Вікіпедыя

Араба-ізраільскі канфлікт

Араба-ізраільскі канфлікт (араб. الصراع العربي الإسرائيلي‎‎, іўр.: הסכסוך הישראלי-ערבי) — супрацьстаянне паміж шэрагам арабскіх краін, а таксама арабскімі ваенізаванымі радыкальнымі групоўкамі, якія маюць падтрымку з боку часткі карэннага арабскага насельніцтва акупаваных Ізраілем палесцінскіх тэрыторый, з аднаго боку, і сіянісцкім рухам, а затым і дзяржавай Ізраіль, з другога. Нягледзячы на тое, што дзяржава Ізраіль была створана толькі ў 1948 годзе, фактычна гісторыя канфлікту ахоплівае каля стагоддзя, пачынаючы з канца XIX стагоддзя, калі быў закладзены палітычны сіянісцкі рух, які паклаў пачатак барацьбе яўрэяў за стварэнне ўласнай дзяржавы.

Араба-ізраільскі канфлікт
Ізраіль і члены Лігі арабскіх дзяржаў      Ліга арабскіх дзяржаў      Ізраіль      Ваявалі супраць Ізраіля      Заходні бераг ракі Іардан і Сектар Газа

Ізраіль і члены Лігі арабскіх дзяржаў

     Ліга арабскіх дзяржаў      Ізраіль
     Ваявалі супраць Ізраіля      Заходні бераг ракі Іардан і Сектар Газа
Дата 1948 — цяперашні час
Месца Блізкі Усход
Вынік Канфлікт працягваецца
Праціўнікі

Арабскія краіны

Ізраіль
Страты
каля 46000 ваеннаслужачых забіта каля 9000 ваеннаслужачых забіта
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пасля распаду Асманскай імперыі ў выніку яе паразы ў Першай сусветнай вайне канфлікт паміж яўрэямі-сіяністамі і арабскім насельніцтвам Палесціны зводзіўся, галоўным чынам, да дамаганняў да тэрытарыяльнага кантролю падмандатнай Палесціны. У ходзе напаленай сітуацыі ў другой чвэрці XX стагоддзя да геапалітычнага складніку дадаліся таксама рэлігійны і культурны аспекты, якія ўзмацняюць міжнацыянальную розніцу. У 1948 годзе суседнія арабскія краіны абвясцілі вайну створанай яўрэйскай дзяржаве. Такім чынам, канфлікт выйшаў за межы Палесціны і перарос у канфлікт паміж Ізраілем і ўсімі астатнімі арабскімі дзяржавамі ў рэгіёне. Са складаннем мірнага дагавора з Егіптам у 1979 годзе і Іарданіяй у 1994 годзе лік варожых да Ізраіля дзяржаў скараціўся. У рамках буйнамаштабнага араба-ізраільскага канфлікту прынята вылучаць рэгіянальны палесціна-ізраільскі канфлікт, абумоўлены, у першую чаргу, сутыкненнем тэрытарыяльных інтарэсаў яўрэяў і арабаў, якія жывуць у Палесціне. У апошнія гады менавіта гэты канфлікт з'яўляецца крыніцай палітычнай напружанасці і адкрытых узброеных сутыкненняў у рэгіёне.

Гісторыя

правіць

Канфлікты да 1948 года

правіць

У канцы XIX стагоддзя многія еўрапейскія яўрэі куплялі зямлю ў асманскага султана і яго агентаў. У той час, Іерусалім не выходзіў за межы гарадской сцяны, у ім налічвалася ўсяго некалькі дзясяткаў тысяч чалавек. У тыя часы яўрэі стваралі свае паселішчы, кібуцы, у якім жылі толькі прадстаўнікі яўрэйскай нацыі.

Да Першай сусветнай вайны, Блізкі Усход, уключаючы Палесціну, быў пад кантролем Асманскай імперыі амаль 500 гадоў. У апошнія гады сваёй імперыі туркі пачалі падтрымліваць ідэю пра турэцкую этнічную ідэнтычнасць, сцвярджаючы пра прывіліяванае становішча туркаў у межах імперыі, што прывяло ў выніку да дыскрымінацыі ў дачыненні да арабаў[1]. Абяцанне вызвалення ад асманаў прымусіла шматлікіх яўрэяў і арабаў падтрымаць саюзніцкія дзяржавы падчас Першай сусветнай вайны, што прывяло да з'яўлення шырокага арабскага нацыяналізму.

