Іарданія

Іарданія (араб. أردن‎‎ — У́рдун), Іарданскае Хашымідскае Каралеўства (араб. المملكة الأردنية الهاشمي‎‎ — аль-Мамля́ка аль-Урдуні́я аль-Хашымі́я) — арабская дзяржава ў Азіі, мяжуе з Сірыяй, Іракам, Саудаўскай Аравіяй, Ізраілем і Палесцінай. Мае выхад да Чырвонага мора (Акабскі заліў). Краіна падзяляецца на 12 губернатарстваў.

Іарданскае Хашыміцкае Каралеўства
المملكة الأردنية الهاشمية‎
(аль-Мамляка аль-Урдунія аль-Хашымія)

Сцяг Іарданіі Герб Іарданіі
Дэвіз: «الله، الوطن، الملك‎ (Бог, Радзіма, Кароль)»
Гімн: «السلام الملكي الأردني‎ (Ас-салам аль-малакі аль-урдуні)»
Дата незалежнасці	25 мая 1946 (ад Вялікабрытаніі)
Афіцыйная мова	арабская
Сталіца	Аман
Найбуйнейшы горад	Аман, Ірбід, Эз-Зарка
Форма кіравання	Канстытуцыйная манархія
Кароль Прэм'ер-міністр	Абдала II Амар Разаз
Дзярж. рэлігія	Іслам (суніцкай плыні)
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	110-я ў свеце 92 300 км² 0,01
Насельніцтва • Ацэнка (2012) • Шчыльнасць	6 259 932 чал. 68 чал./км²
ВУП   • Разам (2010)   • На душу насельніцтва	$34 530 млн.  (103-ы) $5400
ІРЧП (2011)	▲ 0,698 (сярэдні) (95-ы)
Валюта	Іарданскі дынар
Інтэрнэт-дамен	.jo
Код ISO (Alpha-2)	JO
Код ISO (Alpha-3)	JOR
Код МАК	JOR
Тэлефонны код	+962
Часавыя паясы	+3

Гісторыя

Пасля сканчэння Першай сусветнай вайны тэрыторыя сучаснай Іарданіі (звалася Трансіарданіяй) была ўключаная ў склад брытанскай падмандатнай тэрыторыі Палесціна. Аднак у 1921 годзе Вялікабрытанія палічыла мэтазгодным стварыць тут арабскую адміністрацыю на чале з эмірам Абдалой, якая каардынавала б сваю дзейнасць з прызначаным Лонданам камісарам.

25 мая 1946 года краіна была абвешчаная незалежнай дзяржавай і пераназваная ў Іарданскае Хашымідскае Каралеўства.

Падчас араба-ізраільскай вайны (1948—1949) Іарданія заняла тэрыторыю Заходняга берагу ракі Іардан (5,9 тыс. км²). У чэрвені 1967 года Заходні бераг быў акупіраваны Ізраілем. 31 ліпеня 1988 года Кароль Хусейн абвясціў аб скасаванні адміністрацыйна-юрыдычных сувязяў паміж Іарданіяй і Заходнім берагам.

Дзяржаўны лад

Іарданія — канстытуцыйная манархія. Заканадаўчая ўлада ў адпаведнасці з канстытуцыяй (прынятая 1 студзеня 1952) належыць каралю і Нацыянальнаму сходу (парламенту).

З 11 жніўня 1952 года па 7 лютага 1999 года пры ўладзе знаходзіўся кароль Хусейн бен Талал. Пасля яго смерці 7 лютага 1999 г. сталец перайшоў да старэйшага сына ад другога шлюбу — Абдале II бен Аль-Хусейну.

Нацыянальны сход па канстытуцыі складаецца з двух палат. Ніжняя — Палата дэпутатаў — абіраецца на 4 гады шляхам усеагульнага, прамога і таемнага галасавання. Апошні раз выбары праводзіліся ў чэрвені 2003 году на аснове прынятай у чэрвені 2001 году новай рэдакцыі Закона аб выбарах, у адпаведнасці з якім, у прыватнасці, была павялічана колькасць дэпутацкіх месцаў (з 80 да 110), паніжаны ўзроставы цэнз выбаршчыкаў (з 19 да 18 гадоў). З мэтай далейшай дэмакратызацыі была ўведзеная «жаночая квота» — 6 месцаў у парламенце. У снежні 2003 г. старшынёй палаты абраны А. Маджалі. Верхняя палата — Сенат (тэрмін паўнамоцтваў 4 гады, аднак у выпадку роспуску Палаты дэпутатаў сесіі Сенату таксама перапыняюцца) складаецца з 55 членаў, прызначаных персанальна каралём. Старшыня Сената (з чэрвеня 1997) — З. Рыфаі.

Унутрыпалітычнае становішча ў Іарданіі на працягу апошніх гадоў застаецца стабільным. З 1988 года ў каралеўстве здзяйсняецца праграма паэтапнай «дэмакратызацыі» грамадства. У 1992—1993 гг. былі скасаваныя надзвычайныя законы, легалізаваная дзейнасць палітычных партый. Найбуйнейшая апазіцыйная партыя Фронт ісламскага дзеяння прадстаўленая ў ніжняй палаце парламента самастойнай фракцыяй (17 дэпутатаў).

