Эрзурумская бітва

Эрзуру́мская бі́тва, Эрзурумская аперацыя 1916 — буйное зімовае наступленне рускай арміі на Каўказскім фронце падчас Першай сусветнай вайны. Руская Каўказская армія разграміла 3-ю турэцкую армію і захапіла стратэгічна важны горад Эрзурум, адкрыўшы сабе дарогу ўглыб Турцыі.

Эрзурумская бітва
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна Каўказскі фронт
Захопленыя турэцкія сцягі ў Эрзуруме
Дата	28 снежня 1915 (10 студзеня 1916) — 3 (16) лютага 1916 года
Месца	Эрзурум, Асманская імперыя
Вынік	Рашучая перамога Расіі, разгром 3-й турэцкай арміі
Праціўнікі
Расійская імперыя Асманская імперыя
Камандуючыя
М. М. Юдзеніч Абдула Керым-паша
Сілы бакоў
Каўказская армія: 290 тысяч штыкоў, 35 тысяч шабляў, 150 грузавых аўтамабіляў і 20 самалётаў 3-я армія: 134 тысяч штыкоў і шабляў
Страты
2.339 забітых, 6 тысяч параненых 79 тысяч забіта, паранена і трапіла ў палон
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Агульнае становішча

Эрзурум быў «варотамі» ў Пасінскую даліну і даліну Еўфрата. Тут сыходзіліся важныя шляхі: на Батумі, на Ольты і Ардаган, ад Еўфрата ішлі дарогі на поўнач — да Трапезунду і Рызе, і на поўдзень — да Мушу і Бітлісу. Таму ў Першую сусветную вайну Эрзурум звязваў разам турэцкі фронт на Каўказе, дазваляў маніпуляваць сіламі і рэзервамі, тут знаходзілася галоўная тылавая база і цэнтр упраўлення 3-й арміі. Зразумела, такі важны пункт быў добра абаронены. Ён і раней уяўляў сабой магутную цвярдыню, але пры дапамозе немцаў туркі мадэрнізавалі старыя фартыфікацыі, узвялі новыя, дадалі кулямёты і артылерыю, і да канца 1915 года Эрзурум ўяўляў сабой велізарны раён, які цяжка непраходныя горы ў спалучэнні з магутнымі фартыфікацыйнымі збудаваннямі ператваралі ў непрыступную крэпасць. Каб трапіць у саму Пасінскую даліну, патрабавалася ўзяць моцныя Кепрыкейскія пазіцыі. За імі дарогу ў вузкім месцы паміж гарамі перакрывала крэпасць Гасан-кала. А з поўначы на далёкіх подступах Эрзурум агароджвалі ўмацаваныя населеныя пункты Тортум, Вейчыхас, Шакляры, Кызыл-Кіліса, Кош.

У канцы 1915 года завяршылася Дарданэльская аперацыя, пасля якой у туркаў вызвалялася значная ваенная групоўка, якую турэцкае камандаванне планавала перакінуць на рускі фронт, каб пераламаць ход баявых дзеянняў на сваю карысць. Гэта разумеў Юдзеніч і, апярэджваючы прыбыццё на Каўказ турэцкіх падмацаванняў, сам вырашыў перайсці ў наступ, спадзеючыся разграміць 3-ю турэцкую армію і захапіць Эрзурум, а затым і важны партовы горад Трабзон.

Каўказская армія налічвала 154 тысяч штыкоў і 27,5 тысяч шабляў пры 375 гарматах і 450 кулямётах. У туркаў у складзе 3-й арміі было 134 тысяч штыкоў і шабляў пры 122 гарматах плюс 400 гармат крэпасной артылерыі.

Туркі зімовага наступлення рускіх не чакалі, вырашыўшы, што на Каўказскім фронце наступіла непазбежная зімой паўза, і перакінулі з рускага фронту корпус Халіл-бея ў Ірак. Туды ж сталі адпраўляць першыя эшалоны войскаў, якія вызваліліся ў Дарданэлах. Планавалася да вясны разграміць брытанцаў у Месапатаміі, а потым усімі сіламі абрынуцца на войскі Юдзеніча.

