Арэса

рака ў Беларусі
(Пасля перасылкі з Рака Арэса)

Арэса, Ароса, Раса — рака ў Мінскай і Гомельскай абласцях, правы прыток ракі Пціч (басейн Прыпяці). Даўжыня 128 км. Вадазбор 3620 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 16,7 м³/с. Агульнае падзенне ракі 32,7 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,26 .

Арэса
Арэса каля г. Любань
Арэса каля г. Любань
Характарыстыка
Даўжыня 128 км
Басейн 3 580 км²
Расход вады 16,7 м³/с
Вадацёк
Выток каля в. Ляўкі
 • Каардынаты 53°11′32″ пн. ш. 28°01′34″ у. д.HGЯO
Вусце Пціч
 • Каардынаты 52°33′01″ пн. ш. 28°45′08″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма Пціч
Краіна
physical
Арэса
Арэса
Blue 0080ff pog.svg — выток, Blue pog.svg — вусце
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

НазваПравіць

Назва Арэса старабалцкага паходжання, адпачатная форма аднаўляецца як *Aresa[1].

Корань Ar- таксама ў літоўскім гідроніме Arina, латышскім Aruona. З пашыральнікам -s- гэты ж корань фігуруе ў прускім тапоніме Arys (пазнейшыя анямечаныя формы Arissow, Aressow)[2], у рачной назве Ароса (Ороса) на Верхнім Павоччы[3][4].

Корань ад балцкага *ar-, індаеўрапейскага *ar-, *er- / *or- «рухацца»[5].

Гідранімічны фармант -es- таксама ў такіх балцкіх гідронімах на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Падзвінні, як Akesà (> Ачоса), Vilkesà (> Воўчас, Аўчоса), Velesà (> Веляса[ru])[6][7]. Ён шырока прысутны ў літоўскім назва- і словаўтварэнні (žalias «зялёны» — žalesà «зеляніна; зяленіва», rudas «руды» — Rudesa «Рудая (рака)»)[8][9].

Корань Ar- таксама ў назве суседняй ракі Аражня, якую параўноўваюць з прускай азёрнай назвай Aryngine і ў абодвух гідронімах бачаць пашыральнік -ing-[10].

І Арэса, і Аражня прытокі Пцічы (Арэса даўжэйшая і ўцякае ў Пціч ніжэй па цячэнні), і іх вытокі недалёка адзін ад аднаго, паабапал Старых Дарог. Гэта дазваляе казаць пра гідранімічны комплекс *Ar-(es-) & *Ar-(ing-) на Пцічы. Магчыма, гэта адносілася да мясціны іх вытокаў, адкуль абедзве ракі сцякалі б даволі хутка.

Прускія назвы, з якімі яны суадносяцца, разнесеныя, аднак, у прасторы на больш чым 100 км (Arys на Самбійскім паўвостраве, Aryngine каля Аструды) і такога самага назоўнага комплекса сабой не ўяўляюць.

Назва Арэса, як і Аражня, значыць прыблізна «Плыткая (рака)».

Балцкага паходжання таксама назва прытока Арэсы рэчкі Асвіца.

ГідраграфіяПравіць

Пачынаецца за 2 км на паўднёвы захад ад вёскі Ляўкі Старадарожскага раёна, цячэ ў Любанскім і Акцябрскім раёнах па Цэнтральнабярэзінскай раўніне, ніжняе цячэнне ў Прыпяцкім Палессі.

Жыўленне ракі мяшанае, пераважна снегавое. Рэльеф вадазбору у паўночнай частцы слабаўзгорысты ў спалучэнні з раўнінным, на поўдні — плоскі.

Веснавое разводдзе пачынаецца ў 2-й дэкадзе сакавіка і доўжыцца 40—80 сутак, затапляе вялікія прасторы, у т.л. асушаных балот. Максімальны расход вады каля в. Андрэеўка (за 12 км ад вусця) адзначаны ў 1931—301 м³/с, найменшы — у 1927 каля в. Андрэеўка (2,14 м³/с). Летне-асенняя межань доўжыцца каля 5 месяцаў. Рака замярзае ў 2-й палове снежня, крыгалом — у 2-й дэкадзе сакавіка.

У верхнім цячэнні, за 7 км на поўнач ад г. Любань, створана Любанскае вадасховішча, якое ўваходзіць у Арэскую меліярацыйную сістэму і аказвае істотны ўплыў на гідралагічны рэжым Арэсы, бо затрымлівае веснавыя воды (65 млн м³).

Даліна на вялікім працягу невыразная, месцамі шырынёй 0,3—1 км. Пойма пераважна двухбаковая, ніжэй вёскі Падарэссе яе шырыня 0,1—1 км.

Рэчышча амаль на ўсім працягу каналізаванае, шырыня яго ад 5—10 м у вярхоўі да 30—35 м у ніжнім цячэнні. У басейне Арэсы возера Вячэра.

Асноўныя прытокіПравіць

Справа: Асвіца, канава Дабрынка, Таліца, Шыпілавіцкі канал. Злева: Солан, Нешчанка, магістральны канал Чабускі, магістральны Слаўкавіцка-Ямінскі канал, Парк.

У культурыПравіць

Рака атрымала шырокую вядомасць пасля апублікавання паэмы Я. Купалы «Над ракой Арэсай».

Зноскі

  1. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 199.
  2. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 47.
  3. Г.П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. — Москва, 1976. — С. 42.
  4. В.Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1998. С. 281.
  5. H. Krahe. Unsere ältesten Flussnamen. Wiesbaden, 1964. C. 45-47.
  6. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 155—156, 168, 181, 194—195.
  7. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 544—545, 547, 608.
  8. P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 311—314.
  9. S. Ambrazas. Daiktavardžių darybos raida II. Vilnius, 2000. С. 30, 99.
  10. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 199.

ЛітаратураПравіць

  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
  • Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
  • Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.