Вікіпедыя

Лось

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Лось (значэнні).

Лось (Alces alces) — самы высокі, вялікі і цяжкі сучасных від аленяў і адзіны від у родзе Alces. Большасць дарослых самцоў маюць шырокія пальчатыя рогі  (руск.) (бел. (у форме «адкрытай далоні»); іншыя прадстаўнікі сямейства аленевых маюць завостраныя рогі з дэндрытнай («падобнай да галінкі») канфігурацыяй. Ласі жывуць у цыркумпалярных  (англ.) (бел. барэальных лясах або ўмераных шыракалістых і змешаных лясах  (укр.) (бел. паўночнага паўшар’я, выбіраючы больш прахалодныя раёны з умераным кліматам, а таксама ў субарктычным клімаце  (руск.) (бел..

Лось
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Alces alces Linnaeus, 1758

Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  180703
NCBI  9852
EOL  328654
FW  43850

Паляванне сфармавала адносіны паміж ласём і чалавекам як у Еўразіі, так і ў Паўночнай Амерыцы. Да каланіяльнай эпохі (каля 1600—1700 гадоў н.э.) ласі былі каштоўнай крыніцай ежы для некаторых племянных груп і першых нацый. Паляванне і страта асяроддзя пражывання скарацілі арэал лася; гэтая фрагментацыя прывяла да назірання «гарадскіх ласёў» у некаторых раёнах.

Лось быў рэінтрадукаваны ў некаторыя месцы свайго ранейшага пражывання. У цяперашні час найбуйнейшыя папуляцыі сустракаюцца ў Канадзе, ва ўсіх правінцыях (за выключэннем Нунавута і вострава Прынца Эдуарда); значная колькасць ласёў сустракаецца на Алясцы, у Злучаных Штатах (за межамі Аляскі і Новай Англіі) большасць ласёў сустракаецца далей на поўначы, захадзе і паўночным усходзе (уключаючы Каларада, Айдаха, Мічыган, Мінесоту, Мантану, Паўночную Дакоту, Юту, Вермонт, Вісконсін і Ваёмінг), і асобныя экзэмпляры былі дакументальна зафіксаваны як качавыя далёка на поўдзень да заходняй Аклахомы, паўночнага ўсходу Арызоны і паўночны захад Нью-Мексіка, сустракаюцца ў Фенаскандыі, краінах Балтыі, Каўказскім рэгіёне, Беларусі, Польшчы, Усходняй Еўропе, Манголіі, Казахстане і Расіі.

Пераважна браўзеры  (англ.) (бел., рацыён лася складаецца з наземнай і воднай расліннасці, у залежнасці ад сезону; вецце, галінкі і сухастой складаюць вялікую частку зімовага рацыёну. Драпежнікамі ласёў з’яўляюцца ваўкі, мядзведзі, людзі, расамахі (рэдка, нападаюць цялят) і касаткі (рэдка, калі ласі плаваюць у акіяне). У адрозненне ад большасці іншых відаў аленяў, ласі не ўтвараюць статкі і з’яўляюцца адзіночнымі жывёламі  (укр.) (бел., за выключэннем цялятаў, якія застаюцца з маці, пакуль у ласіцы зноў не пачнецца цечка  (руск.) (бел. (звычайна праз 18 месяцаў пасля родаў). У гэты момант ласіха праганяе сваё ласяня. Лось звычайна павольны і маларухомы, але можа праяўляць агрэсію пры абароне і рухацца вельмі хутка, калі яго раззлаваць або спалохаць. Іх перыяд гону  (укр.) (бел. восенню адрозніваецца энергічнымі баямі паміж самцамі за самку.

Этымалогія назвы

правіць

Лось — агульнаславянскае слова, якое паходзіць ад той жа асновы, што і назвы такіх жывёл, як і лань і алень[1]. Агульнае для беларусаў, украінцаў і рускіх слова роднаснае чэшскаму los і польскаму łоś. Вытокавае праславянскае *olsь > лось падобнае *olda > лода[2] і роднаснае стар.-ісл. elgr «лось» (*algi-), англасакс. еоlh м. (*еlhа-), стар.-верхн.-ням. ёlаhо «лось», лац. аlсēs, грэч. ἄλκη, далей, імаверна, стар.-інд. ŕ̥c̨уаs «самец антылопы», памірск. rus «каменны баран»[3].

