Мцэнск

Мцэнск (руск.: Мценск) — горад (з 1146 года) у Расіі, адміністрацыйны цэнтр Мцэнскага раёна Арлоўскай вобласці. Насельніцтва 36 тыс. чалавек (2023). Заснаваны ў 1146 годзе.

Горад Мцэнск руск.: Мценск Герб Сцяг Краіна Расія Рэгіён Арлоўская вобласць Каардынаты 53°17′00″ пн. ш. 36°34′00″ у. д. Першая згадка 1146 Горад з 1146 Плошча 20,81 км² Вышыня цэнтра 160 м Насельніцтва ▼36 070 чал. (2023) Часавы пояс UTC+03:00 Тэлефонны код 48646 Паштовыя індэксы 303030 Афіцыйны сайт adm-mtsensk.ru/index.html Мцэнск на карце Расіі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Размешчаны на рацэ Зуша (прыток Акі), за 49 км ад Арла.

Назва

У летапісах назва Мцэнска фігуруе як «Мъченескъ», «Мченъскъ», народная вусная назва да XIX стагоддзя — «Амченск». Тапонім гідранімічнага паходжання, паходзіць ад назвы ракі Мцэна / Мецна, якая старабалцкага паходжання.

Пярвейшая форма назвы аднаўляецца як *Мътъсна. Корань як у рачных назвах Меча на Верхнім Падонні (< Met-i̯a), Меча і Мечань на Павоччы, у дняпроўскім гідроніме *Мецела (> Мецелка), у літоўскай азёрнай назве Metelys, у назве яцвяжскай ракі *Meta (> Netta). Іх звязваюць з коранем са значэннем «кідаць», гэта назвы канфігурацыйнага значэння.

Тыпалагічная паралель — рачная назва *Скідзела, ад skidyti «разыходзіцца ў бакі; абтрэпвацца», kidyti «абтрэпвацца, ірвацца».

Той жа корань Met- у пазнейшай форме (А)Мч- (< Мъч-) таксама ў рачных назвах Амчасна (прыток волжскай Вазузы на тэрыторыі Смаленскай вобласці), Мчаўка / Мчаўна (< *Meta, прыток нёманскай Нёўды).

Корань пашыраны тыповым балцкім гідранімічным пашыральнікам -sn-, які таксама ў назве задзвінскага возера Мядзесна, у дняпроўскіх балцкіх гідронімах Опісна (прыток Вопі), Нерасна, Дабасна. Гэты пашыральнік прысутны і ў літоўскім назва- і словаўтварэнні: upė «рака» — upėsnis «рачулка; месца, дзе цекла рэчка або дзе рэчка ўцякае ў возера».

Назва ракі матываваная звілістасцю яе рэчышча.

Гісторыя

Узнік у XI ст. як умацаванае селішча вяцічаў. Дзяцінец, размешчаны на мысе пры ўпадзенні р. Мцэна ў р. Зуша, узвышаўся над ракой, меў 2 валы. Пасад узнік на поўдзень ад дзядзінца. Паблізу ад Мцэнска ў XI—XIII стст. дзейнічаў курганны могільнік.

Упершыню Мцэнск згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе пры апісанні паходу ноўгарад-северскага княства Святаслава Вольгавіча ў 1147 годзе. Уваходзіў у склад Чарнігаўскага княства. Кантраляваў важныя шляхі на водападзеле р. Ака і яе прытокаў у Растова-Суздальскае княства, а таксама з Крыма і Палавецкай зямлі на Русь (з боку Навасіля); праз Мцэнск праходзілі сухапутныя дарогі ў гарады басейна верхняй Акі.

Імаверна, з 1215 г. знаходзіўся ў дамене князя Міхаіла Усеваладавіча. У сярэдзіне XIII ст. увайшоў у склад Карачэўскага княства, кіраўнікі якога ў апошняй трэці XIV ст. вялі паспяховыя памежныя войны супраць ардынцаў. У кан. XIV — пач. XV стст. Мцэнск валодалі князі Хатэтоўскія.

У 1395 годзе быў упершыню захоплены войскамі Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ). У выніку літоўска-маскоўскай вайны (1406-08) падпарадкаваны ўладзе вялікага князя літоўскага Вітаўта; князі Хатэтоўскія сталі яго слугамі, захаваўшы кіраванне сваёй доляй. У 1-й трэці XV ст. горад быў значна ўмацаваны; даваўся ў трыманне і кіраваўся з дапамогай намеснікаў вялікага князя літоўскага, якія звычайна прызначаліся з ліку смаленскіх баяраў. У кастрычніку 1430 года Мцэнск вытрымаў трохтыднёвую аблогу войскаў ардынскага князя Айдара. З 1447 г. намесніку Мцэнска быў падпарадкаваны таксама г. Любуцк. 31 жніўня 1449 года ў дамове з вялікім князем літоўскім і польскім каралём Казімірам IV Ягелончыкам вялікі князь маскоўскі Васіль II пацвердзіў пераход Мцэнска і Любуцка ў склад ВКЛ разам з прылеглымі да іх валасцямі. Увосень 1480 г. Мцэнск спустошаны войскамі хана Вялікай Арды Ахмеда за тое, што Казімір IV не даслаў яму вайсковай дапамогі падчас Стаяння на Угры (1480). У жніўні 1492 года Мцэнск заняты маскоўскімі войскамі пад камандаваннем князя Ф. Абаленскага Целяпня. Паводле Маскоўскага міру (1494) горад застаўся ў складзе ВКЛ.