Ваенны гісторык Мікалай Георгіевіч Корсун пісаў :

Перад пачаткам Эрзурумской аперацыі, у сувязі з планам стварэння ў межах Азіяцкай Турцыі «незалежнай» Вялікай Арменіі, руская дыпламатыя імкнулася, з аднаго боку, да выхаду на ўзбярэжжа Міжземнага мора, да Александрэцкага заліву, на які прэтэндавала Францыя, з другога боку — да завалодання шырокай берагавой паласой Чорнага мора і г. Сіноп, лепшай марской базай на гэтым моры; і тут ізноў сутыкаліся інтарэсы царскай Расіі і Францыі. На поўдні жа зона «перавагі» інтарэсаў Расіі прымыкала да Масульскага нафтаноснага раёна, на які адначасова прэтэндавалі Англія і Францыя ... Увогуле, Эрзурумская аперацыя прыцягнула асаблівую ўвагу Англіі да месапатамскага тэатру і выклікала з яе боку меры, накіраваныя да таго, каб не дапусціць пранікнення туды рускай арміі ... Адсутнасць узаемадзеяння рускага і англійскага камандавання на турэцкіх тэатрах дазволіла германа-турэцкаму камандаванню стварыць цяжкасці саюзнікам не толькі ў Турцыі, але і ў Персіі, Афганістане і на межах Індыі

Ход баявых дзеянняў

Сарыкамышская і Эрзурумская аперацыі

План узяцця крэпасці Эрзурум

Узяцце Кепрыкейскай пазіцыі і крэпасці Гасан-кала

Штаб Каўказскай арміі распрацаваў аперацыю па ўзяццю Кепрыкейскай пазіцыі і крэпасці Гасан-кала, прыкрываючых шлях да Эрзуруму. Галоўны ўдар наносілі на правым паўночным флангу Каўказскай арміі 2-гі Туркестанскі армейскі корпус генерала Пржэвальскага і 1-ы Каўказскі армейскі корпус генерала Каліціна. Ім прадпісвалася наступаць праз горы Гай-даг і Коджух, прарвацца праз некалькі ліній абароны і выйсці ў тыл турэцкім войскам, займаўшым Кепрыкейскую пазіцыю.

У цэнтры фронту, наносячы дапаможны ўдар на Хныс і Муш, турак атакаваў 4-ы Каўказскі корпус Дэ-Віта, Прыморская група генерала Ляхава наступала на ўзбярэжжа, Батумскі атрад караблёў павінен быў сарваць турэцкія перавозкі праз Трапезунд.

7 студзеня пасля моцнай артпадрыхтоўкі часткі 2-га Туркестанскага корпуса Пржэвальскага пайшлі ў атаку і захапілі перадавую лінію варожых акопаў на гарах Гай-дага. Туркі сталі контратакаваць. Але турэцкае камандаванне кідала ў бой свае часці паспешліва і па-асобку, і Туркестанскі корпус, адбіваючы сустрэчныя ўдары, працягваў паступова прасоўвацца наперад. 12 студзеня пачалося агульнае наступленне 2-га Туркестанскага і 1-га Каўказскага карпусоў. За двое сутак бесперапынных баёў рускія карпусы змялі левы паўночны фланг турэцкай абароны, і 14 студзеня выйшлі ў тыл Кепрыкейскай пазіцыі праціўніка, пагражаючы яе камунікацыях з Эрзурумом. Пачаліся цяжкія, кровапралітныя сустрэчныя баі.

Камандуючы 3-й турэцкай арміі Махмут Каміль-паша, каб стрымаць націск рускіх, перакінуў на поўнач часці з паўднёвага фланга, у рэшце рэшт, прыслабіўшы яго максімальна, чым скарыстаўся Юдзеніч. 18 студзеня ён нанёс удар па паслабленаму паўднёваму флангу турэцкай абароны. Абарона турак здрыганулася і развалілася. Пачалося бязладнае адступленне. Рускія захапілі больш за 2 тысяч палонных, і рынуліся ў пераслед. Юдзеніч накіраваў у прарыў з свайго рэзерву Сібірскую казачую брыгаду генерала Радаца, і яна імклівым кідком 19 студзеня з ходу ўварвалася ў крэпасць Гасан-кала, не дазволіўшы адыходзячым туркам заняць у ёй абарону. Перамяшаўшыяся часці праціўніка адкаціліся ў Эрзурум.

Крэпасць Эрзурум

Галоўная сістэма Эрзурумскіх умацаванняў уяўляла сабой цяжкапраходныя горы, умела абсталяваныя магутнымі фартыфікацыйнымі збудаваннямі.

Для нагляднасці можна ўявіць, што абрысы горных хрыбтоў у Эрзурума маюць у нейкім набліжэнні форму літары «Z» (поўнач «зверху»). Верхняя рыса — хрыбет Гяўр-даг (гара няверных (немусульман)), ніжняя — хрыбет Палантэкен. А касая рыса — горы Дэве-Бойну, якія перагароджвалі шлях да самога гораду і яго цытадэлі, які ляжыць у 10 км на захад, за «ніжнім вуглом» літары.

