Персідская кампанія
Персі́дская кампа́нія Пе́ршай сусве́тнай вайны́ — ваенныя дзеянні, якія адбываліся падчас Першай сусветнай вайны на тэрыторыі Персіі паміж войскамі краін Антанты (Расійская імперыя, Брытанская імперыя) з аднаго боку і турэцкімі войскамі — з другога. Для расійскіх войскаў гэтыя ваенныя дзеянні былі часткай Каўказскай кампаніі, а для брытанскіх — часткай Месапатамскай кампаніі.
| Персідская кампанія | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Блізкаўсходні тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны | |||
 Асманская армія ў Урміі, 1916 | |||
| Дата | снежань 1914 — май 1916 | ||
| Месца | Паўночная Персія | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||
.svg){kind=small}
Сітуацыя ў пачатку вайны правіць
Персія на працягу Першай сусветнай вайны захоўвала нейтралітэт. Аднак яе тэрыторыя стала месцам ваенных дзеянняў адразу пасля ўступлення Асманскай імперыі ў вайну. Прычынай гэтага было тое, што Персія займала важнае стратэгічнае становішча і мела істотныя запасы нафты.
Да 1914 года Іран, перажыўшы перыяд заняпаду, ператварыўся ў паўкалонію еўрапейскіх дзяржаў. Брытанская і Расійская імперыя падзялілі яго на сферы ўплыву: Расія атрымала паўночную частку, а Брытанія — паўднёвую, з выключным правам распрацоўкі нафтавых радовішчаў у гэтых рэгіёнах. Стратэгічныя планы Цэнтральных дзяржаў у Персіі складаліся ў тым, каб паспрабаваць адрэзаць сваіх праціўнікаў ад іранскай і азербайджанскай нафты і стварыць супраць іх адзіны фронт ісламскіх краін. З дапамогай Турцыі, якая абвясціла краінам Антанты джыхад, Германская імперыя збіралася прыцягнуць на свой бок мусульманскія краіны Цэнтральнай Азіі — Іран, Афганістан, паўночна-заходнюю частку Індыі (Пакістан); а таксама Егіпет. Для гэтай мэты ў Стамбуле было заснавана Усходняе разведвальнае бюро (ням.: Nachrichtenstelle für den Orient). У прыватнасці, у Іране немцы ўскладалі вялікія надзеі на свайго консула Вільгельма Васмуса, які атрымаў мянушку «нямецкі Лоўрэнс». Ён пераконваў сваё начальства ў Стамбуле ў тым, што здолее падняць у Персіі паўстанне супраць Брытанскай імперыі.
30 кастрычніка 1914 года караблі турэцкага флоту, у ліку якіх былі і нямецкія «Гёбен» і «Брэслаў», абстралялі расійскія парты на Чорным моры. Такім чынам, Асманская імперыя ўступіла ў Першую сусветную вайну на баку Германіі. 1 лістапада абвясціла вайну Турцыі Расія, 5 лістапада — Брытанская імперыя, саюзнік Расіі па Антанты, а 8 лістапада падраздзяленні турэцкай 3-яй арміі (3-я і 5-я пяхотныя дывізіі, узмоцненыя курдскімі коннымі атрадамі), уварваліся на тэрыторыю Іранскага Азербайджана. У гэты час на поўначы Ірана знаходзілася невялікая групіроўка рускіх войскаў пад камандаваннем генерала Назарбекава. Праўзыходныя сілы турак і курдаў пад камандаваннем Халіл-бея ўзялі горад Урмію і захапілі каля тысячы рускіх палонных.
Баявыя дзеянні ў студзені — жніўні 1915 года правіць
У 1915 годзе германа-турэцкае камандаванне мела намер працягваць наступ у Паўночнай Персіі з мэтай выхаду на тэрыторыю Іранскага Азербайджана і Афганістан. 14 студзеня туркі і курды раптоўнай атакай захапілі Тэбрыз. Расійскае камандаванне, ацаніўшы стратэгічнае значэнне персідскага ўчастка фронту, выдзеліў для яго абароны 4-ы Каўказскі корпус. Ён складаўся ў асноўным з казацкай конніцы, а таксама армянскіх добраахвотніцкіх батальёнаў. Ужо 30 студзеня ў Тэбрыз ўвайшлі рускія войскі пад камандаваннем генерала Ф. Чарназубава.
У красавіку Халіл-бей зноў паспрабаваў узяць Тэбрыз. Тады адбылася адна з першых буйных бітваў паміж армянамі і туркамі: 1-ы армянскі батальён пад камандаваннем Андраніка Азаняна паспяхова адбіваў турэцкія атакі да падыходу асноўных сіл рускай арміі. У Дыліманскай бітве (15 красавіка) генералу Назарбекову ўдалося разграміць турак і выцесніць іх з тэрыторыі Ірана.