 
яўрэйскі аўтобус абсталяваны дротам, які абараняе шкло ад камянёў і гранат. Канец 1930-х.

У 1915—1916 гадах, падчас Першай сусветнай вайны, брытанскі вярхоўны камісар у Егіпце, сэр Генры Мак-Магон, таемна перапісваўся з Хусейнам ібн Алі, асманскім губернатарам Меккі і Медзіны. Мак-Магон пераканаў Хусейна весці арабскае паўстанне супраць Асманскай імперыі, якая ў тыя часы з'яўлялася саюзнікам Германіі. Мак-Магон абяцаў, што калі арабы падтрымаюць Вялікабрытанію ў вайне, брытанскі ўрад будзе падтрымліваць стварэнне незалежнай арабскай дзяржавы пад Хашыміцкім панаваннем у арабскіх правінцыях Асманскай імперыі, уключаючы Палесціну. Арабскае паўстанне на чале з Томасам Эдуардам Лоўрэнсам і сынам Хусейна Фейсалам паспяхова скончылася і Брытанія ўзяла пад свой кантроль большую частку арабскіх правінцый Асманскай імперыі.

У 1917 годзе брытанскі ўрад выдаў Дэкларацыю Бальфура, у якой гаварылася, што ўрад добразычліва разглядае «стварэнне ў Палесціне нацыянальнай дзяржавы для яўрэйскага народа». Дэкларацыя была выпушчана ў выніку веры некаторых членаў урада, у тым ліку прэм'ер-міністра Лойда Джорджа, што яўрэйская падтрымка неабходная для перамогі ў вайне. Тым не менш, заява выклікала вялікі непакой у арабскім свеце[2]. Пасля вайны, тэрыторыя перайшла пад брытанскае праўленне ў якасці брытанскага мандата ў Палесціне. Вобласці, якія былі даручаны Брытаніі, уключала тэрыторыі сённяшніх Ізраіля, Іарданіі, Заходні бераг ракі Іардан і сектар Газа.

Менавіта ў гэты момант яўрэйская іміграцыя ў Палесціну значна павялічылася. Да 1931 года 17% насельніцтва Палесціны былі яўрэямі, павялічыўшыся на шэсць працэнтаў з 1922 года[3]. яўрэйская іміграцыя павялічылася неўзабаве пасля прыходу да ўлады нацыстаў у Германіі, у выніку чаго яўрэйскае насельніцтва ў Палесціне павялічылася ў два разы[4]. Палесцінскыя арабы палічылі гэта хуткі прыток яўрэйскіх імігрантаў як пагрозу сваёй радзіме і сваёй ідэнтычнасці як народа. Больш за тое, яўрэйская палітыка была накіравана на выкуп зямлі і забарону занятасці арабаў на аб'ектах прамысловасці і фермах, якія належалі яўрэям, што вельмі абурыла палесцінскую арабскую абшчыну[5]. Дэманстрацыі з пратэстамі да існай сітуацыі былі праведзены яшчэ ў 1920 годзе. Пратэстуючыя выступалі супраць таго, што для яўрэйскіх імігрантаў былі ўстаноўлены прэферэнцыі брытанскім мандатам. Гэтае абурэнне прывяло да выбухаў гвалту. У сакавіку 1920 года першы гвалтоўны інцыдэнт адбыўся ў Тэль-Хай, і ў тым жа годзе пачаліся беспарадкі ў Іерусаліме. У 1922 годзе Уінстан Чэрчыль у сваёй «Белай кнізе» паспрабаваў супакоіць арабскае насельніцтва, адмаўляючы, што стварэнне яўрэйскай дзяржавы было намерам Дэкларацыі Бальфура. У 1929 годзе пасля дэманстрацыі палітычнай партыі Бейтар, якая была ўзначалена Уладзімірім Жабацінскім ў Сцяны Плачу, у Іерусаліме пачаліся масавыя беспарадкі, якія пашырыліся на ўсю Палесціну. У выніку 67 яўрэяў былі забіты ў горадзе Хеўрон, што стала вядома як Гвалт у Хеўроне. На працягу тыдня гвалтаў, па меншай меры 116 арабаў і 133 яўрэяў[6] былі забіты і 339 параненыя[7].

