853—56»
• Kinglake, «The Invasion of the Crimea» в 8 томах; Niel, «Siège de Sebastopol journal des opérations de génie»
• Bazancourt, «L’expédition de Crimée jusqu’à la prise de Sebastopol»
• Napier, «The hist. of the Baltic camp. of 1854»
• Schweinitz, «Die Expédition gegen die Aland-Inseln im Jahre 1854»
• Riccordo, «Pittorico milit. della spedizione sarda in Oriente negli an. 1855—5 6»
• Oliphant (Laurence), «The Transcaucasian camp. of the turkisch Army under Omer-Pacha»

Спасылкі

• Фатаграфіі Крымскай вайны Роджэра Фентона (англ.)
• The Crimean War: An Overview (англ.)
• The Crimean War Research Society Архівавана 21 снежня 2007. (англ.)
• Crimean War 1853—1856 Архівавана 15 студзеня 2008. (англ.)
• The National Archives of the United Kingdom (англ.)
• Апісанне і карты бітв Крымскай вайны (англ.)