У гэты час у тыле ў турак успыхнула паўстанне хрысціянскага насельніцтва — армян і асірыйцаў. 5-я дывізія корпуса Халіл-бея, кінутая супраць іх, акружыла паўстанцаў у горадзе Ван. Рускае камандаванне вырашыла прыйсці на дапамогу паўстанцам і працягнула наступленне. У маі-чэрвені рускія войскі прасунуліся на 80-100 кіламетраў, узяўшы Урмію і зняўшы аблогу з Вана (18 мая). Аднак летам 1915 года сілы рускіх былі паслабленыя з-за недахопу боепрыпасаў і перакідання часткі войскаў на германскі фронт, дзе ў гэты час ішло адступленне. У выніку ў ліпені 4-ы Каўказскі корпус быў вымушаны перайсці да абароны.
З боку турак наступленне вяла ўдарная групоўка Абдул Керым-пашы. Яе мэтай было абыйсці рускіх з поўначы і ўзяць іх у кальцо. Для процідзеяння гэтаму з рэзервовых часцей быў сфарміраваны атрад пад камандаваннем генерала Баратава. Але ён вёў наступ недастаткова энергічна, таму турэцкая ўдарная групоўка не змагла выканаць пастаўленай задачы, але і не была разбіта, паспеўшы адступіць і заняць абарончыя пазіцыі. Тым не менш, руская армія захавала амаль усе тэрыторыі, занятыя вясной гэтага года.
Брытанскія войскі ў жніўні 1915 года занялі Бушыр.
Хамаданская аперацыя правіць
Восенню 1915 года сітуацыя ў Персіі стала выклікаць непакой саюзнікаў. Дзейнасць агентаў Цэнтральных дзяржаў пачала прыносіць вынікі. У лістападзе на іх баку пачалі актыўна дзейнічаць атрады персідскай жандармерыі. У брытанскай зоне ўплыву яны захапілі горада Шыраз, Езд і Керман. Махамад Такі, камандуючы жандармерыяй у Хамадане, уступіў у бітву з Персідскай казацкай брыгадай (якая была адным з асноўных інструментаў расійскага ўплыву ў Іране). Жандары здолелі раззброіць казакоў, і некаторыя з іх нават перайшлі на бок Махамада Такі, выслухаўшы вымаўленую ім патрыятычную прамову. З дапамогай сваіх людзей у іранскім урадзе туркі спадзяваліся падняць усеагульнае паўстанне супраць рускіх і англічан і атрымаць згоду на ўвод у Персію турэцкіх войскаў, што дало б магчымасць скаардынаваць дзеянні персідскай жандармерыі і турэцкай арміі. Вільгельм Васмус быў арыштаваны ў брытанскай зоне ўплыву, але здолеў збегчы.
Для ўстанаўлення поўнага ваеннага кантролю на поўначы Персіі рускае камандаванне сфармавала кавалерыйскі корпус, камандаванне якім даручыў генералу Мікалаю Баратову. У склад корпуса ўваходзілі 3 батальёна, 39 сотняў і 20 гармат. Корпус быў перапраўлены ў Персію з Баку па Каспійскім моры, і 30 кастрычніка 1915 года высадзіўся ў порце Энзелі. 11 лістапада корпус увайшоў у Казвін, адкуль павёў наступленне на Кум і Хамадан. Персідская жандармерыя была не ў стане супрацьстаяць яму. Хамадан быў заняты рускімі ў снежні, пранямецкія атрады адступілі да Керманшаха. Мэта аперацыі была дасягнутая, аднак у гэты час у Эль-Куце (Месапатамія) туркамі была блакаваная дзесяцітысячная групіроўка брытанскіх войскаў пад камандаваннем генерала Таўнсэнда, і корпус Баратава па просьбе англічан працягнуў наступленне.
У Харасан быў накіраваны рускі атрад з Туркестанскай ваеннай акругі (100 чалавек пры 4 гарматах). Дзейнічаючы сумесна з брытанскім атрадам у Сістане, яны кантралявалі ўсю Усходнюю Персію, не дазваляючы агентам Цэнтральных дзяржаў пранікаць у Афганістан і Індыю.
Падзеі 1916—1918 гадоў правіць
Корпус Баратава працягваў наступленне і 16 лютага ўвайшоў у Керманшах, а ў канцы красавіка — у Ханекін, у Месапатаміі (150 кіламетраў ад Багдада). Аднак дапамагчы Таўнсенду ён ужо не паспяваў — 29 красавіка брытанскія войскі ў Эль-Куце здаліся. У маі Персія была цалкам ачышчана ад пранямецкіх атрадаў жандармерыі, іх удзельнікі былі вымушаныя сысці ў Асманскую імперыю. Махамад Такі паступіў на службу ў нямецкі паветраны флот, у далейшым збіў 25 самалётаў праціўніка і быў узнагароджаны Жалезным крыжам.