У 1930-х гадах Із ад-Дзін аль-Касам арганізаваў і стварыў ваенізаваную арганізацыю «Чорная Рука», якая мела антысіянісцкія і антыбрытанскія настроі. Ён завербаваў і арганізаваў ваенную падрыхтоўку для сялян і да 1935 года ён прыцягнуў у шэрагі сваёй арганізацыі ад 200 да 800 чалавек. Баявыя разлікі былі ўзброены бомбамі і агнястрэльнай зброяй, якую яны выкарыстоўвалі, каб забіваць сіянісцкіх пасяленцаў у гэтым раёне, а таксама бралі ўдзел у кампаніях вандалізму ў яўрэйскіх паселішчах[8]. Да 1936 года, эскалацыя напружанасці прывяла да арабскага паўстання ў 1936—1939 гадах у Палесціне[9].

 
План ААН па падзелу Палесціны

У адказ на арабскі ціск[10], Брытанскія ўлады значна скарацілі лік яўрэйскіх імігрантаў у Палесціну. Гэтыя абмежаванні засталіся ў сіле да заканчэння тэрміну дзеяння мандата, у перыяд, які супаў з уцёкамі яўрэяў з Еўропы ад нацыстаў. Як следства, большасць яўрэйскіх перасяленцаў прыязджалі ў Палесціну незаконна, што прывяло да далейшага павілічэння напружанасці ў рэгіёне. Пасля некалькіх няўдалых спроб вырашыць праблему дыпламатычным шляхам, брытанскія ўлады звярнуліся да створанай Арганізацыі Аб'яднаных Нацый за дапамогай. 15 мая 1947 года ААН прызначыў камітэт, які складаўся з прадстаўнікоў адзінаццаці дзяржаў. Для таго, каб камітэт меў больш нейтральную пазіцыю, ні адна з вялікіх дзяржаў у ім прадстаўлена не была[11]. Пасля пяці тыдняў даследаванняў сітуацыі ў Палесціне, камісія рэкамендавала стварыць дзяржавы для яўрэяў і арабаў у Палесціне. Гэтае рашэнне пра стварэнне «дзвюх дзяржаў» было прынята 181-й рэзалюцыяй Генеральнай Асамблеі ААН у лістападзе 1947 года 33 галасамі «за» і 13 «супраць», пры гэтым 10 членаў устрымаліся. Арабскія дзяржавы, якія складалі Лігу арабскіх дзяржаў, прагаласавалі супраць. У той жа час, у Палесціне арабы і яўрэі пачалі адктырую барацьбу за кантроль пад стратэгічнымі пазіцыямі ў рэгіёне. Паводле дадзеных гвалты назіраліся з абедзвюх бакоў[12].

За некалькі месяцаў да заканчэння тэрміну дзеяння мандата ізраільская арганізацыя самаабароны Хагана распачала шэраг наступаў, у выніку якіх яны атрымалі кантроль над усёй тэрыторыяй, якая прызначалася ААН для яўрэйскай дзяржавы. Але разам з тым значна павялічыўся лік уцекачоў з захопленых гарадоў, як Тверыя, Хайфа, Цфат, Бэйт-Шыян і Яфа. У пачатку 1948 года Вялікабрытанія абвясціла пра свой цвёрды намер спыніць дзеянне свайго мандата ў Палесціне 14 мая[13]. У адказ на гэта прэзідэнт ЗША Гары Трумэн выступіў з заявай 25 сакавіка і прапанаваў узяць апеку над тэрыторыяй ААН, заявіўшы, што вырашыць сітуацыю мірным шляхам у абодвух народаў не атрымаеца.

