Паўстанне на браняносцы «Пацёмкін»

Паўста́нне на браняно́сцы «Князь Пацё́мкін Таўры́часкі» (таксама вядомае як «абурэ́нне», «непадпарадкава́нне», «адкрытае супраціўле́нне», «бунт», «мяце́ж») — адна з заўважных падзей рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расіі і першы выпадак узброенага мяцяжу цэлай воіскай часткі падчас гэтай рэвалюцыі. Праходзіла з 14 (27) чэрвеня па 25 чэрвеня (8 ліпеня) 1905 года.

Малюнак часоў паўстання з выявай мітынгу над целам загінулага ўнтэр-афіцэра Р. М. Вакуленчука.

У ходзе стыхійна распачатага з-за няякаснай ежы ўзброенага выступу матросы захапілі карабель у свае рукі, забіўшы пры гэтым частку афіцэраў. Не маючы выразнага плана далейшых дзеянняў, паўсталыя павялі карабель у Адэсу, дзе мелі намер папоўніць запасы вугалю, вады і харчу, падтрымаць антыўрадавыя выступы, што праходзілі ў горадзе, і сустрэцца з галоўнымі сіламі Чарнаморскага флота, якія, як меркавалі паўсталыя, далучацца да паўстання. Пасля таго, як планы і надзеі паўсталых не апраўдаліся, браняносец, здзейсніўшы паход ад Канстанцы да Феадосіі і назад, праз адзінаццаць дзён здаўся румынскім уладам у порце Канстанца.

Паўстанне на браняносцы спрыяла паглыбленню крызісу ўлады ў Расійскай імперыі і мела для яе негатыўныя замежнапалітычныя наступствы. Ацэнкі паўстання ў Расіі змяняліся ў адпаведнасці са зменай панавалай у краіне ідэалогіі — ад негатыўных у імперскай Расіі да абсалютнай гераізацыі паўстання і яго ўдзельнікаў у рэспубліканскай і савецкай, прытым кожны раз розныя аспекты паўстання ў гэтыя перыяды асвятляліся неаб'ектыўна. У постсавецкі час гісторыя паўстання або замоўчваецца, або перакручваецца з пазіцый яго дыскрэдытацыі ці гіпертрафавання нацыянальнага складніка.

Папярэднія падзеі

Гістарычны фон

Сітуацыя ў Расійскай імперыі да канца вясны 1905 года была ўскладнена наступнымі звонку- і ўнутрыпалітычнымі фактарамі:

• Непапулярная вайна на Далёкім Усходзе з Японіяй нясла Расіі паражэнне за паражэннем як на сушы (здача крэпасці Порт-Артур у самым пачатку года, няшчасце бітвы за Мукдэн у сакавіку), так і на моры — у маі 1905 года ў Цусімскай бітве Расійскаму імператарскаму флоту на Далёкім Усходзе была нанесена знішчальная параза. Караблі рускай Другой Ціхаакіянскай эскадры, загінулыя пад Цусімай, былі караблямі Балтыйскага флота Расійскай імперыі. Яшчэ падчас фармавання і ходу 2-й эскадры на Далёкі Усход на Чарнаморскім флоце Расіі цыркулявалі чуткі, што магчымая адпраўка на тэатр ваенных дзеянняў і караблёў Чарнаморскага флота («3-й Ціхаакіянскай эскадры»). Пасля паразы пры Цусіме гэтыя чуткі ўзмацніліся. Многія матросы асцерагаліся і пярэчылі адпраўцы на вайну.
• Падзеі 9 студзеня 1905 года ў Санкт-Пецярбургу, воплеск рэвалюцыйнага тэрору, улучаючы дзёрзкае забойства маскоўскага кіраўніка горада і генерал-губернатара Вялікага князя Сяргея Аляксандравіча, рабілі ўнутранае становішча ў Імперыі трывожным і выбухоўным. Расійскія рэвалюцыянеры, жадаючы зрынуць існы лад і прыйсці да ўлады, дзеялі па прынцыпах «мэта апраўдвае сродкі» і «чым горш — тым лепш»^:83. Увесну 1905 года ў некаторых гарадах мяжы аселасці адбыліся яўрэйскія пагромы^:89.

Рыхтоўля сацыял-дэмакратамі ўзброенага паўстання на Чарнаморскам флоце

З пачатку XX стагоддзя на Чарнаморскам флоце Расіі пачалі з'яўляцца сацыял-дэмакратычныя гурткі. У красавіку 1904 года гэтыя разрозненыя групы з'ядналіся ў адзіную падпольную арганізацыю сацыял-дэмакратаў — Севастопальскую партыйную арганізацыю ці, як яе коратка звалі матросы — «Севастопальскую цэнтралку». III з'езд РСДРП, на якім былі толькі прадстаўнікі бальшавікоў, прыняў рашэнне праводзіць у Расіі палітыку, скіраваную на пачатак узброенага паўстання. Выконваючы рашэнні з'езда, Севастопальская цэнтралка пачала рыхтаваць усеагульнае паўстанне на Чарнаморскам флоце, запланаванае на восень 1905 года. Цэнтралка ўсталявала сувязі з камітэтамі РСДРП шэрага прыморскіх гарадоў, а таксама змешчаным у Жэневе кіраўніком бальшавікоў У. І. Леніным. Нарастальныя рэвалюцыйныя настроі на флоце — хваляванні салдатаў севастопальскай прыгоннай артылерыі напачатку чэрвеня 1905 года і выступу ў іх абарону матросаў браняносцаў «Кацярына II» і «Тры свяціцелі» — прымусілі Цэнтралку перасунуць тэрміны пачатку паўстання на лета 1905 года. Разам з тым браняносец «Пацёмкін» лічыўся ў кіраўнікоў Цэнтралкі самым «адсталым» у плане рэвалюцыйнасці караблём. Падзеі, што адбыліся на «Пацёмкіне» пасля выхаду на навучальныя стрэльбы, былі нечаканы для кіраўніцтва Цэнтралкі і зусім зблыталі ўсе іх планы.

Сітуацыя ў Адэсе

Адзін з прычалаў Адэскага порта. Пазней ён разам з усёй інфраструктурай будзе знішчаны пагромнікамі і агнём.

Прыбылыя ў горад для навядзення парадку ваярскія часткі (казакі) размясціліся бівуакам на Саборнай плошчы.

