Рэйтан. Заняпад Польшчы

«Рэйтан на сойме 1773 года» (польск.: Rejtan na sejmie 1773 roku) — карціна, напісаная Янам Матэйка пад назвай «Рэйтан на сойме 1773 года» ў 1866 годзе і паказвае падзеі красавіка 1773 года, калі Тадэвуш Рэйтан спрабаваў сарваць сойм і не дапусціць падзелу Рэчы Паспалітай. Каб не выпусціць дэпутатаў з залы пасяджэнняў, Рэйтан лёг перад выхадам са словамі: «Забіце мяне, не забівайце Айчыну!»

Ян Матэйка
Рэйтан на сойме 1773 года. 1866
Rejtan na sejmie 1773 roku
Матэрыял	палатно
Тэхніка	алейныя фарбы
Памеры	282 × 485 см
Каралеўскі палац, Варшава
(інв. ZKW/1048)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сюжэт і персанажы карціны

Сюжэт карціны апавядае аб сцэне, якая адбылася 21 красавіка 1773 года. У апошні трэці дзень працы «Падзельнага сейма», які праходзіў у Варшаве, сейм павінен быў ратыфікаваць падзел зямель Рэчы Паспалітай паміж Прусіяй, Расіяй і Аўстрыяй. Цэнтральнай фігурай карціны з'яўляецца шляхціч Тадэвуш Рэйтан, які ў роспачы спрабуе прадухіліць ганебную для яго радзімы падзею. Рэйтану, які ляжыць у дзвярах, Адам Панінскі паказвае на рускіх грэнадзёраў, якія бачныя ў зале за дзвярыма. Злева ад Панінскага намаляваны Станіслаў Шчэнсны Патоцкі (якому ў той час быў 21 год і ў зале сейма яго не было). Справа ад Панінскага каронны гетман Францыск Ксаверы Браніцкі, які закрыў твар рукамі. Гэтыя трое, як раз збіраюцца ўвайсці ў залу сейма, каб падпісаць зневажальны для Рэчы Паспалітай дагавор.

У левай частцы палатна вылучаецца фігура Франца Салезія Патоцкага. Ён намаляваны ў сабаліным футры, у позе, нібыта ён ідзе з невідушчым позіркам і працягнуўшы рукі, як сляпы. На яго грудзях намаляваны Ордэн Белага арла. Салезій Патоцкі на самай справе ў гэты дзень быў ужо мёртвы, аднак Матэйка намаляваў яго на палатне як сімвал адчаю і бяссілля найбуйнейшых польскіх магнатаў. Справа бачная галава князя Караля Станіслава Радзівіла Пане Каханку.

Злева-ззаду ад Салезія Патоцкага бачная фігура караля польскага Станіслава Аўгуста Панятоўскага, які трымае ў левай руцэ гадзіннік.

У левым вугле карціны намаляваны князь Міхаіл Фрэдэрык Чартарыйскі, які сядзіць. Справа ад яго ў расшпіленай сутане Міхал Ежы Панятоўскі, брат апошняга караля польскага Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

Над усёй мізансцэнай высіцца партрэт рускай імператрыцы Кацярыны II з дзяржавай у руцэ. Аднак злева ад партрэта імператрыцы Матэйка намаляваў маладога чалавека, у правай руцэ якога заціснутая карабела ў ножнах, а ў левай канфедэратка. Гэты малады чалавек, сімвалізуе надзею на вызваленне Рэчы Паспалітай.

У ложы ў асяроддзі дзвюх дам намаляваны рускі пасол князь Мікалай Васільевіч Рапнін, з левага боку ад якога знаходзіцца княгіня Ізабэла Чартарыйская, палюбоўніца Рапніна. Гэта яшчэ адна гістарычная вольнасць, у гэты час паслом Расіі ў Польшчы ўжо быў барон Ота Магнус фон Штакельберг.

Гісторыя карціны

Нягледзячы на супраціўленне дзеячаў польскай эміграцыі ў Парыжы і, у прыватнасці, князя Адама Ежы Чартарыйскага і яго атачэння, карціна была паказана на выставе ў Парыжы ў 1867 годзе, дзе была ўзнагароджана залатым медалём.

Карціну для сваёй калекцыі набыў імператар Аўстрыі Франц Іосіф I. У 1918 годзе ўрад Польшчы выкупіў палатно і перадало яго ў калекцыю Каралеўскага замка ў Варшаве. У верасні 1939 года карціна перайшла ў рукі немцаў, і яны эвакуіравалі палатно з Варшавы ў 1944 годзе. Карціна была знойдзена ў жудасным стане ў нямецкай Сілезіі недалёка ад горада Яленя-Гура. Палатно было адноўлена на працягу трох гадоў рэстаўрацыйных работ.

Літаратура

• Юркевіч З.Ю. Як мог знікнуць твор пра наваградца Архівавана 17 сакавіка 2024. - Культура , 2015, №6
• Островский Г. С. Ян Матейко: монографический очерк. — Искусство, 1965. — С. 126.
• Cegielski T. Rejtan. Upadek Polski // Polaków dzieje malowane. — Warszawa, 2007.