Арэса
Арэса, Ароса, Раса — рака ў Мінскай і Гомельскай абласцях, правы прыток ракі Пціч (басейн Прыпяці). Даўжыня 128 км. Вадазбор 3620 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 16,7 м³/с. Агульнае падзенне ракі 32,7 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,26 ‰.
| Арэса | |
|---|---|
 Арэса каля г. Любань | |
| Характарыстыка | |
| Даўжыня | 128 км |
| Басейн | 3 580 км² |
| Расход вады | 16,7 м³/с |
| Вадацёк | |
| Выток | каля в. Ляўкі |
| • Каардынаты | 53°11′32″ пн. ш. 28°01′34″ у. д.HGЯO |
| Вусце | Пціч |
| • Каардынаты | 52°33′01″ пн. ш. 28°45′08″ у. д.HGЯO |
| Размяшчэнне | |
| Водная сістэма | Пціч |
| Краіна | |
   |
|
|
— выток, — вусце |
|
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
НазваПравіць
Назва Арэса старабалцкага паходжання, адпачатная форма аднаўляецца як *Aresa[1].
Корань Ar- таксама ў літоўскім гідроніме Arina, латышскім Aruona. З пашыральнікам -s- гэты ж корань фігуруе ў прускім тапоніме Arys (пазнейшыя анямечаныя формы Arissow, Aressow)[2], у рачной назве Ароса (Ороса) на Верхнім Павоччы[3][4].
Корань ад балцкага *ar-, індаеўрапейскага *ar-, *er- / *or- «рухацца»[5].
Гідранімічны фармант -es- таксама ў такіх балцкіх гідронімах на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Падзвінні, як Akesà (> Ачоса), Vilkesà (> Воўчас, Аўчоса), Velesà (> Веляса)[6][7]. Ён шырока прысутны ў літоўскім назва- і словаўтварэнні (žalias «зялёны» — žalesà «зеляніна; зяленіва», rudas «руды» — Rudesa «Рудая (рака)»)[8][9].
Корань Ar- таксама ў назве суседняй ракі Аражня, якую параўноўваюць з прускай азёрнай назвай Aryngine і ў абодвух гідронімах бачаць пашыральнік -ing-[10].
І Арэса, і Аражня прытокі Пцічы (Арэса даўжэйшая і ўцякае ў Пціч ніжэй па цячэнні), і іх вытокі недалёка адзін ад аднаго, паабапал Старых Дарог. Гэта дазваляе казаць пра гідранімічны комплекс *Ar-(es-) & *Ar-(ing-) на Пцічы. Магчыма, гэта адносілася да мясціны іх вытокаў, адкуль абедзве ракі сцякалі б даволі хутка.
Прускія назвы, з якімі яны суадносяцца, разнесеныя, аднак, у прасторы на больш чым 100 км (Arys на Самбійскім паўвостраве, Aryngine каля Аструды) і такога самага назоўнага комплекса сабой не ўяўляюць.
Назва Арэса, як і Аражня, значыць прыблізна «Плыткая (рака)».
Балцкага паходжання таксама назва прытока Арэсы рэчкі Асвіца.
ГідраграфіяПравіць
Пачынаецца за 2 км на паўднёвы захад ад вёскі Ляўкі Старадарожскага раёна, цячэ ў Любанскім і Акцябрскім раёнах па Цэнтральнабярэзінскай раўніне, ніжняе цячэнне ў Прыпяцкім Палессі.
Жыўленне ракі мяшанае, пераважна снегавое. Рэльеф вадазбору у паўночнай частцы слабаўзгорысты ў спалучэнні з раўнінным, на поўдні — плоскі.
Веснавое разводдзе пачынаецца ў 2-й дэкадзе сакавіка і доўжыцца 40—80 сутак, затапляе вялікія прасторы, у т.л. асушаных балот. Максімальны расход вады каля в. Андрэеўка (за 12 км ад вусця) адзначаны ў 1931—301 м³/с, найменшы — у 1927 каля в. Андрэеўка (2,14 м³/с). Летне-асенняя межань доўжыцца каля 5 месяцаў. Рака замярзае ў 2-й палове снежня, крыгалом — у 2-й дэкадзе сакавіка.
У верхнім цячэнні, за 7 км на поўнач ад г. Любань, створана Любанскае вадасховішча, якое ўваходзіць у Арэскую меліярацыйную сістэму і аказвае істотны ўплыў на гідралагічны рэжым Арэсы, бо затрымлівае веснавыя воды (65 млн м³).
Даліна на вялікім працягу невыразная, месцамі шырынёй 0,3—1 км. Пойма пераважна двухбаковая, ніжэй вёскі Падарэссе яе шырыня 0,1—1 км.
Рэчышча амаль на ўсім працягу каналізаванае, шырыня яго ад 5—10 м у вярхоўі да 30—35 м у ніжнім цячэнні. У басейне Арэсы возера Вячэра.
Асноўныя прытокіПравіць
Справа: Асвіца, канава Дабрынка, Таліца, Шыпілавіцкі канал. Злева: Солан, Нешчанка, магістральны канал Чабускі, магістральны Слаўкавіцка-Ямінскі канал, Парк.
У культурыПравіць
Рака атрымала шырокую вядомасць пасля апублікавання паэмы Я. Купалы «Над ракой Арэсай».
Зноскі
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 199.
- ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 47.
- ↑ Г.П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. — Москва, 1976. — С. 42.
- ↑ В.Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1998. С. 281.
- ↑ H. Krahe. Unsere ältesten Flussnamen. Wiesbaden, 1964. C. 45-47.
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 155—156, 168, 181, 194—195.
- ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 544—545, 547, 608.
- ↑ P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 311—314.
- ↑ S. Ambrazas. Daiktavardžių darybos raida II. Vilnius, 2000. С. 30, 99.
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 199.
ЛітаратураПравіць
- Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
- Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
- Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
- Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.