14 мая 1948 года, у дзень афіцыйнага заканчэння мандата і за дзень да гэтага вялікая частка брытанскага войска сышла, а Ізраіль абвясціў пра сваю незалежнасць і суверэнітэт, аднак не пазначыў свае межы. На наступны дзень, Ліга арабскіх дзяржаў афіцыйна пацвердзіла сваю нязгоду з планам стварэння «дзвюх дзяржаў» у лісце да ААН[14]. У гэты дзень арміі Егіпта, Лівана, Сірыі, Іарданіі і Ірака ўварваліся на тэрыторыю вызначанай арабскай часткі Палесціны, паклаўшы тым самым пачатак араба-ізраільскай вайны. Ізраільскія сілы абароны адбілі ў войска арабскіх краін часткі акупаваных тэрыторый, пашырыўшы тым самым свае межы за першапачатковы падзелу ААН[15]. Да снежня 1948 года Ізраіль кантраляваў большую частку Палесціны на захад ад ракі Іардан. Астатняя частка была пад кантролем рэгулярнай арміі Іарданіі, гэтая вобласць атрымала назву Заходняга берага, а сектар Газа кантраляваўся Егіптам. Да і падчас гэтага канфлікту каля 713 тысяч палесцінскіх арабаў пакінулі свае паселішчы і сталі ўцекачамі, у прыватнасці, з-за абяцання ад арабскіх лідараў, што яны змогуць вярнуцца, калі вайна ўжо пераможана. Многія палесцінцы беглі з раёнаў бо былі напалоханы гвалтамі, якія праводзіліся ізраільскімі ваенізаванымі атрадамі, як Іргун і Лехі, у дачыненні да цывільнага арабскага насельніцтва. Вайна скончылася складаннем мірнага дагавора ў 1949 годзе паміж Ізраілем і кожным з яго арабскім суседам.

Перыяд з 1948 па 1967 гады

правіць

Да прыняцця Арганізацыяй Аб'яднаных Нацый рэзалюцыі нумар 181 у лістападзе 1947 года і абвяшчэння дзяржавы Ізраіль у маі 1948 года, у шэрагу арабскіх краін былі прыняты дыскрымінацыйныя меры ў дачыненні да мясцовага яўрэйскага насельніцтва. Статус яўрэйскіх грамадзян у арабскіх дзяржавах рэзка пагоршыўся з цягам араба-ізраільскага канфлікту 1948 года. Асноўныя антыяўрэйскія беспарадкі ўспыхнулі ва ўсім арабскім свеце ў снежні 1947 года, яўрэйскія абшчыны асабліва моцна пацярпелі ў Сірыі і Адэне, дзе было зафіксавана сотні забітых і параненых. Да сярэдзіны 1948 года, амаль усе яўрэйскія абшчыны ў арабскіх краінах пацярпелі ад нападаў і іх стан рэзка пагоршыўся. яўрэі ў адпаведнасці з ісламскімі рэжымамі былі адарваныя ад свайго даўняга жыхарства альбо сталі палітычнымі закладнікамі араба-ізраільскага канфлікту. У выніку, вялікая колькасць яўрэяў беглі альбо былі вымушаныя эмігрыраваць з арабскіх краін і некаторых мусульманскіх краін. Антыяўрэйскі гвалт і пераслед стаў ініцыятарам першай хвалі зыходу і многіх наступных. У Лівіі яўрэі былі пазбаўленыя грамадзянства, а таксама ў Іраку, дзе іхняя маёмасць была канфіскавана[16]. Егіпет выгнаў вялікую частку сваёй яўрэйскай абшчыны ў 1956 годзе, у той час як Алжыр пазбавіў сваіх яўрэяў грамадзянства толькі пасля здабыцця незалежнасці ў 1962 годзе. Большасць з іх бегла ў сувязі з пагаршэннем палітычнага становішча, аднак некаторыя эмігрыравалі па ідэалагічных чынніках[17].

