Гвічын
Гвічы́н (саманазва: Gwich’in, літаральна «жыхары»), раней вядомы як кучыны (англ.: Kutchin) — паўночны атабаскі народ, карэнныя жыхары Аляскі (ЗША) і Канады. Агульная колькасць (2019 г.) — 3400 чалавек[1].
| Гвічын (Gwich'in) | |
| |
Фота 1899 г.
| |
| Агульная колькасць | 3400 |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання |  ЗША — 1200
|
| Мова | гвічын |
| Рэлігія | анімізм, хрысціянства |
| Блізкія этнічныя групы | славі, тутчонэ, атабаскі Аляскі, догрыб |
Гісторыя правіць
Гвічын насяляюць тэрыторыі на поўнач ад палярнага круга паміж ракой Макензі на ўсходзе і паўночнымі прытокамі ракі Юкан на захадзе. Да сярэдзіны XX ст. яны падзяляліся на 9 тэрытарыяльных груп з асобнымі саманазвамі. Іх старажытная гісторыя часткова адлюстравана ў вусных паданнях, якія апавядаюць пра эпоху, калі людзі размаўлялі з жывёламі, ваенных сутычках з суседдзямі, барацьбе з міфічнымі істотамі.
У 1789 г. гвічын уступілі ў кантакт з А. Мак-Кензі і з таго часу былі ўцягнуты ў гандлёвыя зносіны з кампаніяй Гудзонава заліва. У сярэдзіне XIX ст. і ў пачатку XX ст. моцна пацярпелі ад эпідэмій, выпадкова занесеных еўрапейцамі. З 1840 г. пачалося распаўсюджванне хрысціянства.
Гвічын Аляскі былі болей уцягнуты ў зносіны з белымі гандлярамі і здабытчыкамі золата, чым гвічын Канады. На іх землях былі пабудаваны факторыі, якія здзяйснялі гандаль і з іншымі індзейцамі і эскімосамі, што выклікала пратэсты часткі насельніцтва. У 1924 г. яны атрымалі амерыканскае грамадзянства, але ў 1959 г. былі пазбаўлены правоў на большасць традыцыйных тэрыторый. Урэгуляванне адносін паміж абшчынамі гвічын, уладамі Аляскі і ЗША працягвалася да пачатку 1980-х гг. У выніку было створана 9 аўтаномных вёсак, за страчаныя тэрыторыі атрымана грашовая кампенсацыя. У 1921 г. насельнікі Юкана падпісалі дагавор з урадам Канады, паводле якога перадалі 950 000 км² сваіх тэрыторый. У 1992 г. яны атрымалі 23 500 км² з правамі на рэгуляванне дзікай прыроды, здабычу карысных выкапняў і іншае камерцыйнае выкарыстанне.
Культура правіць
Галоўнымі заняткамі гвічын здаўна з’яўляюцца паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Жыхары ўзвышшаў залежаць ад сезоннага палявання на карыбу і ласёў, рачных далін — ад лову ласосяў, які таксама мае сезонны характар. У прамежках яны збіраюць ядомыя расліны, палююць дробную жывёлу. У XIX — пачатку XX стст. для абмену на прамысловыя тавары здабывалі футравых звяроў з дапамогай пастак.
У мінулым залежнасць ад сезоннай здабычы вымушала гвічын падзяляцца на невялікія групы, што перамяшчаліся па вялізарнай тэрыторыі, каб аб’яднацца з іншымі суродзічамі толькі напярэдадні зімы. Большую частку прылад працы майстравалі з прыродных матэрыялаў, ладзілі лодкі і санкі з драўляных жэрдак і бярозавай кары, пераноснае жытло і вопратку — са скур карыбу, макасіны — са скуры лася. У якасці ўпрыгожванняў выкарыстоўвалі ракавіны малюскаў і іголкі дзікабраза. Жанчыны татуявалі падбародак. Мужчыны падчас рытуалаў мазалі валасы тлушчам і охрай, абсыпалі пухам.
Асноўнай сацыяльнай адзінкай з’яўляліся малыя і вялікія тэрытарыяльныя групы. Малыя групы складаліся з некалькіх нуклеарных сем’яў, звычайна блізкіх сваякоў, але часцяком і проста суседзей. Яны маглі разам арганізоўваць паляванне і лоў рыбы, аказвалі ўзаемную падтрымку, фарміравалі адзінае зімовае паселішча. Вялікія групы складаліся з малых, займалі значную тэрыторыю. У мінулым практыкавалі рабства ў адносінах да прадстаўнікоў іншых груп. Усе гвічын аб’яднаны ў экзагамныя роды, шлюбы знутры якіх забаронены. Першаснымі родамі лічацца нанцаіі і чыіч’я. Тыя, хто не ўваходзіць у іх, далучаюцца да рода тэнжэраацаіі. Сваяцтва ў родзе адлічваецца па жаночай лініі. У нашы дні гвічын кіруюцца абшчыннымі радамі, аб’яднанымі ў рады Аляскі і Канады.
Фальклор гвічын апынуўся вельмі ўспрымальным у адносінах да іншаэтнічнага ўплыву. Напрыклад, пад уздзеяннем кантактаў з еўрапейцамі распаўсюдзіліся сучасныя музычныя інструменты. Захаваліся традыцыйныя танцы качкі і труса, шматлікія міфічныя і гістарычныя паданні, некаторыя рытуалы. Вядомы цыкл казак пра трыкстэра-крумкача.
Зноскі
Спасылкі правіць
|
Гвічын на Вікісховішчы |
|---|