Апісанне

правіць
 
Пераправа праз раку

У сярэднім дарослы лось дасягае 1.4 — 2.1 метра ў вышыню ў карку (на 30 см вышэй, чым наступны па велічыні алень, вапіці[4]). Хвост кароткі (ад 6 да 8 см у даўжыню) і выглядае рудыментарным; у адрозненне ад іншых капытных, хвост лася занадта кароткі, каб адмахвацца ад насякомых. Вага самцоў — 380—700 кг, самак (або «ласіц») — 200—490 кг, у залежнасці ад падвіда і індывідуальных узроставых асаблівасцяў або асаблівасцяў харчавання[5] Даўжыня цела з галавой — 2.4 — 3.1 метра, рудыментарны хвост — 5 — 12 см[6]. Самы буйны падвід — аляскінскі (A. a. gigas), можа дасягаць больш за 2,1 метра ў карку, размах рагоў 1,8 метра і важыць у сярэднім 634.5 кг у самцоў і 478 кг у самак[7]. Аднак, як правіла, рогі дарослага лася дасягаюць 1.2 — 1.5 метра. Самым буйным пацверджаным прадстаўніком гэтага віду быў самец, застрэлены на рацэ Юкан у верасні 1897 года, які важыў 820 кг і дасягаў 2.33 метра ў карку[8]. Ёсць паведамленні пра выпадкі гібелі яшчэ больш буйных ласёў, напрыклад самца, забітага ў 2004 годзе, які важыў 1 043 кг[9], і самца, які, як паведамляецца, важыў 1 180 кг, але ніводны з іх не пацверджаны, а некаторыя могуць лічыцца ненадзейнымі[8].

Галава

правіць

Галава буйная, гарбаносая, з віслай мясістай верхняй губой. Пад горлам мяккі скурысты падгрудак даўжынёй 25-40 см.

Рогі

правіць
 
Рогі  (руск.) (бел. растуць, пакрытыя мяккім пухнатым аксамітным  (руск.) (бел. покрывам. Крывяносныя сасуды ў аксаміце транспартуюць пажыўныя рэчывы для падтрымкі росту пантаў.
 
Чэрап лася

Рогі ласёў-самцоў — тыповыя для прадстаўнікоў сямейства аленевых, памер і хуткасць росту вызначаюцца рацыёнам і ўзростам[10]. Памер і сіметрыя колькасці адростаў на рагах сігналізуюць пра здароўе лася, і ласіцы могуць выбіраць партнёраў паводле памеру і сіметрыі рагоў[11]. Самцы выкарыстоўваюць рогі для дэманстрацыі дамінавання, для спарынгу або барацьбы з супернікамі[10].

Рогі самца растуць у выглядзе цыліндрычных пучкоў, якія выступаюць з кожнага боку галавы пад прамым вуглом да сярэдняй лініі чэрапа, а затым раздвойваюцца. Ніжні зубец гэтай вілкі можа быць або простым, або падзеленым на два ці тры зубцы  (англ.) (бел., з некаторай пляскатасцю. У большасці ласёў рогі шырокія і пальчатыя (плоскія) з зубцамі (вастрыямі) па вонкавым краі[10]. У межах экалагічнага арэала лася ў Еўропе паўночныя папуляцыі дэманструюць пальчаты малюнак рагоў, а рогі еўрапейскага лася, які жыве ў паўднёвай частцы яго арэала, звычайна маюць дэндрытны малюнак і параўнальна невялікія, магчыма, з-за эвалюцыйнага ціску палявання людзьмі, якія цэняць вялікія пальчатыя рогі. Еўрапейскі лось з рагамі, прамежкавымі паміж пальчатымі і дэндрытавымі формамі, сустракаецца ў сярэдзіне арэала з поўначы на поўдзень[12]. Ласі з рагамі маюць больш востры слых, чым без рагоў. Даследаванне трафейных рагоў з дапамогай мікрафона паказала, што пальчатыя рогі дзейнічаюць як парабалічны адбівальнік, узмацняючы гук у вушах лася[13].

Рогі дарослых ласёў аляскінскага падвіду (ад 5 да 12 гадоў) маюць звычайны максімальны размах больш за 200 см. Да 13 гадоў рогі лася памяншаюцца ў памеры і сіметрыі. Самы шырокі зафіксаваны роскід склаў 210 см у папярочніку. Аляскінскі лось таксама трымае рэкорд самай вялікай вагі рагоў — 36 кг[10].

Узрост паказвае дыяметр пучка рога, а не колькасць зубцоў[10]. У Паўночнай Амерыцы рогі лася (A. a. americanus) звычайна большыя, чым у еўразійскага лася, і маюць дзве лопасці з кожнага боку, як у матылька. Рогі еўразійскага лася нагадваюць марскую ракавіну з адной доляй з кожнага боку[10]. У паўночнасібірскага лася (аA. a. bedfordiae) задні аддзел галоўнай вілкі дзеліцца на тры зубцы, без выразнай пляскатасці. У звычайнага лася (A. a. alces) гэтая галіна звычайна пашыраецца ў шырокую пальму з адным вялікім зубцом у аснове і мноствам меншых карчакоў на вольнай мяжы. Ёсць, аднак, скандынаўскі падвід звычайнага лася, у якога рогі больш простыя і нагадваюць рогі ўсходнесібірскіх жывёл. У паўночнаамерыканскіх ласёў пальмацыя больш выразная, чым у тыповых скандынаўскіх ласёў.