З канца 2003 Абдала II ініцыяваў рэалізацыю маштабнага праекту агульнанацыянальнага дыялогу па пытаннях дэмакратычнага развіцця краіны, уключаючы такія тэмы, як пашырэнне грамадзянскіх праў і свабод, у тым ліку падвышэнне ролі жанчын у сацыяльна-палітычнага жыцці, лібералізацыя СМІ, барацьба з карупцыяй. Традыцыйна павышаную ўвагу кароль надае ўмацаванню сілавых структураў. Зараз узброеныя сілы Іарданіі складаюць каля 90 тысяч чалавек.

Знешняя палітыка

Прыярытэтным напрамкам вонкавай палітыкі Іарданіі з’яўляецца блізкаўсходняе ўрэгуляванне. З 1991 яна актыўна ўдзельнічае ў мірным працэсе. 26 кастрычніка 1994 каралеўства падпісала мірную дамову з Ізраілем. Галоўны вектар высілкаў іарданцаў у палесціна-ізраільскіх справах накіраваны на спыненне гвалту, стабілізацыю становішчы і хутчэйшае выкананне «дарожнай карты».

У пытаннях урэгулявання вакол Ірака Аман зыходзіць з неабходнасці пасоўвання наперад згодна з рэзалюцыяй 1546 СБ ААН, і дасягнення нацыянальнай згоды ў гэтай краіне. У каралеўстве выказваюць сур’ёзную занепакоенасць з нагоды магчымай маргіналізацыі сунітаў у Іраку, а таксама верагоднасці дэзінтэграцыі іракскай дзяржавы.

Значная ўвага надаецца далейшаму ўмацаванню палітыка-эканамічнага ўзаемадзеяння з арабскімі краінамі, у першую чаргу Егіптам, Сірыяй, дзяржавамі Персідскага заліву.

ЗША і Вялікабрытанія разглядаюцца ў Іарданіі ў якасці важкіх знешнепалітычных партнёраў. У 2000 Іарданія стала чацвёртай дзяржавай у свеце, якая падпісалі дамову аб вольным гандлі з ЗША.

У апошнія гады Іарданія ўдзельнічае ў дыялогу НАТА побач з краінамі паўднёвага Міжземнамор’я. Наладжваецца яе супрацоўніцтва з Турцыяй у сферы бяспекі, вайсковых сувязяў.

У 1997 паміж Іарданіяй і Еўрапейскім Саюзам складзена дамова аб асацыяцыі (ратыфікавана ў 1999). У снежні 1999 Іарданія ўступіла ў СГА.

Іарданія — член ААН (з 1955), ЛАД (з 1945), АІК.

Эканоміка

З прыродных багаццяў Іарданія валодае толькі значнымі радовішчамі фасфатаў, па запасах якіх (больш за 1,5 млрд тон) займае чацвёртае месца ў свеце. Галоўны галіны эканомікі — горназдабыўчая, банкаўска-фінансавая, сельская гаспадарка, турызм, сфера паслуг.

З 1999 у каралеўстве пад патранажам МВФ рэалізуецца праграма эканамічнага аздараўлення. У яе межах праводзіцца рэструктурызацыя і прыватызацыя дзяржсектара, вага якога ў нацыянальнай гаспадарцы складала да 80 %, карэнная мадэрнізацыя эканамічнага заканадаўства.

Асноўныя гандлёвыя партнёры каралеўства — ЗША, Кітай, Саудаўская Аравія, Германія, Ірак, Індыя і Ізраіль.

Да пачатку ЗША і іх саюзнікамі вайсковай аперацыі ў Іраку ў сакавіку 2003 г. гэтая краіна з’яўлялася найбуйнейшым гандлёва-эканамічным партнёрам Іарданіі ў рэгіёне, практычна цалкам забяспечвала каралеўства энерганосьбітамі па танным кошце. Пасля звяржэння рэжыму Садама Хусейна аб’ёмы супрацоўніцтва з Багдадам значна знізіліся.

Грашовая адзінка — іарданскі дынар, прыблізна роўная 1,4 долара ЗША.

Дэмаграфія

Насельніцтва — 5,76 млн чалавек (2005). Штогадовы прырост — 2,8 %. Больш за 50 % насельніцтва — арабы-палесцінцы, у тым ліку 1,57 млн. — афіцыйна зарэгістраваныя палесцінскія ўцекачы. Астатняя частка — арабы-іарданцы, чаркесы (каля 35 тыс.), чачэнцы (4 тыс.), армяне (3 тыс.) і іншыя.

Найбуйнейшыя гарады: Аман (больш за 1,5 млн.), Ірбід (950 тыс.), Зарка (601 тыс.).

Рэлігія

Дзяржаўная рэлігія — іслам суніцкага толку. 93 % насельніцтва — мусульмане, 7 % — хрысціяне.

Культура

Нацыянальныя святы: 25 мая — Дзень незалежнасці (1946); 10 ліпеня — Дзень арабскай рэвалюцыі (1916), 9 чэрвеня — Дзень каранацыі караля Абдалы II (1999). Адзначаюцца асноўныя рэлігійныя мусульманскія святы.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1999. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Іарданія