Палітычнае становішча вясной і летам 1905 года ў Адэсе было напружаным. 1 мая ў горадзе праводзіліся традыцыйныя імпрэзы пралетарыята — гулянні, сходкі, мітынгі, што суправаджаліся сутыкненнямі з паліцыяй. Вясной у Адэсе больш месяца доўжылася «ўсеагульная стачка», што ахапіла ўсе адэскія заводы, фабрыкі і дробныя майстэрні, якая паралізавала гарадское жыццё і моцна ўскладніла побытавыя ўмовы жыхароў. Да далучэння да стачкі «несвядомыя» працаўнікі прыцягваліся сілай, шляхам пагроз і нават збіццяў, разгромам тых вытворчасцей, якія адмаўляліся страйкаваць^:93. У горад былі ўведзены казачыя часткі, якія патрулявалі вуліцы супольна з узмоцненымі строямі паліцыі. Яўрэйскае насельніцтва горада, што складала ў Адэсе самую значную нацыянальную меншасць — да 40 % насельніцтва, ці да 170 тыс. чалавек у абсалютнай велічыні, устрывожанае паведамленнямі пра яўрэйскія пагромы, што адбыліся ў некаторых гарадах Поўдня Расіі, з бояззю чакала пагрому і ў Адэсе. Яўрэі прыступілі да арганізацыі «атрадаў самаабароны», члены якіх узбройваліся агнястрэльнай зброяй^{:89, 90}.

У Адэсе ў той час існавала дзве арганізацыі РСДРП — бальшавіцкі «Адэскі камітэт РСДРП» і меншавіцкая «Адэская група РСДРП». У маі 1905 года, для аказання ўплыву на страйкавы рух, гэтымі групамі была створана «Злучаная камісія» (часам таксама званая «Кантактнай…»), у якую таксама ўвайшлі прадстаўнікі Бунда.

У панядзелак 13 (26) чэрвеня 1905 года працоўныя завода сельскагаспадарчых машын Іагана Гена, што ўжо больш месяца праводзілі да таго моманту страйк з эканамічнымі вымогамі, вырашылі правесці супольную сустрэчу для абмеркавання бягучых спраў і планаў на будучыню. З просьбай пра дазвол на такую сустрэчу да кіраўніка горада была паслана дэпутацыя працоўных. Кіраўнік горада, запытаўшы думку фабрычнага інспектара, у правядзенні сустрэчы працоўным адмовіў. Тады натоўп працоўных у 200—300 чалавек, вырашыўшы сабрацца насуперак забароне ўлад, пачалі збірацца на вуліцы ў завадскога кіравання. Паліцыя, бачачы правядзенне несанкцыянаванага сходу, здзейсніла арышты актывістаў, выхопліваючы іх проста з натоўпу і адводзячы іх у паліцэйскі ўчастак. Натоўп працоўных рушыў услед за арыштаванымі да ўчастка, патрабуючы іх вызвалення. Для ўціхамірвання хваляванняў былі выкліканы казакі. Працоўныя сталі закідваць прыбылых казакоў камянямі, прытым сярод казакоў былі параненыя. Казакі далі залп па натоўпу баявымі патронамі. Двое працоўных былі забіты.

Пасля гэтага пачаліся сутычкі працоўных з паліцыяй і казакамі ў многіх месцах цэнтра горада — на Успенскай, Рышельеўскай, Праабражэнскай, Ліннай вуліцах, на Ціраспальскай плошчы. Асабліва моцныя сутыкненні адбыліся на Мяшчанскай вуліцы. Арганізатары хваляванняў ішлі на правакацыі — стральбу ў казакоў і паліцыю з вокнаў верхніх паверхаў, кіданне бомбаў. 14 (27) чэрвеня 1905 года ўвечар на Саборнай плошчы з экіпажа ў размешчаных на плошчы казакоў была кінута бомба, прытым быў забіты гарадскі Паўлоўскі — найстарэйшы гарадавы адэскай паліцыі. У ноч на 15 (28) чэрвеня 1905 года была распачата спроба зрабаваць крамы на Аляксандраўскім праспекце, што гандляввалі зброяй. Па выпадковым збегу абставін, менавіта ў самы разгар хваляванняў на рэйдзе Адэсы з'явіўся браняносец «Пацёмкін», захоплены паўсталай камандай^{:93, 95}.

Падзеі на браняносцы

Фатаграфія членаў каманды браняносца «Пацёмкін». У цэнтры групы — лейтэнант Л. К. Неўпакоеў, адна з ахвяр бунту.

Браняносец «Князь Пацёмкін Таўрычаскі» быў на той момант самым новым і адным з самых моцных караблёў Чарнаморскага флота Расіі. Пабудова карабля ішла даўжэй запланаванага з-за пажару ў кацельным аддзяленні і выяўленых дэфектаў брані веж гармат галоўнага калібру. Незадоўга да апісваных падзей карабель паспяхова прайшоў хадавыя выпрабаванні і прыступіў да выпрабавання ўзбраення.

З-за працяглых кантактаў з працоўнымі суднарамонтных заводаў экіпаж карабля быў раскладзены рэвалюцыйнай агітацыяй. Камандзір браняносца атрымваў ананімныя лісты з папярэджаннямі пра паўстанне, якое рыхтавалася. За дзень да выхаду ў мора на навучальныя стрэльбы з карабля былі спісаны 50 матросаў, якія самі падалі прашэнне пра спісанне, бо ведалі пра паўстанне і не жадалі ў ім браць удзел. У той жа дзень камандзір карабля спісаў яшчэ каля 40 матросаў, якіх лічыў нядобранадзейнымі.

Экіпаж браняносца

Матросы

Да фармавання экіпажа браняносца прыступілі адначасна з яго закладкай. Для гэтага быў створаны 36-ы флоцкі экіпаж. Па штаце экіпаж складаўся з 731 чалавека, у тым ліку 26 афіцэраў. На момант выхаду ў мора на борце браняносца знаходзіўся экіпаж з 781 матроса, 15 афіцэраў, двух лекараў і святара. Павелічэнне колькасці каманды ў параўнанні са штатнай было выклікана тым, што ў мора была ўзята вялікая колькасць вучняў качагараў і машыністаў. Маладых матросаў прызыву 1904 года, якія трапілі на борт карабля толькі ўвесну 1905 года, было зусім вельмі шмат — 28 % ад агульнага ліку. Разам з прызыўнікамі папярэдніх двух гадоў (тэрмін службы на флоце Расійскай імперыі складаў тады сем гадоў) — 1902 і 1903 гадоў — якія таксама лічыліся маладымі матросамі, доля «навабранцаў» складала 56 %. Звыштэрміновікаў (дасведчаных матросаў, якія засталіся служыць на флоце па заканчэнні пакладзеных сямі гадоў) было ўсяго 16 чалавек.