 
Маладая самка (A. a. americana) у пачатку чэрвеня.

Пасля шлюбнага перыяду самцы скідаюць рогі, каб захаваць энергію на зіму. Новы набор рагоў вырасце вясной. У рагоў займае ад трох да пяці месяцаў, каб цалкам развіцца, што робіць іх адным з самых хуткарослых органаў жывёл. Рост пантаў «сілкуецца» шырокай сістэмай крывяносных сасудаў у скурным покрыве, які змяшчае шматлікія валасяныя фалікулы, што надаюць яму «аксамітную» структуру[10]. Гэта патрабуе інтэнсіўнага выпасу на дыеце з высокім утрыманнем пажыўных рэчываў. Да верасня «аксаміт» выдаляецца шляхам трэння і адбівання, што змяняе колер рагоў. Няспелыя самцы могуць не скідаць рогі на зіму, але захоўваюць іх да наступнай вясны. Птушкі, драпежныя жывёлы і грызуны ядуць скінутыя рогі, бо яны поўныя бялку, а самі ласі з’ядаюць аксаміт пантаў, каб атрымаць пажыўныя рэчывы[10].

Калі самца кастрыраваць фізічна або хімічным спосабам  (англ.) (бел., ён скіне цяперашні набор рагоў на працягу двух тыдняў, а затым адразу ж пачне адрошчваць новы набор дэфармаваных і бясформеных рагоў, якія ён будзе насіць да канца жыцця, не скідаючы зноў; падобныя дэфармаваныя рогі могуць быць вынікам дэфіцыту тэстастэрону, выкліканага крыптархізмам  (руск.) (бел. або старасцю[14]. Гэтыя дэфармаваныя рогі складаюцца з жывых касцей, якія ўсё яшчэ растуць або могуць расці, бо тэстастэрон неабходны, каб спыніць рост рагоў[15]. Яны могуць прымаць адну з дзвюх формаў. «Кактусавыя рогі»[15] звычайна захоўваюць прыблізную форму рагоў звычайнага лася, але маюць на сваёй паверхні шматлікія перламутрападобныя экзастозы  (руск.) (бел.; створаныя з жывой косці, яны лёгка ламаюцца, але могуць адрасці. Перукі (амер.: /pəˈruːks/) — падобныя на пухліны рогі, якія пастаянна растуць, а іх знешні выгляд нагадвае каралы[14]. Як у еўрапейскіх казуль у ласёў часцей развіваюцца перукі, чым рогі кактуса, чым у больш развітых аленяў, але ў адрозненне ад казуль у ласёў не адбываецца фатальнай дэкальцынацыі чэрапа ў выніку росту перукаў[16][15], а яны могуць падтрымліваць працяглы рост, пакуль не стануць занадта вялікімі для поўнага забеспячэння крывёй[17]. арактэрныя на выгляд перукі (часта іх называюць «рагамі д’ябла») з’яўляюцца крыніцай некалькіх міфаў і легенд сярод многіх груп інуітаў, а таксама шэрагу іншых плямёнаў карэнных народаў Паўночнай Амерыкі.

У вельмі рэдкіх выпадках у ласіц таксама могуць вырасці рогі. Звычайна гэта тлумачыцца гарманальным дысбалансам[18].

Пыса і нюх

правіць

Пыса лася вылучаецца сярод жывых аленевых буйнымі памерамі; таксама ёсць ноздры, якія лось можа закрываць, калі ласуецца воднай расліннасцю. Губа лася, у англамоўнай літаратуры англ.: proboscis (літаральна хобат), імаверна, развілася як прыстасаванне да паўводнага харчавання са стратай рынарыя  (англ.) (бел. і развіццём верхняга нюхальнага слупа, асобнага ад ніжняга дыхальнага слупа[19]. Гэта раздзяленне спрыяе востраму нюху ласёў, якія яны выкарыстоўваюць для выяўлення крыніц вады, пошуку ежы пад снегам, а таксама для ідэнтыфікацыі партнёраў або драпежнікаў[19][20].

Тулава

правіць

Масіўнае тулава і шыя ў лася кароткія, карак высокі, у выглядзе гарба. Афарбоўка тулава параўнальна аднатонная, бурая. Ніжнія часткі бакоў, перад жывата і верхнія часткі ног крыху цямнейшыя за шыю і спіну. Сезонны дымарфізм у афарбоўцы выяўлены слаба[21].