А «верхні правы кут» прыкрываўся сугор’ем Карга-Базар, і паміж ім і хрыбтом Гяўр-дага меўся праход Гурджы-Багаз. Горы былі сур’ёзныя, вышыня іх дасягала 2400 м, і яны былі добра ўмацаваныя.

З поўначы была пабудавана палявая абарона, а дарога праз Гурджы-Багаз замыкалася двума фартамі. Хрыбет Дэве-Бойну быў наогул ператвораны ў адзіную фартыфікацыённую пазіцыю — на ім у 2 лініі былі ўзведзены 11 фартоў: каменных шмат’ярусных вежаў з байніцамі для гармат, прыстасаваных для кругавой абароны. З поўдня, з боку хрыбта Палантэкен — яшчэ 2 форта. Подступы да форта абараняліся валамі, сістэмамі равоў, паміж імі былі ўсталяваныя прамежкавыя батарэі і кулямётныя гнёзды, здольныя крыжаваным агнём прастрэльваць ўсю мясцовасць. Агульная працягласць абарончых пазіцый складала 40 км.

План Юдзеніча

Фота М. М. Юдзеніча ў часопісе «Летапіс вайны», 1916, № 78, с. 1243.

Захапіць умацаванні Эрзурума з ходу, як крэпасць Гасан-калы, было нерэальна. Юдзеніч прыпыніў наступ і пачаў падрыхтоўку да штурму Эрзурума. Ён асабіста кіраваў працай свайго авіяатрада, ставячы задачы на дэталёвую разведку. Салдаты навучаліся маючым адбыцца дзеянням на вышынях у сваім тыле. Абдумывалася і адпрацоўвалася дакладнае ўзаемадзеянне розных родаў войскаў. Для гэтага камандуючы ўжыў новаўвядзенне, ствараючы штурмавыя атрады — на важнейшых напрамках палкам пяхоты перадаваліся гарматы, дадатковыя кулямёты і сапёрныя падраздзяленні, каб разбураць доўгачасовыя ўмацаванні ворага.

Для ўдзелу ў штурме прыцягваліся 2-гі Туркестанскі корпус і 1-ы Каўказскі, а рэзерв склалі Сібірская і 2-я Арэнбургская казачыя брыгады: усяго 60 тысяч чалавек, 166 палявых гармат, 29 гаўбіц і цяжкі дывізіён з 16 марцір калібра 152 мм. На падрыхтоўку адводзілася 3 тыдні.

Задума Юдзеніча складалася ў тым, каб прарваць фронт на паўночным правым флангу і, абышоўшы самыя магутныя абарончыя пазіцыі турак, ударыць на Эрзурум з заходняга, унутранага боку хрыбта Дэве-Бойну у фланг і тыл 3-й турэцкай арміі. Каб вораг не мог узмацніць адныя ўчасткі за кошт іншых, атакаваць яго трэба было адначасова па ўсёй лініі ўмацаванняў, дзесяццю калонамі, без прадышак, кругласутачна. Свае сілы Юдзеніч размеркаваў нераўнамерна, і надыходзячыя калоны былі нераўназначная. Удары наносіліся як бы са «ступеністым» нарошчваннем і ўзаемным узмацненнем у бок правага крыла.

Узяцце Эрзурума

Пры пачатку штурму Юдзеніч вырашыў выкарыстаць фактар раптоўнасці і атакаваць турэцкія пазіцыі ноччу пад прыкрыццём завеі. Атакуючыя рускія часткі ў сваіх маскхалатах станавіліся нябачнымі ворагу.

Наступленне было прызначана на 11 лютага. Артпадрыхтоўка пачалася ў 14.00, а ў 23 гадзіны рускія войскі пайшлі на штурм. Чаканні Юдзеніча апраўдаліся, туркі, не бачачы атакуючыя рускія часці, вымушаны былі весці агонь усляпую, наўздагад, практычна не прычыняючы шкоды. Рускія салдаты ўварваліся на пазіцыі праціўніка.

Трафейная турэцкая гармата ва ўзятым рускімі войскамі Эрзуруме. Пачатак 1916

На працягу двух сутак байцы ўдарных груп узламвалі паўночны фланг турэцкай абароны, бяручы адну ўмацаваную пазіцыю за другой, захопліваючы адзін непрыступны форт за іншым, і 13 лютага выйшлі да самага моцнага і апошняга рубяжа абароны крэпасці на паўночным флангу, форта Тафта. 14 лютага форт Тафта, які быў атакаваны кубанскімі пластунами і стралкамі 2-га Туркестанскага корпуса, паў.