З матросаў 106 былі гараджанамі, 618 — выхадцамі з вёсак. Больш паловы каманды былі набраны ў губернях Поўдня Расіі. Прыблізна 80 % каманды вызнавалі праваслаўе, гэтулькі ж былі рускімі па нацыянальнасці. Да саслоўя сялян сябе адносілі 73 % матросаў.

Пісьменных сярод каманды браняносца было 33,3 %, малапісьменных — 18,3 %, непісьменных — 32,9 %, на 121 чалавека дадзеныя пра пісьменнасць адсутнічаюць. Найвышэйшы адсотак пісьменных быў сярод былых службоўцаў (такіх на браняносцы служыла 10 чалавек) — 90 %, найніжэйшы — сярод сялян (359 чалавек) — 26 %, прамежкавыя паказнікі мелі гандляры і прыслуга (12 чалавек) — 58 % і працоўныя (265 чалавек) — 52 %.

Не адпавядаюць рэчаіснасці палажэнні савецкай гістарыяграфіі, што на флот на тэхнічныя спецыяльнасці заклікалі амаль вылучна пісьменную працоўную моладзь — так, на браняносцы «Пацёмкін» па тэхнічных службах служылі 250 чалавек (з іх 50,8 % былі пісьменнымі — самы высокі паказнік пісьменнасці па службах), з якіх працоўнымі былі 102 чалавекі, 91 чалавек быў хлебаробамі, 9 — службоўцамі, па астатніх матросах няма дадзеных.

Для пераважнай большасці матросаў «Князь Пацёмкін Таўрычаскі» быў адзіным месцам праходжання службы — толькі 80 матросаў служылі да гэтага на іншых караблях Расійскага флота. З іх 14 матросаў служылі да «Пацёмкіна» на крэйсеры «Вараг» і былі ўдзельнікамі бою ў Чэмульпо.

Па дадзеных Дэпартамента паліцыі і матэрыялах суднаў, праведзеных пасля паўстання, вядома, што з каманды браняносца 24 чалавекі бралі ўдзел у рэвалюцыйным руху, ведалі пра паўстанне на Чарнаморскім флоце. З іх дзевяцера былі ў мінулым працоўнымі, чацвёра — хлебаробамі, астатнія — людзьмі такіх прафесій, як маляр, пастух, пісьмавод, артыст, гандляр. Роўна палова з ліку рэвалюцыянераў праходзіла службу ў тэхнічных службах, другая палова — у страявых.

Гісторык Ю. П. Кардашоў такім апісаў сярэднестатыстычнага матроса, які служыў на браняносцы: малады чалавек 23—25 гадоў, які служыў на флоце першую палову з адведзеных службе сямі гадоў, не меў досведу праходжання службы на іншых караблях, апроч толькі што ўведзенага ў лад «Пацёмкіна», праваслаўны, рускі, з сялян, выхадзец з паўднёвых губерняў Еўрапейскай Расіі, не меў сфармаваных рэвалюцыйных паглядаў.

Афіцэры

Як ужо згадвалася, колькасць афіцэраў на караблі, што выйшаў на стрэльбы, была ніжэй штатнай. Некамплект быў злучаны з агульнай нястачай афіцэрскага складу на флоце з-за руска-японскай вайны. Некалькі штатных афіцэраў «Пацёмкіна» не выйшлі на стрэльбы з Севастопаля па розных прычынах. Якасць падрыхтоўкі афіцэраў і досвед службы таксама былі вельмі рознымі. Палова афіцэраў былі ці маладасведчанымі, толькі 2—3 гады назад выпушчанымі з вучылішчаў, або зусім грамадзянскімі маракамі (чацвёра афіцэраў «Пацёмкіна»), якія адбывалі ваярскую павіннасць у сувязі з руска-японскай вайной. Павелічэнне ліку каманды ў параўнанні са штатнай з аднаго боку і некамплект, якасці і службовы досвед метых у дырэктыве камандзіра карабля афіцэраў з іншага боку зніжалі магчымасці кіравання камандай.

Асобы, што не належалі да экіпажа браняносца

На борце знаходзіліся таксама 23 працоўныя Мікалаеўскага карабельнага завода, якія выйшлі ў мора для знішчэння розных завадскіх недаробак (у паўстанні яны ўдзелу не прымалі, пакінулі борт браняносца ў Адэсе 16 (29) чэрвеня 1905 года). Для назірання за стрэльбамі на караблі знаходзіліся два спецыялісты, якія прыбылі з Пецярбурга — начальнік артылерыйскай рысавальнай майстэрні Марскога тэхнічнага камітэта палкоўнік І. А. Шульц і член камісіі марскіх артылерыйскіх доследаў М. Ф. Грыгор'еў.

Выхад у мора для правядзення стрэльб. Закуп правізіі ў Адэсе

Вахцін Барыс Васільевіч, мічман браняносца «Князь Пацёмкін Таўрычаскі».

У дзве гадзіны дня 12 (25) чэрвеня 1905 года браняносец у суправаджэнні мінаносца № 267, які павінен быў займацца ўсталёўкай мішэняў, зняўся з Севастопаля і на наступную раніцу прыбыў да Тэндроўскай касы, якая знаходзілася ад Адэсы на прыкладна 100 марскіх міль — традыцыйнага месца навучальных збораў флота для правядзення стрэльб з гармат галоўнага калібру.