Падгрудак

правіць

У самца і самкі лася ёсць падгрудак  (англ.) (бел.[22], які прадстаўляе сабой зморшчыну скуры пад падбародкам. Яго дакладная функцыя невядомая, але некаторыя марфалагічныя аналізы паказваюць на астуджальную (тэрмарэгуляцыйную) функцыю[23]. Іншыя тэорыі ўключаюць сігнал прыдатнасці ў спарванні, як візуальны і нюхальны сігнал, або як сігнал дамінавання самцоў, як і рогі[24].

Скура і поўсць

правіць

Шкура лася тыповая для сямейства аленевых. Валасяны пакроў лася складаецца з чатырох тыпаў валасоў: вейкі, вусы, восцевыя валасы  (укр.) (бел. і воўна. Даўжыня і гушчыня поўсці вар’іруецца ў залежнасці ад сезону, узросту і вобласці цела[25]. Поўсць складаецца з двух слаёў — верхняга з доўгіх восцевых валасоў і мяккага шарсцістага падшэрстка. Восцевыя валасы полыя і напоўнены паветрам для лепшай ізаляцыі, што таксама дапамагае жывёлам заставацца на плаву падчас плавання[26][25].

Ногі

правіць

Ногі моцна выцягнутыя, на вадапоі лось змушана заходзіць глыбока ў ваду ці становіцца на запясці. Поўсць на нагах светла-шэрая, амаль белая.

Капыты

правіць
 
Доўгія ногі дазваляюць ласю лёгка прабірацца па глыбокай вадзе або снезе.

Як і ва ўсіх прадстаўнікоў атрада парнакапытных, ногі лася маюць два вялікія арагавелыя капыты, якія адпавядаюць трэцяму і чацвёртаму пальцам, з двума маленькімі заднебаковымі прыбытымі кіпцюрамі  (англ.) (бел. (рудыментарнымі пальцамі), якія адпавядаюць другому і пятаму пальцам. Капыт чацвёртага пальца шырэйшы за капыт трэцяга пальца, у той час як унутраны капыт трэцяга пальца даўжэйшы за капыт чацвёртага пальца. Такая канфігурацыя ступні спрыяе хадзе па мяккай зямлі[27]. Пад нагрузкай капыт расхінаецца, павялічваючы паверхню, што абмяжоўвае апусканне лапы лася ў мяккі грунт або снег і павялічвае эфектыўнасць пры плаванні. Маса цела на плошчу паверхні адбітка ступні лася займае сярэдняе значэнне паміж значэннямі ступні віларога (Antilocapra americana), якая мае жорсткія ступні без прыбытых кіпцюроў — аптымізаваная для хуткаснага бегу, і ступні карыбу, якая больш круглявая з вялікімі кіпцюрамі, аптымізаванымі для хады па глыбокім снезе. Маса цела лася на плошчу следу  (англ.) (бел. прыкладна ўдвая большая, чым у карыбу[28][29].

Капыты на пярэдніх нагах завостраныя, што дазваляе ласю выкарыстоўваць іх як зброю ў сутычках з драпежнікамі накшталт ваўкоў ці мядзведзяў (але не ў шлюбных паядынках з супернікамі, каб не вырабіць ім калецтваў). Усяго аднаго ўдару такім капытом дастаткова для таго, каб прабіць ворагу чэрап ці распароць жывот.

Арэал і месцы распаўсюджання

правіць
 
Цеплавая выява ласіцы. Яе густы, грубы мех з полымі валасінкамі ў сярэднім толькі на 8,3 °C вышэй за тэмпературу навакольнага асяроддзя — 23 °C, паказваючы нізкія страты цяпла.

Пашыраны ў лясной і лесастэпавай зонах Еўразіі і Паўночнай Амерыкі.

Ласі патрабуюць асяроддзя пражывання з адпаведнымі ядомымі раслінамі (напрыклад, сажалкавая трава, маладыя дрэвы і кусты), хованкі ад драпежнікаў і абароны ад вельмі гарачага ці халоднага надвор’я. Каб задаволіць гэтыя патрабаванні, ласі падарожнічаюць па розных месцах пражывання з улікам сезонаў[30]. Ласі — прыстасаваныя да холаду млекакормячыя з патоўшчанай скурай, шчыльнай цеплазахоўваючай поўсцю і нізкім суадносінамі паверхні да аб’ёму, што забяспечвае выдатную холадаўстойлівасць, але дрэнную ўстойлівасць ад спякоты. Ласі выжываюць у гарачым надвор’і, знаходзячыся ў цені або прахалодным ветры, або апускаючыся ў прахалодную ваду. У спякотнае надвор’е ласёў часта бачаць у балотах, азёрах і сажалках, дзе яны не толькі ядуць ля берага, але плаваюць і занырваюць на глыбіню. Пры цеплавым стрэсе ласі могуць не здабываць ежу летам і не набіраюць дастаткова тлушчу, каб перажыць зіму. Акрамя таго, ласіцы могуць не цяліцца без адпаведнага летняга прыросту вагі. Ласі патрабуюць доступу як да маладога лесу для харчавання, так і да спелага лесу для прытулку і хованкі. Парушаны пажарамі і высечкамі лес спрыяе росту кармоў для ласёў. Ласі таксама маюць патрэбу ў доступе да мінеральных лізунцоў, бяспечных месцаў для цялення і водных кармленняў[30].