Звыш за 700 тысяч яўрэяў эмігрыравала ў Ізраіль паміж 1948 і 1952 гадамі і прыкладна 285 тысяч з іх прыехалі з арабскіх краін[18]. Да канца 1960-х гадоў, звыш за 850 тысяч яўрэяў пакінулі родныя мясціны прыкладна з дзесяці арабскіх краін. Сёння, менш за 7 тысяч яўрэяў застаюцца ў гэтых краінах на сталым жыхарстве. Індывідуальная і камунальная маёмасць была канфіскавана без кампенсацыі[19][20][21]. У цяперашні час гэтыя яўрэі-імігратны і іх нашчадкаў, складаюць 41% ад агульнага насельніцтва Ізраіля[22].

У выніку перамогі Ізраіля ў вайне за незалежнасць 1948 года, арабы, якія пакінулі свае дамы на яўрэйскай тэрыторыі, не змаглі вярнуцца ў родныя мясціны. Акрамя таго, любы яўрэі на Заходнім беразе альбо ў сектары Газы быў выгнаны са сваёй маёмасці і дамоў у Ізраіль. Палесцінскія ўцекачы, ёсць пашчадкі тых, хто сышоў, і адказнасць за іх зыход з'яўляецца прадмет спрэчкі паміж ізраільскім і палесцінскім бокам[23].

 
Ізраільскія салдаты ля знішчанага Егіпецкага самалёта

У 1956 годзе Егіпет зачыніў Тыранскі праліў для праходу ізраільскіх суднаў і блакіраваў Акабскі заліў у парушэнне Канстанцінопальскай кнвенцыі 1888 года. Многія сцвярджалі, што гэта з'яўляецца таксама парушэннем мірнага пагаднення 1949 года[24][25]. 26 ліпеня 1956 года Егіпет нацыяналізаваў кампанію Суэцкага канала і зачыніў канал для ізраільскіх суднаў[26]. Ізраіль адказаў 29 кастрычніка 1956 года, уварваўшыся на Сінайскі паўвостраў пры брытанскай і французскай падтрымцы. Падчас крызы Суэцкага канала, Ізраіль захапіў сектар Газы і Сінайскі паўвостраў, але з-за ціску з боку ЗША і Арганізацыі Аб'яднаных Нацый быў вымушаны спыніць далейшы наступ[27]. Ізраіль пагадзіўся вывесці войскі з тэрыторыі Егіпта, які пагадзіўся свабоду суднаходства ў рэгіёне і дэмілітарызацыі Сіная, дзеля кантралю за якой ААН разгарнула спецыяльную камісію[28]. Аднак камісія працавала толькі з боку Егіпецкай мяжы ў той час, калі Ізраіль адмовіўся дазволіць працаваць на сваёй тэрыторыі[29].

19 мая 1967 года, Егіпет выгнаў назіральнікаў ААН, і перакінуў каля 100 тысяч салдат на Сінайскі паўвостраў да ізраільскай мяжы[30]. Ён зноўку зачыніў Тыранскі праліў для праходу ізраільскіх суднаў[31], вярнуўшы сітуацыю 1956 года, калі Ізраіль быў блакіраваны. 30 мая 1967 года, Іарданія падпісала пакт аб узаемнай абароне з Егіптам. 5 чэрвеня Ізраіль пачаў наступ на Егіпет. ВПС Ізраіля знішчылі большую частку Егіпецкіх ВПС падчас нечаканага нападу, а затым павярнуліся на ўсход і знішчылі ваенныя самалёты Іарданіі, Сірыі і Іраку. Гэтая падзея стала найважнейшым элементам перамогі Ізраіля ў Шасцідзённай вайне[32]. У канцы вайны, Ізраіль атрымаў кантроль над Сінайскага паўвостравам, сектарам Газы, Заходнім берагам, Усходнім Іерусалімам, фермамі Шэбаа і Галанскімі вышынямі. Вынікі вайны ўплываюць на геапалітыку рэгіёну і па сённяшні дзень.