Удзень 13 (26) чэрвеня 1905 года камандзір браняносца капітан першага рангу Я. М. Голікаў адправіў мінаносец № 267 у Адэсу для набыцця правізіі. У Адэсе ў тыя дні праходзіла ўсеагульная стачка, частка крам была зачынена, гандаль вёўся ў меншых аб'ёмах. Рэвізор мічман А. Н. Макараў, старэйшы групы закупу правіянту, прывёў суправаджалых яго суднавых кокаў і матросаў-арцельнікаў у краму свайго знаёмага купца Капылова. У краме Капылова мяса было, але пакупнікі звярнулі ўвагу, што на ім ёсць «маленькія белыя чарвякі» (прыганяты крамы Я. Вараб'ёў пасля даў сведчанні, што мяса было ад зарэзу 11 ці 12 чэрвеня). Мічман А. Н. Макараў не надаў гэтаму значэння, а матросы, якія абыйшлі ўвесь кірмаш, мяса ў іншых крамах у дастатковай колькасці для закупу не выявілі. Прапанову арцельнікаў закупіць мяса адкрыта на Тэндроўскай касе ў сялян мічман адпрэчыў, бо мяса на кірмашы ў Адэсе было танней. Пад канец дня, не знойдучы нічога іншага, група закупу набыла 28 пудоў той самай ялавічыны. Былі таксама закуплены мука, зеляніна і свежая гародніна, далікатэсы і віно для кают-кампаніі. У 9 гадзін вечара мінаносец адправіўся назад на Тэндру. Па дарозе назад ён стыкнуўся з рыбацкай лодкай і быў змушаны затрымацца для аказання дапамогі пацярпелым, на што пайшло тры гадзіны, а саму пашкоджаную лодку ўзяць на буксір, што зменшыла хуткасць мінаносца. Паколькі халадзільных камер у тыя часы яшчэ не было, мяса, што праляжала спачатку цэлы дзень у краме, а потым усю ноч на борце мінаносца, улічваючы гарачае чэрвеньскае надвор'е, несумнеўна трапіла на борт браняносца да раніцы наступнага дня ўжо нясвежым, што пацвярджаецца наступнымі сведчаннямі вахтавых афіцэраў прапаршчыка Н. С. Ястрабава і малодшага артылерыйскага афіцэра мічмана Б. В. Вахціна, якія ў чацвёртай гадзіне раніцы займаліся прыёмкай прадуктаў з мінаносца на браняносец — паводле іх слоў, ад мяса ішоў «лёгкі пах нясвежага». Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што ў апісваны час дзённы рацыён рускага матроса быў удвая даражэй ваеннага, а па ўмовах жыцця на флоце і за адсутнасці халадзільнай тэхнікі «мяса з чарвякамі на караблях Чарнаморскага флота ў тыя часы было з'явай нярэдкай, заўсёды абыходзілася без канфліктаў…».

14 (27) чэрвеня 1905 года на браняносцы адбылося паўстанне матросаў, якія адмовіліся есці боршч з пратухлага мяса.

Ход паўстання

14 чэрвеня

Адмова каманды есці боршч

Старэйшы лекар браняносца «Князь Пацёмкін Таўрычаскі» Сяргей Ягоравіч Смірноў.

14 (27) чэрвеня 1905 года раніцай палова прывезенага на браняносец мяса была пакладзена ў кацёл для гатавання баршчу, астатнія тушы віселі на спардэку для «праветрывання». Там іх і выявілі матросы, пабуджаныя па пабудцы, як заўсёды, у 5 гадзін раніцы для нясення штодзённай службы і выканання руцінных карабельных прац. Вестка пра тое, што было закуплена нясвежае мяса, хутка абляцела ўвесь карабель, сярод каманды пачаўся гоман і агітацыя не есці боршч.

З-за непагадзі на мора стрэльбы былі перанесены на наступны дзень. У 11 гадзін на браняносцы быў дадзены сігнал на абед, на палубу была выстаўлена яндава з гарэлкай для каманды, піць якую маглі матросы, якія загадзя ўнеслі сябе ў спісы «піткоў». Мерным кубкам баталер наліваў усім такім матросам, вышыхаваным у чаргу, пакладзеную абедную чарку. Пілі гарэлку тут жа на палубе.

Ні камандзір карабля, ні вахтавы афіцэр не сталі браць пробу з баршчу, зваранага для каманды. Боршч быў агледжаны старэйшым лекарам браняносца С. Я. Смірновым, які прызнаў яго добрым. Рэпутацыя лекара Смірнова сярод каманды была нізкай, яго лічылі «здольным на любую подласць». Каманда адмовілася браць бакі для баршчу і дэманстратыўна ела сухары, запіваючы іх вадой. У матэрыялах следчай справы былі сведчанні, што толькі адзін член экіпажа — вучань качагара Е. Ф. Разцоў — атрымаў порцыю баршчу, еў яго і знайшоў яго «смачным і тлустым». У карабельную краму выбудавалася чарга. Пра адмову каманды есці боршч было дакладзена старэйшаму афіцэру капітану 2-га рангу І. І. Гіляроўскаму, той у сваю чаргу даклаў камандзіру карабля капітану 1-га рангу Я. М. Голікаву.

Агульны збор. Камандзіру амаль удаецца ўціхамірыць бунт

Камандзір эскадранага браняносца «Князь Пацёмкін Таўрычаскі» капітан I рангу Яўген Мікалаевіч Голікаў.

Камандзір загадаў згуляць агульны збор і адправіўся на месца пабудовы па такім выпадку — на ют карабля. Каманда браняносца выбудавалася там у звычайным для такіх выпадкаў пастраенні — па правым і левым борце. Страявыя афіцэры, па абавязку службы абавязаныя быць на падобных пабудовах, сабраліся ў кармавога сцяга, іншыя (інжынеры-механікі, карабельны святар) працягвалі абедаць у кают-кампаніі. Перад пастраеннем капітан Я. М. Голікаў звязаўся з мінаносцам № 267 і загадаў яму «быць гатовым да паходу».

Выйдучы да матросаў і пазнаўшы ад іх прычыну, паВОДЛЕ якой яны адмаўляюцца ад абеду, камандзір карабля выклікаў старэйшага лекара з кают-кампаніі і загадаў яму другасна агледзець боршч. Лекар С. Я. Смірноў другасна прызнаў боршч добрым, не спрабуючы яго, і паказаў, што каманда «растлусцела». Пасля гэтага камандзір браняносца прыстрашыў матросам карай за бунт і загадаў тым: «Хто хоча есці боршч — выйсці да 12-цалевай вежы. А хто не хоча — для тых на караблі ёсць нокі!». З шыхту да вежы пачалі выходзіць адзінкі — галоўным чынам, лаяльныя начальству ўнтэр-афіцэры, кандуктары і боцманы. Услед за імі пацягнулася і дысцыплінаваная частка шараговых матросаў, але ўсяго выйшлі не больш за сто чалавек. Бачачы зацятасць матросаў, камандзір загадаў выклікаць варту — матросы добра ведалі, што гэта азначае — пасля выкліку варты звычайна праводзіўся папрозвішчавы запіс парушальнікаў дысцыпліны, што азначала немінучую адплату. Бунтуючая каманда завагалася. Матросы пачалі масава перабягаць да вежы 12-цалевай гарматы, ужо адтуль, рассыціўшыся ў натоўпе, працягваючы сыпаць лаянкамі ў адрас камандзіра і афіцэраў. У гэты самы момант, калі ў шыхце засталося каля 30 зусім выпадковых матросаў, старэйшы афіцэр І. І. Гіляроўскі загадаў варце затрымаць астатніх. Гісторыкі ўжо ніколі не пазнаюць, што рухала старэйшым афіцэрам. Магчыма, разумеючы, што калі ўсе матросы перабягуць на бок дысцыплінаванай часткі каманды, тое няма каго будзе пакараць за спробу бунту, ён вырашыў, у навучанне, перапісаць прозвішчы і пакараць тых, якія замарудзіліся, а дакладней, астатніх у шыхце матросаў. Запісваць іх прозвішчы павольна і нехаця прыступілі вахтавы афіцэр прапаршчык М. Я. Лівінцаў, фельдфебель В. І. Міхайленка, боцман Т. Д. Зыбалаў.