Ласі пазбягаюць раёнаў з невялікім снегам або без яго, бо гэта павялічвае рызыку нападу ваўкоў, і пазбягаюць раёнаў з глыбокім снегам, бо гэта пагаршае рухомасць. Такім чынам, ласі выбіраюць месца пражывання на аснове кампрамісаў паміж рызыкай драпежніцтва, даступнасцю ежы і глыбінёй снегу[31]. З рэінтрадукцыяй зуброў у барэальныя лясы ўзнікла некаторая заклапочанасць, што зубры будуць канкурыраваць з ласямі за зімовыя месцы пражывання, што пагоршыць дынаміку зніжэння папуляцыі ласёў. Аднак гэта не здаецца праблемай. Ласі аддаюць перавагу субальпійскім хмызнякам ранняй зімой, а зубры аддаюць перавагу вільготным асаковым далінным лугам ранняй зімой. Позняй зімой ласі аддаюць перавагу далінам рэк з ліставым лясным покрывам або альпійскай мясцовасці над лініяй дрэў, а зубры — вільготным асаковым лугам або сонечным паўднёвым травяністым схілам[32].

Паўночная Амерыка

правіць

Пасля павелічэння на працягу большай часткі XX стагоддзя папуляцыя ласёў у Паўночнай Амерыцы рэзка скарачалася з 1990-х гадоў. Папуляцыі значна павялічыліся з паляпшэннем асяроддзя пражывання і аховы, але цяпер папуляцыя ласёў хутка скарачаецца[33]. Гэта зніжэнне было звязана з адкрыццём дарог і ландшафтаў у паўночным арэале ласёў, што дазволіла аленям размножыцца ў раёнах, дзе яны раней не былі распаўсюджаны. Такі замах аленяў на асяроддзе пражывання ласёў прывёў апошніх да кантакту з раней незнаёмымі ўзбуджальнікамі, у тым ліку з Parelaphostrongylus tenuis і Fascioloides magna, і, меркавана, гэтыя паразіты спрыялі зніжэнню папуляцыі ласёў[34][35].

У Паўночнай Амерыцы арэал ласёў уключае амаль усю Канаду (за выключэннем Арктыкі і вострава Ванкувер), большую частку Аляскі, паўночную і ўсходнюю Паўночную Дакоту[36], поўнач Новай Англіі, раён гор Адырандак і нагор’е Таканік на паўночным усходзе штата Нью-Ёрк[37][38], вярхоўі Скалістых гор, поўнач Мінесоты, поўнач Вісконсіна, верхні паўвостраў Мічыгана і востраў Раяль у Верхнім возеры. Гэты велізарны арэал, які змяшчае разнастайныя асяроддзі пражывання, змяшчае чатыры з шасці паўночнаамерыканскіх падвідаў. На Захадзе папуляцыі ласёў распаўсюджваюцца па Канадзе (Брытанская Калумбія і Альберта). Ізаляваныя групы былі правераны на поўдні да гор Юты і Каларада і на захадзе да возера Уэнатчы ў Вашынгтонскіх каскадах. На паўночным захадзе ЗША арэал уключае Ваёмінг, Мантану, Айдаха і меншыя раёны Вашынгтона і Арэгона[39]. Ласі пашырылі свой арэал на поўдзень у заходніх Скалістых гарах, з першымі назіраннямі ў Елаўстонскім нацыянальным парку ў 1868 годзе, а затым да паўночнага схілу гор Юінта ў штаце Юта ў першай палове XX стагоддзя[40]. Гэта самая паўднёвая натуральна створаная папуляцыя ласёў у Злучаных Штатах[40]. У 1978 годзе некалькі жывёл былі выпушчаныя ў заходнім Каларада, і цяпер папуляцыя ласёў у штаце складае больш за 2400 галоў[41].

На паўночным усходзе Паўночнай Амерыкі гісторыя ласёў падвіду Alces alces americana вельмі добра задакументавана: мяса лася было адным з асноўных прадуктаў харчавання карэнных народаў на працягу стагоддзяў. Англійская назва лася «moose» была перанесена ў англійскую мову ад слова, якое выкарыстоўвалася тымі, хто жыў у сучасным прыбярэжным Род-Айленда. Карэнныя жыхары часта выкарыстоўвалі скуру лася ў якасці матэрыялу і яго мяса ў якасці інгрэдыента для пемікана  (руск.) (бел., тыпу сушанага вяленага мяса, якое выкарыстоўвалася ў якасці крыніцы харчавання зімой або ў працяглых падарожжах[42].