Крыніцы

правіць
  1. ↑ Fraser, T.G. «The Middle East: 1914—1979». St. Martin's Press, New York. (1980) Pg. 2
  2. ↑ Segev, Tom (2000): «One Palestine, Complete», pp. 48-49, Abacus, ISBN 0-349-11286-X.
  3. ↑ Lesch, Ann M. and Tschirgi, Dan. «Origins and Development of the Arab-Israeli Conflict». Greenwood Press: West Port, Connecticut. (1998). Pg. 47
  4. ↑ Smith, Charles D. «Palestine and the Arab Israeli Conflict: A History With Documents». Bedford/St. Martin's: Boston. (2004). Pg. 129
  5. ↑ Lesch, Ann M. and Tschirgi, Dan. «Origins and Development of the Arab-Israeli Conflict». Greenwood Press: West Port, Connecticut. (1998). Pg.47,51
  6. ↑ San Francisco Chronicle, Aug. 9, 2005, «A Time of Change; Israelis, Palestinians and the Disengagement»
  7. ↑ NA 59/8/353/84/867n, 404 Wailing Wall/279 and 280, Archdale Diary and Palestinian Police records.
  8. ↑ Segev, Tom (1999). «One Palestine, Complete». Metropolitan Books. pp. 360—362. ISBN 0805048480.
  9. ↑ Lesch, Ann M. and Tschirgi, Dan. «Origins and Development of the Arab-Israeli Conflict». Greenwood Press: West Port, Connecticut. (1998). Pg.
  10. ↑ «The Struggle against Jewish Immigration to Palestine». Middle Eastern Studies. July 1, 1998.
  11. ↑ Smith, Charles D. «Palestine and the Arab Israeli Conflict: A History With Documents». Bedford/St. Martin's: Boston. (2004). Pg. 186
  12. ↑ Fraser, T.G. «The Middle East: 1914—1979». St. Martin's Press, New York. (1980). Pg. 41
  13. ↑ Stefan Brooks (2008). «Palestine, British Mandate for». In Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict. 3. Santa Barbara, California: ABC- CLIO. pp. 770. ISBN 978-1-85109-842-2.
  14. ↑ «Statement by the Arab League States Following the Establishment of the State of Israel». 15 May 1948.
  15. ↑ Smith, Charles D. «Palestine and the Arab Israeli Conflict: A History With Documents». Bedford/St. Martin's: Boston. (2004). Pg. 198
  16. ↑ Aharoni, Ada (Volume 15, Number 1/March 2003). «The Forced Migration of Jews from Arab Countries» Архівавана 10 кастрычніка 2017.. Routledge, part of the Taylor & Francis Group.
  17. ↑ «Aliyeh to Israel: Immigration under Conditions of Adversity» Архівавана 26 ліпеня 2020. - Shoshana Neumann, Bar-Ilan University, page 10.
  18. ↑ «Jewish History. 1940s» Архівавана 11 кастрычніка 2008.. Jewish Agency for Israel.
  19. ↑ Irwin Cotler: «Jewish refugees from Arab countries: The case for rights and redress» Архівавана 23 ліпеня 2011.
  20. ↑ «Why Jews Fled the Arab Countries» Архівавана 4 снежня 2008.. Ya'akov Meron. Middle East Quarterly, September 1995
  21. ↑ «Jews in Grave Danger in All Moslem Lands» Архівавана 25 верасня 2010.. The New York Times, May 16, 1948
  22. ↑ «All I wanted was justice» - Adi Schwarz, Haaretz.
  23. ↑ Morris, Benny (2004). «The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited». Cambridge University Press. P.114
  24. ↑ Howard M. Sachar. «A History of Israel from the Rise of Zionism to Our Time». Alfred A. Knopf (New York). 1976. p. 455. ISBN 0-394-28564-5.
  25. ↑ «Background Note: Israel». US State Department.
  26. ↑ «1956: Egypt Seizes Suez Canal». British Broadcasting Service.
  27. ↑ «UN GA Resolution 997». Mideast Web.
  28. ↑ «Israel - MSN Encarta».
  29. ↑ «First United Nations Emergency Force». Unef I - Background
  30. ↑ Lorch, Netanel (2003-09-02). «The Arab-Israeli Wars». Israeli Ministry of Foreign Affairs.
  31. ↑ «Egypt Closes Gulf Of Aqaba To Israel Ships: Defiant move by Nasser raises Middle East tension», The Times, Tuesday, May 23, 1967; pg. 1; Issue 56948
  32. ↑ «The Disaster of 1967». The Jordanian Government.

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Араба-ізраільскі_канфлікт&oldid=4847510"