Адкрыты бунт

Перспектыва таго, што будуць пакараны зусім выпадкова адабраныя іх таварышы, якія зусім не з'яўляліся завадатарамі бунту, ізноў вывела матросаў, якія ўжо было падпарадкаваліся волі камандзіра, з падпарадкавання — з натоўпу ўзмацніліся крыкі, пагрозы, праклёны. Гісторык А. А. Кілічэнкаў завастрыў увагу на гэтым моманце: не рэвалюцыйныя ідэі сацыял-дэмакратаў і нават не нясвежае мяса для баршчу канчаткова вывелі каманду з падпарадкавання — бунт пачаўся тады, калі матросы западозрылі камандаванне браняносца ў намеры пакараць невінаватых; менавіта жаданне запабегчы несправядлівай з пункту гледжання каманды кары, «пакласці жыццё за сябра свайго» і стала асноўнай прычынай матроскага бунту. Гісторык Ю. П. Кардашоў зважае на тое, што каталізатарам абурэння магла стаць абедная чарка гарэлкі, выпітая на пусты страўнік — пра гэта, як пра адну з прычын, што пагоршылі становішча, пісалі яшчэ сучаснікі.

У гэты момант старэйшы афіцэр аддаў загад прынесці брызент з 16-вёславага баркаса. Каманда расцаніла гэты загад такім чынам, што старэйшы афіцэр вырашыў расстраляць «завадатараў», выкарыстаючы, па існавалым на флоце звычаі, для гэтага брызент. Сярод матросаў прагучаў заклік: «Браткі, што яны робяць з нашымі таварышамі? Забірай вінтоўкі і патроны! Бі іх, хамаў! Хопіць быць рабамі!» Матросы з крыкамі «Ура!», кінуліся ў батарэйнае памяшканне, узломліваючы піраміды з вінтоўкамі і скрыні з патронамі. Пачаўся сапраўдны бунт. На палубе юта засталося не больш за семдзясят матросаў (1/10 частка каманды), усе астатнія атуліліся ў батарэйным памяшканні, якое з'яўлялася сумежным з адкрытай палубай юта і перакрывала выйсці з яе, і ўзбройваліся захоўнай там зброяй.

Паручнік Заўшкевіч Сяргей Андрэевіч, мінны механік браняносца «Князь Пацёмкін Таўрычаскі».

Пасля пачатку адкрытага бунту камандзір карабля праз пасланцоў выклікаў усіх афіцэраў карабля на ют. Аднак частка афіцэраў, спалохаўшыся і даючы пасля розныя фармальныя апраўданні, дэзерціравалі: штурман-капітан К. Г. Гурын, мічман Б. В. Вахцін, старэйшы механік Н. Я. Цвяткоў, мінны механік З. А. Заўшкевіч, камандзіраваныя з Пецярбурга палкоўнік І. А. Шульц і лейтэнант Н. Ф. Грыгор'еў, трумавы механік паручнік А. М. Каваленка, інжынер-тэхнолаг Мікалаеўскага карабельнага завода А. Н. Харкевіч паспрабавалі атуліцца ў розных карабельных памяшканнях — з шаснаццаці штатных афіцэраў браняносца на юце памкнуліся толькі дзесяць. Паступова лік лаяльных камандаванню матросаў павялічвалася — яны пракрадаліся на палубу юта праз люкі, што вялі на ніжнія палубы браняносца; іх лік падвоіўся.

Але бунт не спыняўся: калі камандзір Я. М. Голікаў са словамі «Ану, хто тут бунтуе каманду?» паспрабаваў увайсці ў батарэйнае памяшканне, ён быў сустрэты ў дзвярах лаянкай і пагрозамі ўзброеных зараджанымі вінтоўкамі Р. М. Вакуленчука, А. М. Мацюшэнка і іх таварышаў. Варта, што рухалася за камандзірам, выпусціла з-пад увагі спачатку затрыманых матросаў, якія, скарыстаўшыся гэтым, уцяклі з юта праз тыя самыя люкі на палубе, праз якія на ют прабіраліся матросы, верныя прысязе. Становішча афіцэраў, якія сабраліся на юце, стала крытычным: яны не былі ўзброены і знаходзіліся на адкрытай палубе, тым часам як бунтуючыя матросы знаходзіліся ў памяшканні і былі ўзброены. Я. М. Голікаў загадаў варце, чые вінтоўкі таксама былі зараджаны, стаць перад абаімі выхадамі з батарэйнага памяшкання, затуляючы сабой афіцэраў, і страляць у кожнага, хто паспрабуе наблізіцца да афіцэраў. Бунтуючыя матросы крычалі варце з батарэйнага памяшкання: «Браткі, не страляйце ў нас, а біце гэтых цмокаў!» Варта была напалоханая і вагалася.