Гістарычны арэал падвіда распасціраўся ад Квебека, Прыморскіх правінцый  (руск.) (бел. і Усходняга Антарыё  (руск.) (бел. на поўдзень, каб уключыць усю Новую Англію і ўрэшце заканчваўся на самым паўночна-ўсходнім ускрайку Пенсільваніі на захадзе, даходзячы дзесьці да вусця ракі Гудзон на поўдні. Лось вымер на большасці ўсходняй часткі ЗША на працягу 150 гадоў з-за празмернага палявання ў каланіяльную эпоху і знішчэння асяроддзя яго пражывання: нідэрландскія, французскія і брытанскія каланіяльныя крыніцы сведчаць аб яго прысутнасці ў сярэдзіне XVII стагоддзя ад поўдня штата Мэн да раёнаў у межах 150 км каля сучаснага Манхэтэна. Аднак да 1870-х гадоў ва ўсім гэтым рэгіёне ў вельмі аддаленых лясах існавала толькі купка ласёў; засталося менш за 20 % прыдатных для іх месцапражыванняў[43].

Аднак з 1980-х гадоў папуляцыя ласёў аднавілася дзякуючы аднаўленню багатых крыніц харчавання[44], закіданню сельскагаспадарчых угоддзяў, лепшаму землеўпарадкаванню, ачыстцы ад забруджванняў і натуральнаму рассейванню з канадскіх Прыморскіх правінцый  (руск.) (бел. і Квебека. На поўдзень ад канадска-амерыканскай мяжы ў штаце Мэн пражывае большая частка папуляцыі з колькасцю ў 2012 годзе каля 76 000 ласёў[45]. Рассяленне з штата Мэн на працягу многіх гадоў прывяло да здаровага росту папуляцыі ў Вермонце і Нью-Гэмпшыры, у прыватнасці паблізу вадаёмаў і на вышыні да 910 метраў над узроўнем мора ў гарах. У штаце Масачусетс лосі вымерлі да 1870 года, але зноў рэкаланізавалі штат у 1960-х гадах, папуляцыя пашырылася з Вермонта і Нью-Гэмпшыра; да 2010 года колькасць папуляцыі ацэньвалася ў 850—950 асобін[44]. Ласі аднавілі папуляцыі ва ўсходнім Нью-Ёрку і Канэктыкуце і, здавалася, накіраваліся на поўдзень у бок гор Кэтскіл  (англ.) (бел., ранейшага месца пражывання[46][47][48][49][50][51][52].

На Сярэднім Захадзе ЗША ласі ў асноўным абмежаваныя верхнім рэгіёнам Вялікіх азёр, але адзіночных асобін, у асноўным непалаваспелых самцоў, сустракаюць на поўдні да ўсходняй Аёвы[53]. Па невядомых прычынах папуляцыя ласёў на Сярэднім Захадзе хутка скарачаецца[54].

Ласі былі паспяхова інтрадукаваны на Ньюфаўндленд у 1878 і 1904 гадах[55], дзе цяпер яны з’яўляюцца дамінантнымі капытнымі (Euungulata), і крыху менш паспяхова на востраве Антыкосты ў заліве Святога Лаўрэнція.