Увесь паўночны фланг турэцкай сістэмы ўмацаванняў быў узламаны і рускія войскі выйшлі ў тыл эрзурумской абароны. Тады Юдзеніч загадаў корпусу Пржэвальскага змяніць кірунак удару і рухацца не на Эрзурум, а павярнуць на захад, на Аш-калу, і перахапіць паведамленні 3-й турэцкай арміі. У прарыў была ўведзена конніца: Сібірская брыгада і полк 5-й казацкай дывізіі. Адначасова 1-ы Каўказскі корпус Каліціна аднавіў атакі з фронту, і туркі затрывожыліся — рускія выходзілі ім у глыбокі тыл, пагражаючы перарэзаць шляхі адыходу. Яшчэ трымаючыяся фарты ператвараліся ў пасткі.

Турэцкія часці пачалі спешна пакідаць гэтыя фарты — Узун-Ахмет, Кабурга, Артаюнаў, Сівішык. Сам Эрзурум абараняць ужо ніхто не стаў. Уся 3-я турэцкая армія з турэцкім і нямецкім камандаваннем на чале накіравалася наўцёкі. У 5 гадзін раніцы 16 лютага частцы Каўказскай арміі без бою ўвайшлі ў Эрзурум.

Тэлеграма вялікага князя Мікалая Мікалаевіча (Малодшага) імператару Мікалаю II аб падзенні Эрзурума.

Вынікі

Каўказская армія генерала Юдзеніча прасунуліся на 150 км. Турэцкая 3-я армія была цалкам разгромлена. Яна страціла больш за палову свайго складу: 66 тысяч чалавек забітымі і параненымі, 13 тысяч трапіла ў палон. Было ўзята таксама 9 сцягоў і 323 гарматы. Руская армія страціла 2339 забітымі і 6 тысяч параненымі.

Узяцце Эрзурума адкрыла рускім шлях на Трапезунд (Трабзон), які быў узяты ў красавіку, а пазней, у ліпені, быў узяты Эрзінджан. Руская армія глыбока прасунулася на тэрыторыю Асманскай імперыі.

З ілюстраванага часопіса «Іскры» ад 3 красавіка 1916 года:

Ад Эрзерум да Трапезунда. Нашыя доблесныя каўказскія войскі, заняўшы Эрзурум і пакінуў яго далёка ззаду сябе, пераможна прасоўваюцца наперад. Заняўшы 15-га сакавіка горад Офь і фарсіраваўшы раку Огене-дэрэ, яны ўступілі на плацдарм, зрэзаны паралельна бягучымі ў глыбокіх далінах рэкамі і ручаямі. Прыходзіцца весці атакі ў вельмі глыбокім снезе, пераадольваючы пры гэтым вялікую колькасць горных расколін. На гэтым плацдарме, які затуляе подступы да Трапезунда, туркі аказваюць упарты супраціў, але нашы, збіваючы ворага, ужо 24-га сакавіка перайшлі другую раку Кара-дэрэ. Адкінуўшы непрыяцеля за раку Карэ-дэрэ, нашы войскі падышлі амаль да самога гораду Сюрмене і зараз знаходзяцца ў адлегласці ўсяго 28 вёрст ад Трапезунда.

З дакладу кандыдата гістарычных навук Аруцюняна Авага:

Кіраўнік Армянскай епархіі Грузіі біскуп Месроп пісаў намесніку Каўказа, вялікаму князю Мікалаю Мікалаевічу: «З гэтага часу Арменія вызваляецца ад найстрашнейшага турэцкага прыгнёту, і народ армянскі, дабраслаўляючы Вашае імя, як святое, перадае сваім будучым пакаленням». Намеснік адказаў: «Ды дапаможа Бог для ўсеагульнага дабра замацаваць назаўжды Эрзурум як частку адзінай Расійскай дзяржавы і тым самым пакласці канец векавым пакутам хрысціян, якія знаходзяцца пад турэцкім прыгнётам».

Літаратура

• Корсун Н. Г. Эрзерумская операция. — М.: Воениздат НКО СССР, 1938. — 170 с.
• Масловский Е. В. Мировая война на кавказском фронте, 1914—1917 г.: стратегический очерк. — М. :Вече, 2015. — 544 с. — ISBN 978-5-4444-1754-6
• Российская государственная библиотека. Забытые герои. Потерянные победы. Кавказский фронт Первой мировой войны 1914-1918. Виртуальные выставки Российской государственной библиотеки (2014).
• Le GENERAL G. Korganoff. La Participation des Arméniens à la Guerre Mondiale sur le Front du Caucase Архівавана 20 лютага 2018. (Paris: Masis, 1927), 208 p. / Корганов Г. Г. Участие армян в мировой войне на Кавказском фронте (1914 — 1918). — М. МАКС Пресс, 2011. — 184 с. — ISBN 978-5-31703-563-1.