Узброенае змаганне і перамога каманды

Ў гэты момант камандзір карабля аддаў загад сігналісту выклікаць мінаносец № 267. Пачуўшы гэта, паўсталыя сталі крычаць, што заб'юць кожнага, хто падасць такі сігнал. Я. М. Голікаў аддаў загад старэйшаму памочніку з дапамогай вартавых разагнаць бунтароў сілай. І. І. Гіляроўскі праверыў, зараджаны ці ў вартавых вінтоўкі, і скіраваўся з трыма вартавымі ўбок батарэйнай палубы. У гэты самы момант на баку качагар В. З. Нікішын стрэліў па чайцы. Прагучалы стрэл быў успрыняты як сігнал да пачатку актыўных дзеянняў: артылерыйскі кватэрмайстар У. Г. Вакуленчук першым стрэліў у свайго непасрэднага камандзіра — старэйшага артылерыйскага афіцэра лейтэнанта Л. К. Неупакоева. Тот зваліўся, па юце праехаўся вокліч «Забіты!» З батарэйнага памяшкання па стаячых на адкрытай прасторы афіцэрах і дысцыплінаваных матросах прагучалі бязладныя залпы. Тыя сталі ратавацца ад куль, скачучы за борт ці ў люк, што вёў ва ўнутраныя памяшканні карабля. Старэйшы афіцэр І. І. Гіляроўскі і трое вартавых, якія знаходзіліся ў гэты момант бліжэй усяго да паўсталых, схаваліся ад куль за 12-цалевай вежай. Пасля першых залпаў паўсталыя матросы «пайшлі ў атаку», выбегшы з батарэйнага памяшкання на палубу юта. Наперадзе ўсіх беглі важакі паўстання А. М. Мацюшэнкі і У. Г. Вакуленчук. Калі апошні выбег за 12-цалевую вежу, старэйшы памочнік І. І. Гіляроўскі, выхапіўшы ў аднаго з вартавых вінтоўку, двойчы стрэліў у бунтара. Паводле іншых дадзеных, у яго стралялі вартавыя матросы. Як бы там ні было, паранены дзвюма кулямі У. Г. Вакуленчук дабег да борта браняносца і, пераваліўшыся за лееры, вываліўся за борт. У тыя ж імгненні ў І. І. Гіляроўскага стралялі А. М. Мацюшэнка і вадалаз У. Ф. Папруга. Гіляроўскі быў паранены, ён ляжаў на палубе і сыпаў пагрозамі ў адрас А. М. Мацюшэнкі. ЯГо дабілі некалькімі стрэламі. Цела старэйшага афіцэра выкінулі за борт.

У вадзе плавала да трыццаці чалавек. Паўсталыя матросы вялі па іх агонь з вінтовак (адзін са страляючых пасля сцвярджаў, што выпусціў да сарака патронаў) — яны меркавалі, што ў ваду маглі скокнуць толькі тыя, каму было чаго асцерагацца — афіцэры ці «скуры» — і таму цалкам заслугоўвалі смерці. Насамрэч большая частка тых, хто скокнулі ў ваду, была маладымі матросамі, якія разгубіліся і ў спалоху паскакалі за борт.

Расправа над афіцэрамі

Апроч ужо памянёных старэйшага артылерыйскага афіцэра лейтэнанта Л. К. Неупакоева і старэйшага афіцэра І. І. Гіляроўскага, былі забіты яшчэ чацвёра афіцэраў, улучаючы камандзіра браняносца. Член камісіі марскіх артылерыйскіх доследаў Марскога міністэрства лейтэнант 12-га флоцкага экіпажа Н. Ф. Грыгор'еў і штурманскі афіцэр прапаршчык М. Я. Лівінцаў былі прыстрэлены ў вадзе, куды яны скокнулі з борта карабля, калі па афіцэрах, якія стаялі на юце, пачалася стральба.

Наступным быў забіты камандзір Я. М. Голікаў; ён з прапаршчыкам Д. П. Аляксеевым атуліліся ў адміральскім памяшканні (камандзір браняносца паспрабаваў падарваць карабель, загадаўшы Д. П. Аляксееву падарваць насавую круйт-камеру, але прапаршчык не змог падабрацца да яе, бо паўсталыя ўжо выставілі каля яе сваю варту), але неўзабаве былі знойдзены паўсталымі. Прапаршчык Д. П. Аляксееў сам быў не кадравым афіцэрам, а штурманам гандлёвага судна, закліканым на Расійскі імператарскі флот пасля пачатку Руска-японскай вайны. Калі стала ясна, што іх месца хованкі выяўлена, камандзір карабля аддаў загад Аляксееву выходзіць да матросаў. Аляксееў выйшаў, і быў «памілаваны», бо да яго, у адрозненне ад кадравых афіцэраў, матросы нянавісці не сілкавалі. Пасля гэтага матросы пачалі ламаць дзверы каюты, у якой атуліўся камандзір карабля. Бачачы, што ў яго няма шанцаў, апрануты толькі ў майткі, бо ён збіраўся скакаць праз ілюмінатар за борт, камандзір карабля выйшаў да матросаў. Прагучалі крыкі, што камандзіра трэба судзіць ці павесіць, нехта крыкнуў «Доўга чакаць, кулю ў лоб!», потым «Ззаду, разыдзіся!» — тыя, што знаходзіліся за спінай камандзіра разбегліся — і прагучаў залп. Цела камандзіра было неадкладна выкінута за борт.

Старэйшы мінны афіцэр браняносца «Князь Пацёмкін Таўрычаскі», лейтэнант Тон Вільгельм Карлавіч.

Пасля расстрэлу камандзіра па караблі пашырылася чутка, што лейтэнант В. К. Тон меў намер падарваць артылерыйскія скляпы. На караблі пачаліся яго пошукі, якія не давалі выніку. Праз нейкі час звонку спакойны лейтэнант Тон выйшаў да матросаў сам. А. М. Мацюшэнка сказаў яму: «Супакойцеся, вас забіваць не будзем!» У адказ на гэта лейтэнант Тон аблаяў бунтара. Мацюшэнка запатрабаваў, каб Тон, яго непасрэдны камандзір, зняў пагоны. Лейтэнант адказаў: «Ты мне іх не даваў і таму здымаць не будзеш». Мацюшэнка стрэліў у Тона з вінтоўкі, той, паранены, зваліўся, пасля чаго нейкі навабранец падбег да яго і дабіў стрэлам у галаву. Паводле іншай версіі, у лейтэнанта Тона стралялі адразу некалькі матросаў. Цела забітага афіцэра таксама было выкінута за борт.

Прыкладамі вінтовак быў збіты карабельны святар айцец Пармен. Яму ўдалося бегчы і схавацца ад матросаў у матроскім гальюне. Старэйшы інжынер-механік Н. Я. Цвяткоў быў арыштаваны ў качагарным аддзяленні, якраз у той момант, калі ён даваў загад трумаваму ўнтэр-афіцэру адкрыць кінгстоны. Найбліжэйшыя памагатыя афіцэраў — унтэр-афіцэры: кандуктары, боцманы, фельдфебелі, — таксама былі змушаны хавацца ў зацішных кутах карабля ад гневу бунтароў, бо ім таксама пагражала рэальная небяспека расправы. Некаторыя з афіцэраў, якія скокнулі ў ваду, змаглі даплысці да артылерыйскага шчыта, які стаяў непадалёк, і атуліцца за ім, рэвізору А. Н. Макараву і яшчэ дваім матросам-навабранцам (адзін з іх быў той самы Я. Ф. Разцоў, які адзіны з каманды еў злапомны боршч, другі — Ф. М. Хандыга, які схаваўся на мінаносцы і на наступны дзень, калі мінаносец і браняносец прыйшлі ў Адэсу, здолеў збегчы з яго — ён і быў тым самым матросам, які першым паведаміў уладам пра адбытае на браняносцы) удалося даплысці да мінаносца № 267. Узлезшы на яго палубу, А. М. Макараў страціў прытомнасць. Пазасталыя жывым афіцэры былі арыштаваны. Іх падзялілі на дзве групы: страявых афіцэраў змясцілі ў кают-кампаніі, а інжынераў — у каюту камандзіра карабля. Да кают былі прыстаўлены вартавыя. Афіцэрам было забаронена гаварыць паміж сабой на любоой мове, апроч рускай.