  •  
    Ласіца і самец
  •  
    Ласіца
  •  
    Ласяня

Змяншэнне колькасці папуляцыі

правіць

З 1990-х гадоў папуляцыі ласёў рэзка скараціліся ў большай частцы ўмеранай Паўночнай Амерыкі, хоць яна застаецца стабільнымі ў арктычных і субарктычных рэгіёнах[56]. Дакладныя прычыны гібелі асобных асобін не вызначаны, але большасць задакументаваных смяротных выпадкаў была звязана з драпежніцтвам ваўкоў, бактэрыяльнай інфекцыяй з-за траўмаў, атрыманых ад драпежнікаў, і паразітамі аленяў віду Odocoileus virginianus, перад якімі ў ласёў не выпрацавалася натуральная абарона, такімі як пячоначнымі смактунамі  (англ.) (бел., Parelaphostrongylus tenuis і заражэнне Dermacentor albipictus[57][58]. Значна ўплывае і драпежніцтва ласёў бурым мядзведзем[59]. Змяненне ландшафту ў выніку высечкі лясоў, прычыненай Dendroctonus ponderosae, прывяло да таго, што самкі ласёў часцей здабываюць ежу на вырубаных участках, і гэта з’яўляецца галоўнай гіпотэзай аб тым, чаму папуляцыя ласёў скарачаецца ва ўсходніх паўночнаамерыканскіх лясах, бо гэта, верагодна, прыводзіць да росту драпежніцтва[60]. Альтэрнатыўнай гіпотэзай біёлагаў аб агульным, не звязаным з паляваннем зніжэнні папуляцыі ласёў на паўднёвай частцы іх арэала з’яўляецца ўзмацненне цеплавога стрэсу, выкліканага хуткімі сезоннымі перападамі тэмпературы ў выніку змены клімату, выкліканай чалавекам[61]. Біёлагі, якія вывучаюць папуляцыі ласёў, звычайна выкарыстоўваюць парог цеплавога стрэсу ў цёплы час года ад 14 and 24 °C[62]. Аднак павышэнне сярэдняй тэмпературы нязначнае — 0,83-1,11 °C, за апошнія 100 гадоў, прывялі да больш мяккіх зім, якія ствараюць спрыяльныя ўмовы для росквіту кляшчоў, паразітаў і іншых інвазійных відаў у паўднёвым арэале пражывання ласёў у Паўночнай Амерыцы[61][63]. Папуляцыя ласёў у Нью-Гэмпшыры ўпала з 7500 галоў у пачатку 2000-х гадоў да 4000 у 2014 годзе, а ў Вермонце колькасць знізілася да 2200 ад высокага ўзроўню ў 5000 жывёл у 2005 годзе. Значная частка зніжэння тлумачыцца Dermacentor albipictus, на долю якога ў перыяд з 2017 па 2019 год прыйшлося 74 % усёй зімовай гібелі і 91 % зімовай гібелі ласянят у Вермонце[64]. Ласі з цяжкімі кляшчовымі інфекцыямі будуць шараваць сваю поўсць аж да сырой скуры, спрабуючы адарваць кляшчоў, што робіць іх белымі, калі іх поўсць сціраецца. Мясцовыя жыхары называюць іх ласямі-прывідамі[65][66][67]. Страта ўцяпляльнай зімовай поўсці праз спробы пазбавіць лася ад зімовага кляшча павялічвае рызыку пераахаладжэння зімой[68].

Еўропа і Азія

правіць
 
А. а. alces ласяня Бебжанскі нацыянальны парк, Польшча
 
Пастаноўка палявання на лася ў Нарвегіі, дата невядомая
 
Трафейная  (руск.) (бел. галава лася
 
Звычайна на сцежках можна сустрэць ласіныя экскрыменты. У некаторых сувенірных крамах прадаюцца пакуначкі з імі, запячатаныя шэлакам  (руск.) (бел. і падпісаныя жартоўнымі назвамі.

У Еўропе ласі ў цяперашні час сустракаюцца ў вялікай колькасці ў Нарвегіі, Швецыі, Фінляндыі, Латвіі, Эстоніі, Польшчы, з больш сціплай колькасцю ў паўднёвай Чэхіі, Беларусі і паўночнай Украіне . Яны таксама шырока распаўсюджаныя ў Расіі да мяжы з Фінляндыяй на поўдзень да мяжы з Эстоніяй, Беларуссю і Украінай і цягнуцца далёка на ўсход да ракі Енісей у Сібіры . Еўрапейскі лось жыве ў большасці ўмераных раёнаў з прыдатным асяроддзем пражывання на кантыненце і нават у Шатландыі з канца апошняга ледніковага перыяду, паколькі ў Еўропе была сумесь умераных барэальных і лісцяных лясоў. Да класічных часоў від, безумоўна, квітнеў як у Галіі, так і ў Вялікай Германіі, як гэта паказваецца ў ваенных і паляўнічых справаздачах той эпохі. Аднак, калі рымская эпоха пераходзіла ў сярэднявечча, звер павольна знік: неўзабаве пасля праўлення Карла Вялікага лось знік з Францыі, дзе яго арэал распасціраўся ад Нармандыі на поўначы да Пірэнеяў на поўдні. Далей на ўсход ён захаваўся ў Эльзасе і Нідэрландах да IX стагоддзя, калі балоты ў апошніх былі асушаны, а лясы былі высечаны пад феадальныя землі ў першых. Ён знік са Швейцарыі да 1000 года, з заходняй Чэхіі да 1300 года, з Мекленбурга ў Германіі прыкладна да 1600 года, а з Венгрыі і Каўказа адпаведна да XVIII і XIX стагоддзяў.