У час руска-літоўскай вайны (1500-03) двойчы займаўся рускімі атрадамі пад камандаваннем князёў Бялёўскіх, у выніку чаго мцэнскія баяры прысягнулі вялікаму князю маскоўскаму Івану III Васільевічу. Па Маскоўскім перамір’і (1503) Мцэнск увайшоў у склад Рускай дзяржавы.

У 1504 годзе стаў цэнтрам павета, аднак у 1-й пал. XVI ст. запусцеў. Адноўлены ў сувязі з падрыхтоўкай Казанскіх паходаў і ўмацаваннем паўднёвых межаў. З 1550 года ў горад прызначаліся ваявода і намеснік. 6-10 ліпеня 1562 года гарнізон Мцэнска і яго жыхары на чале з ваяводам князем Ф. Тацевым-Хрыпуновым вытрымалі аблогу 15-тысячнага войска крымскага хана Даўлет-Гірэя I.

У Смутны час Мцэнск захоплівалі ўдзельнікі паўстання Балотнікава (1606-07), войскі Ілжэдзмітрыя II і цара Васіля Шуйскага. У 1618 годзе наваколлі Мцэнска спустошаны крымскімі татарамі.

Веерная планіроўка горада ў асноўным склалася да XVII ст. Вуліцы сыходзіліся да гандлёвай плошчы, размешчанай ля рачной прыстані. У 2-й пал. XVII ст. Мцэнск паступова страціў ваеннае значэнне, ператварыўшыся ў гандлёва-рамесніцкі горад. Паветовы горад Кіеўскай (1708-27), Белгарадскай (1727-78), Арлоўскай (1778—1924, да 1796 Арлоўскае намесніцтва) губерняў. 23-25 студзеня (4-6 лютага) 1826 года ў Нікіцкай царкве горада знаходзілася дамавіна з целам імператара Аляксандра I.

З кан. XVIII ст. Мцэнск забудоўваўся па генплане 1780 года, па якім намечана прамавугольная сістэма планіроўкі. У 1-й пал. ХІХ ст. дзейнічала буйная прыстань, праводзіўся рамонт суднаў, праз горад ішоў гандаль збожжам, развіваліся саматужныя промыслы і рамёствы. Горад стаў адным з галоўных цэнтраў карункапляцення ў Расіі. У 1868 г. адкрыты рух па чыгуначнай лініі Тула — Курск, якая прайшла праз Мцэнск.

24 лістапада (7 снежня) 1917 года ў горадзе ўсталявана савецкая ўлада. У 1924-28 Мцэнск у складзе Арлоўскага павета Арлоўскай губерні. Цэнтр Мцэнскага раёна Цэнтральначарназёмнай вобласці (1928-34), Курскай вобласці (1934-37), Арлоўскай вобласці (з 1937).

У Вялікую Айчынную вайну акупаваны германскімі войскамі з 11 кастрычніка 1941 па 20 ліпеня 1943 года, сур’ёзна разбураны. Вызвалены войскамі Бранскага фронту падчас Арлоўскай наступальнай аперацыі, часткі Курскай бітвы (1943).

Адноўлены да пачатку 1950-х гг. З 1980-х гг. пачалося адраджэнне мясцовага карункапляцення, у снежні 1992 зноў адкрыта школа каруначніц.

Насельніцтва

Год Колькасць 1856 12 300 1897 9 823 1913 16 000 1926 10 000 1931 9 700 1939 11 480 1959 14 266 1967 22 000 1970 27 833 Год Колькасць 1979 41 790 1989 48 400 1992 49 700 1996 50 900 1998 50 800 2000 50 300 2001 50 000 2002 47 807 2003 47 800 Год Колькасць 2005 46 500 2006 46 100 2007 45 900 2008 45 700 2009 45 264 2010 43 222 2011 43 200 2012 41 884 2013 40 704 Год Колькасць 2014 39 783 2015 39 181 2016 38 725 2017 38 350 2018 37 725 2019 37 136 2020 36 627 2021 36 960 2023 36 070

Эканоміка

У горадзе працуюць заводы — алюмініевага ліцця АМО «ЗІЛ», «Вторцветмет», камунальнага машынабудавання «Коммаш», «Текмаш», біяхімічны, мэблевая фабрыка, а таксама мяса-, харча-, хлебакамбінаты, маслазавод.