Азія
Азія — найбольшая па плошчы частка свету, разам з Еўропай утварае мацярык Еўразію. Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва — 3720 млн чал. (2001) (у Азіі пражывае найбольшая колькасць людзей).
Змяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэннем з’яўляецца Чукоцкі паўвостраў), на поўнач ад экватара. Мяжу з Еўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарах, рацэ Эмба, далей па Каспійскім моры, рацэ Кура, Сурамійскім перавалы, рацэ Рыёні, па Чорным і Мармуровым моры, пралівах Басфор і Дарданелы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амерыкі яе аддзяляе вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у раздзеле «Асноўныя звесткі».
Тры дадатковыя лініі меж на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэнні меж:
- Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Урал
- Лінія B — праходзіць па Кума-Маныцкай упадзіне і, далей, па Азоўскім моры
- Лінія C — па водападзеле Каўказскіх гор
Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласці, рэспублікі Комі, Свярдлоўскай і Курганскай абласцей, па мяжы Расіі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расійска-азербайджанскай і расійска-грузінскай межамі.
Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлантычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласці ўнутранага сцёку — басейны Каспійскага і Аральскага мора, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал якое па аб’ёме змяшчэння прэснай вады перасягае ўсе азёры свету; у Байкале засяроджанае 20 % сусветных запасаў прэснай вады (без уліку леднікоў). Мёртвае мора з’яўляецца найглыбокай у свеце тэктанічнай западзінай (-405 метраў ніжэй узроўню мардуючы). Узбярэжжа Азіі ў цэлым раздзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Аравійскі, Індастан, Карэйскі, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зондскія, Новасібірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасці плошчу больш 2 млн км²(2).
У аснове Азіі ляжаць чатыры вялізных платформы — Аравійская, Індыйская, Кітайская і Сібірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі свету займаюць горы і плоскагор’і. Усходняя Азія — раён актыўнага вулканізма. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энергетычнай сыравінай).
На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёва-усходзе. Ва Усходняй і Паўднёва-Усходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі), у той час як ва Усходняй Сібіры — рэзка кантынентальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустынны і пустынны. Важную ролю ў жыцці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш 10 млн км².
На тэрыторыі Азіі да цяперашняга часу поўнасцю або часткова размешчанае 51 дзяржава. У межах Азіі — вялікая частка тэрыторыі Расійскай Федэрацыі.
Фізіка-геаграфічнае раянаванне правіць
У Азіі прынята вылучаць наступныя фізіка-геаграфічныя раёны:
- Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор’і);
- Паўднёва-Заходняя Азія (Аравійскі паўвостраў і Левант);
- Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і абток Шры-Ланка);
- Паўднёва-Усходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпелаг);
- Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія астравы, усходняя частка Кітая);
- Паўночная Азія (Сібір і паўночны ўсход Еўразіі);
- Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).
Насельніцтва правіць
Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі знізіліся і складаюць 1,3 %. У Азіі пражывае больш за 60 % усяго чалавецтва. У сукупнасці Кітай і Індыя даюць 40 % сусветнай колькасці насельніцтва. 6 дзяржаў маюць больш за 100 млн жых. (апроч названых вышэй — Інданезія, Пакістан, Бангладэш і Японія).
У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), еўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.
У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, вавілонская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.
Асноўныя звесткі правіць
| Плошча: | 43475 тыс. км² (уключаючы астравы) | |
| Плошча астравоў: | 2000 тыс. км² | |
| Сярэдняя вышыня над узроўням мора: | 960 метраў | |
| Найбольшая вышыня над узроўням мора: | 8 848 метраў (г. Эверэст) | |
| Найменшая вышыня над узроўням мора: | −405 метраў (узровень Мёртвага мора) | |
| Самы паўночны пункт: | мыс Чэлюскін 77° 43' пн. ш. 104° 18' у. д. | |
| Самы паўднёвы пункт: | мыс Піай 1° 16' пн. ш. 103° 30' у. д. | |
| Самы заходні пункт: | мыс Баба 39° 29' пн. ш. 26° 04' у. д | |
| Самы ўсходні пункт: | мыс Дзяжнёва 66° 05' пн. ш. 169° 40' з. д. |