Ужо пазней, калі браняносец ужо ўзяў курс на Адэсу, быў знойдзены і выкінуты за борт лекар браняносца С. Я. Смірноў. «Пацёмкін» падняў сігнал, што забараняе падымаць што-небудзь з вады. На мінаносцы № 267, што ішоў за браняносцам, бачылі чалавека ў афіцэрскім кіцелі, які праплываў за бортам, але не вырашыліся не прытрымлівацца сігналу. Паверка паказала, што апроч шасці афіцэраў і суднавага лекара былі таксама забіты чацвёра матросаў — падчас блытаніны і бязладнай стральбы яны былі забіты стрэламі сваіх жа таварышаў.

Захоп мінаносца № 267

Аб борт і надбудову мінаносца пачалі біць кулі ад стрэлаў на борце браняносца. На мінаносцы гэты абстрэл успрынялі як сведчанне падаўлення бунту — варта і афіцэры браняносца страляюць у бунтуючую каманду. Але тут на мінаносец пачалі падымацца матросы і рэвізор А. М. Макараў, якія дабраліся да яго. Камандзір мінаносца лейтэнант барон П. М. Клот фон Юргенсбург паспрабаваў зняцца з якара і пайсці, але не змог гэтага зрабіць па прычыне паломкі якарнай машыны. Камандзір мінаносца пабаяўся адсылаць на бак матросаў для паправы якарнай машыны, бо далятаючыя да мінаносца кулі маглі прычыніць ім шкоду. Замест гэтага ён загадаў «высукаць ліну», то бок аддаць цалкам якарны ланцуг і пакінуць яго за бортам, для чаго мінаносец стаў даваць задні ход. Ад хвалявання камандзір не ўлічыў, што да кармы мінаносца была ашвартавана шлюпка, бакштоў якой, саслабеўшы, неадкладна наматаўся на крутную шрубу, з-за чаго мінаносец страціў кіравальнасць. Вецер пачаў адносіць яго ўбок «Пацёмкіна». Час быў страчаны, хоць няспраўнасці ўдалосяся ўхіліць.

Тымчасам на «Пацёмкіне», убачыўшы манеўры мінаносца і тое, што да яго даплылі некаторыя з тых, што скокнулі ў ваду і вырашыўшы, што мінаносец зможа падарваць браняносец тарпедай, паднялі сігналы з загадам мінаносцу кармой падысці да борта браняносца і далечы тры папераджальныя стрэлы з 47-мм гарматы ўбок мінаносца. Камандзір мінаносца пад пагрозай артылерыйскага абстрэлу падначаліўся загаду. Паўсталыя высадзілі на борт мінаносца сваю каманду, арыштавалі камандзіра і перавялі яго на браняносец. Пасля на мінаносцы ўвесь час знаходзіліся ўзброеныя прадстаўнікі каманды браняносца, якія сачылі, каб мінаносец не пакінуў паўсталых. Пашыраная ў савецкай гістарыяграфіі версія, што мінаносец № 267 «далучыўся да паўстання», не адпавядае рэчаіснасці.

Арганізацыя паўсталых. Сыход у Адэсу

Да гадзіны дня паўстанне перамагло. Карабель быў у руках паўсталых. Камандзе быў звараны новы абед. Што рабіць далей, яны не ведаліи. Паўсталых узначаліў мінна-машынны кватэрмайстар А. М. Мацюшэнка.

На юце карабля праходзіў «матроскі суд» над злоўленымі ўнтэр-афіцэрамі. Нягледзячы на вымогі часткі каманды забіць найболей ненавісных ім машыннага кандуктара А. Г. Лесуна, старэйшага боцмана П. В. Мурзака, шкіпера Т. С. Зубчанку, усё ж большасць вырашыла захаваць ім жыццё. П. В. Мурзах, які шмат гадоў аддаў флоту, ад перажытага жаху ў першы вечар паўстання паводзіў сябе нібы буйна памяшаны. Яго змясцілі ў яго каюту пад арышт, прыставіўшы да яго вартавога. Боцман, аднак, хутка прахапіўся, на наступную раніцу ён, як ніколі нічога, па шматгадовай звычцы абыходзіў карабель і даваў указанні на працы, хоць на яго пасаду камандай быў абраны іншы матрос; прыстаўлены ахоўваць яго вартавы пакорліва хадзіў услед за ім. Яшчэ праз два дні каманда прызначыла яго старэйшым афіцэрам браняносца «Пацёмкін».

Дзіўная гісторыя адбылася са шкіперам Т. С. Зубчанкам. Праз некалькі дзён пасля пачатку паўстанні ён кінуў бутэльку з лістом сваёй сям'і наступнага ўтрымання:

Праваслаўныя людзі!
Прашу паведаміць маёй дарагой жонцы і дзеткам, што я паміраю не ад ворага, а ад рукі свайго брата. Быў два разы на смяротным ложы, то бок 14 чэрвеня і 16. З ласкі трумавага механіка Каваленкі, артылерыйскага кандуктара Шапарава, боцмана Мурзака пакінуты яшчэ на пакуты і кожную хвіліну чакаю смерці, толькі не ведаю, якая яна будзе. Дарагая Маруся, прашу, прабач мяне. Я паміраю за Веру, Цара і Бацькаўшчыну. Моцна вас абдымаю перадсмяротнаю рукою. 19 чэрвеня 1905 года. Адказ не пішы, а пахавай мяне на севастопальскіх могілках.

Бутэлька з лістом была злоўлена пастом крымскай памежнай вартай.

Каля дзвюх гадзін дня быў арганізаваны сход каманды браняносца, на якім браняносец абвясцілі «тэрыторыяй Свабоднай Расіі». Выступалыя кіраўнікі заклікалі экіпаж працягваць выконваць свае штодзённыя службовыя абавязкі з не меншай стараннасцю, чым раней. На пасады афіцэраў сходам былі абраны асобы са свайго асяроддзя, камандзірам карабля быў абраны прапаршчык Д. П. Аляксееў — ён стаў адзіным афіцэрам, які быў абраны паўсталымі на камандную пасаду. Старэйшым інжынер-механікам быў абраны машынны кватэрмайстар С. А. Дзенісенка, вахтавымі афіцэрамі — фельдфебель П. Я. Курылаў і страявыя кватэрмайстры Ф. З. Каравянскі і П. Я. Волгін, мінным афіцэрам — А. М. Мацюшэнка, старэйшым боцманам — страявы кватэрмайстар І. А. Дземчанка.