У красавіку 1916 года брытанскае камандаванне звярнулася да расійскіх саюзнікаў з просьбай аказаць дапамогу брытанскім войскам ля Багдаду, якім пагражала акружэнне турэцкімі войскамі. У сувязі з гэтым камандзіру другой сотні 1-га Уманскага кашавога атамана Галаватава палка Кубанскага казацкага войска есаулу В. Д. Гамалію было загадана выступіць 27 красавіка са сваёй сотняй ў рэйд і на працягу 14 сутак злучыцца з брытанскімі войскамі, займаўшымі абарону ў раёне Басры, каб стварыць у туркаў уражанне, што сотня — гэта галаўны дазор буйной расійскай групоўкі, які спяшаецца на дапамогу англічанам, і адцягнуць гэтым частку турэцкіх сіл ад саюзнікаў.
Сотня Гамалія здзейсніла найцяжэйшых паход з Керманшаха ў Месапатамію, прайшоўшы каля 1000 вёрст па тылах турэцкай арміі за 10 сутак. Страты склалі 1 афіцэр і 7 казакоў. Мэта была дасягнута — насустрач нібыта тым, што ідуць на поўдзень расійскім войскам былі накіраваны значныя турэцкія сілы, што дазволіла брытанцам выйграць некалькі сутак. Сканцэнтраваўшы за гэты час у дзесяць разоў наймацнейшыя па колькасці войскі, брытанцы выціснулі турак з даліны Тыгра. За праяўленую мужнасць і адвагу Гамалій атрымаў ордэн Георгія 4-й ступені і брытанскі ордэн, афіцэры сотні былі ўзнагароджаны залатой георгіеўскай зброяй, а ўсё ніжнія чыны — георгіеўскімі крыжамі. Гэта быў другі выпадак у гісторыі, калі георгіеўскімі ўзнагародамі ўзнагароджвалі цэлае падраздзяленне (першы — экіпаж крэйсера «Вараг»).
У ліпені 1916 года супраць корпуса Баратава пайшла ў наступленне 6-я турэцкая армія, якая вызвалілася пасля ўзяцця Эль-Кута. Корпуса Баратава, хоць ён і быў да таго часу ўзмоцнены (13 батальёнаў і дружын, 65 эскадронаў і сотняў, 35 гармат), прыйшлося адступіць на 300 кіламетраў, пакінуўшы Керманшах, Кум і Хамадан. У лістападзе ў Тэгеране адбылася спроба дзяржаўнага перавароту, аднак Султан Ахмад-шах схаваўся ў расійскім пасольстве, а войскі генерала Баратава задушылі паўстанне. Члены Меджліса, якія ўдзельнічалі ў перавароце, бесперашкодна беглі на захад. У снежні Баратаў зноў ачысціў ад пранямецкіх сіл Кум і Хамадан, у сакавіку 1917 — Керманшах, а 4 красавіка зноў узяў Ханекін. У кампанію 1917 года планавалася сумеснае наступленне корпуса Баратава з англічанамі праз Багдад на Масул. Аднак на гэты раз планы парушыў нездаровы клімат Месапатаміі, вымусіўшы Баратава вярнуць свой корпус у Персію, каб правесці там лета.
Да таго часу ў Расіі ўжо адбылася Лютаўская рэвалюцыя з яе загадам № 1, які адмяняў адзінаначалле ў арміі. Так што на працягу 1917 года руская армія паступова развальвалася, а пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Расія абвясціла аб неадкладным выхадзе з вайны. Таму Месапатамскую кампанію англічане завяршалі самастойна. Пасля развалу Расійскай імперыі англічане сталі адзінай сур'ёзнай ваеннай сілай у Персіі.
У канцы 1917 года ў персідскім порт Энзелі з мэтай «саветызацыі» расійскага корпуса ў Персіі высадзіўся дэсант матросаў-бальшавікоў пад камандаваннем Ф. Раскольнікава. Аднак гэты атрад быў акружаны падраздзяленнямі Персідскай казачай дывізіі і быў вымушаны вярнуцца ў Расію. Расійскія войскі былі выведзеныя з Персіі ў канцы 1917 — пачатку 1918 года.
Літаратура правіць
- История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз.
- Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — М.: Воениздат НКО СССР, 1946. — 100 с.
- Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
Спасылкі правіць
- Андрэй Серба. Казацтва і Персія Архівавана 26 жніўня 2014.