Паколькі на Тэндру чакалася прыбыццё ўсёй Чарнаморскай эскадры, мяцежнаму браняносцу трэба было тэрмінова сыходзіць адтуль. Каманда прыняла рашэнне ісці ў Адэсу — найбліжэйшы буйны порт, дзе можна было папоўніць запасы вады, вугалю, харчу і дзе, як ведала каманда, праходзіла ўсеагульная стачка. На караблі правялі вялікае прыбіранне, змыванне з палубы слядоў крыві. Каля чатырох гадзін дня браняносец «Пацёмкін» і мінаносец № 267 зняліся з якара. Прызначанаму камандзірам карабля Д. П. Аляксееву і штурману Г. К. Гурыну было заяўлена, што калі карабель сядзе на мелізну, то іх расстраляюць. Д. П. Аляксееў з нехаццю прыступіў да выканання абавязкаў камандзіра карабля. Паўстанню ён не спачуваў, але ў яго бракавала адвагі адкрыта адмовіць паўсталым. Ён заявіў матросам, што згодзен давесці карабель толькі да Адэсы, дзе здасць яго начальніку порта, а сам будзе «прасіць Гасудара пра памілаванне». Матросы не далі яму скончыць яго гаворку. Увечар у карабельным лазарэце памёр паранены артылерыйскі кватэрмайстар Р. М. Вакуленчук. Ён стаў апошняй, дванаццатай, ахвярай першага дня паўстання.

Браняносец Пацёмкін і мінаносец № 267 каля 8 гадзін вечара 14 (27) чэрвеня 1905 года прыбылі ў ахопленую ўсеагульным страйкам Адэсу. Паставіўшы карабель на якар на адэскім рэйдзе, кіраўнікі паўстання сабраліся на нараду ў адміральскай каюце. На нарадзе было вырашана запрасіць на борт карабля прадстаўнікоў гарадской сацыял-дэмакратычнай арганізацыі, для чаго ў горад па адрасах, што вядомым паўсталым, раніцой былі адпраўлены два кур'еры; заклапаціцца пошукам паліва і правізіі для карабля; правесці ў Адэсе дэманстратыўныя пахаванні забітага афіцэрам артылерыйскага кватэрмайстра Р. М. Вакуленчука.

Літаратура

• Аммон Г. А., Бережной С. С. Эскадренный броненосец «Князь Потёмкин-Таврический» // Героические корабли российского и советского Военно-Морского Флота. — М.: Воениздат, 1981. — 50 000 экз.
• Гаврилов Б. И. В борьбе за свободу: Восстание на броненосце «Потёмкин». — 1-е. — М.: Мысль, 1987. — 222 с. — 50 000 экз.
• Кардашев Ю. П. Восстание. Броненосец «Потёмкин» и его команда. — 1-е. — Киров: Дом печати «Вятка», 2008. — 544 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-7897-0193-0.
• Кирилл (Бржезовский А. П.). Одиннадцать дней на «Потёмкине».. — СПб., 1907. — 288 с. Успаміны прафесійнага рэвалюцыянера, які далучыўся да паўсталых.
• Коваленко А. М. Одиннадцать дней на броненосце «Князь Потёмкин-Таврический» // Былое. — 1907. № 1 (13), с. 88-113; № 2 (14), с. 124—141; № 3 (15), с. 46-68, 309. Успаміны інжынер-механіка А. М. Каваленкі, які самахоць далучыўся да паўсталай каманды.
• Малахов В. П., Степаненко Б. А. Одесса, 1900—1920 / Люди… События… Факты…. — 1-е. — Одесса: Optimum, 2004. — 448 с. — ISBN 966-8072-85-5.
• Ростоцкая Н. Потёмкинские дни в Одессе. — 1-е. — СПб.: Наш голос, 1906. — 32 с. — (На разные темы).
• Фельдман К. Потёмкинское восстание (14-25 июня 1905 г.). Воспоминания участника.. — Л.: Прибой, 1927. — 129 с. Успаміны прафесійнага рэвалюцыянера, які далучыўся да паўсталых.
• Шигин В. В. «Непобеждённая территория революции» // Лжегерои русского флота. — 1-е. — М.: Вече, 2010. — 452 с. — (Морская летопись). — ISBN 978-5-9533-5064-8.
• Neal Bascomb. Чырвоны мяцеж: 11 фатальных дзён браняносца «Пацёмкін» = Red Mutiny: Eleven Fateful Days on the Battleship Potemkin. — 1-е. — USA: Houghton Mifflin Company, 2007. — 386 p. — ISBN 978-0-618-59206-7.
• Richard Hough. Мяцеж «Пацёмкіна» = The Potemkin Mutiny. — 2-е. — Flarepath Printers Ltd, 1975. — 190 p. — ISBN 978-1557503701.

Спасылкі

• Назаров Г. Фельдман на броненосце «Потёмкин»(руск.) // Русский вестник : Еженедельная газета. — 2005. — № 28 чэрвеня.
• Ратушняк Э. «Потёмкин» стреляет по Одессе // Вечерняя Одесса : газета. — 27 чэрвеня 2006. — Т. 8435. — № 93.
• Ключ В.. Восстание на броненосце «Потёмкин» (руск.)(недаступная спасылка). Сайт Военное обозрение (14 июня 2012). Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2015. Праверана 4 ліпеня 2012.
• Смирнов И.. Книга «Восстание. Броненосец „Потёмкин“ и его команда» (руск.)(недаступная спасылка). Радиопрограммы / Поверх барьеров / Поверх барьеров - Российский час. Радио Свобода (29 мая 2009). Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2009. Праверана 3 ліпеня 2012.
• Тольц В. С.. Восстание на броненосце «Потёмкин» — глазами начальства (руск.)(недаступная спасылка). Запись радиопрограммы радиостанции «Свобода». Альманах «Восток» (9 ліпеня 2005). Архівавана з першакрыніцы 18 жніўня 2012. Праверана 1 ліпеня 2012.
• Корней Чуковский К годовщине потемкинских дней (воспоминания очевидца) (русский) // Биржевые ведомости : газета. — 1906. — 15 июнь — № 9342.