Да пачатку XX стагоддзя апошнія ўгоддзі еўрапейскага лася знаходзіліся ў фенаскандыйскіх раёнах і ў асобных раёнах Расіі, некалькі мігрантаў сустракаліся на тэрыторыі сучасных Эстоніі і Літвы. СССР і Польшчы ўдалося аднавіць часткі арэала ў сваіх межах (напрыклад, рэінтрадукцыя ў Кампінаскім нацыянальным парку  (руск.) (бел. ў 1951 годзе і пазнейшая рэінтрадукцыя ў Беларусі ў 1958 годзе), але палітычныя ўскладненні абмежавалі магчымасць рэінтрадукцыі ў іншыя часткі арэала. Спробы ў 1930 годзе і паўторна ў 1967 годзе ў балоцістай мясцовасці на поўнач ад Берліна не ўвянчаліся поспехам. У цяперашні час у Польшчы папуляцыі адзначаны ў даліне Бебжы, Кампінасе  (руск.) (бел. і ў Белавежскай пушчы . Ён міграваў у іншыя часткі Усходняй Еўропы і быў заўважаны ва ўсходняй і паўднёвай Германіі[69]. Дагэтуль не дасягнуўшы поспеху ў рэкаланізацыі гэтых тэрыторый шляхам натуральнага рассейвання з папуляцый, якія зыходзілі з Польшчы, Беларусі, Украіны, Чэхіі і Славакіі, здаецца, ён дасягае большага поспеху ў міграцыі на поўдзень, на Каўказ . Лось занесены ў Дадатак III Бернскай канвенцыі[70][71].

У 2008 годзе два ласі былі рэінтрадукаваныя на Шатландскім нагор’і[72][73] ў Аладэйл  (англ.) (бел.[74]. Лось знік як пастаянны від з Даніі каля 4500 гадоў таму (у мінулым стагоддзі вельмі невялікая колькасць жыла ў Зеландыі без стварэння папуляцыі пасля таго, як пераплыла Эрэсун са Швецыі)[75], але ў 2016-17 гадах дзесяць асобін былі завезены ў Ліль-Вільдмозе  (англ.) (бел. са Швецыі. У 2020 годзе гэтая папуляцыя павялічылася прыкладна да 25 жывёл[76].

Папуляцыі ўсходнеазіяцкіх ласёў прымеркаваныя ў асноўным да тэрыторыі Расіі, значна меншыя папуляцыі ў Манголіі і Паўночна-Усходнім Кітаі. Папуляцыі ласёў адносна стабільныя ў Сібіры і павялічваюцца на паўвостраве Камчатка. У Манголіі і Кітаі, дзе браканьерства  (укр.) (бел. нанесла вялікія страты ласям, што прывяло іх да знікнення, яны ахоўваюцца, але прымяненне палітыкі слабае, а попыт на традыцыйныя лекі, атрыманыя з частак лася, высокі. У 1978 годзе Абласное паляўнічае ўпраўленне перавезла ў цэнтр Камчаткі 45 маладых ласёў. Іх прывезлі з Чукоткі, дзе жывуць самыя вялікія ласі на планеце. Цяпер Камчатка кожны сезон рэгулярна з’яўляецца адказнай за самага вялікага трафейнага лася ў свеце. Паколькі гэта спрыяльнае асяроддзе для ласёў з мякчэйшым кліматам, меншай колькасцю снегу і багаццем ежы, ласі хутка размножыліся і рассяліліся па даліне ракі Камчаткі і многіх прылеглых рэгіёнах. Папуляцыя за апошнія 20 гадоў вырасла да больш чым 2900 жывёл.

Памеры лася вар’іруюцца. Згодна з правілам Бергмана  (руск.) (бел., асобіны з папуляцыі на поўдні (A. a. cameloides) звычайна меншага памеру, у той час як ласі на поўначы і паўночным усходзе (A. a. buturlini) могуць параўнацца з велізарнымі памерамі аляскінскага лася (A. a. gigas) і цэняцца як каштоўныя паляўнічыя трафеі  (руск.) (бел..

Новая Зеландыя

правіць

У 1900 годзе была спроба засяліць ласёў у раён Хакітыкі правалілася; затым у 1910 годзе дзесяць ласёў (чатыры самцы і шэсць ласіц) былі завезены ў Фіёрдленд  (укр.) (бел.. Гэтая тэрыторыя лічыцца не вельмі прыдатным асяроддзем пражывання, і наступная малая колькасць назіранняў і забойстваў прывяла да некаторай здагадкі аб няўдачы гэтай папуляцыі[77]. Апошняе даказанае назіранне лася ў Новай Зеландыі адбылося ў 1952 годзе[78]. Аднак у 1972 годзе быў знойдзены ласіны рог, а аналізы ДНК паказалі, што поўсць, сабраная ў 2002 годзе, была ласінай. Быў праведзены шырокі пошук, і хаця аўтаматычныя камеры не змаглі зрабіць фотаздымкі, былі заўважаныя плямы лёжак, пагрызы і адмеціны ад рагоў[79].

Экалогія і біялогія

правіць

Харчаванне

правіць
 
 
Гэтая агароджаная тэрыторыя з'яўляецца часткай доўгатэрміновага даследчага праекта па вывучэнні ўплыву прагляду ласёў на біяразнастайнасць раслін.

Лось з’яўляецца траваедным браўзерам  (англ.) (бел. і здольны есці шмат відаў раслін і пладоў. Сярэдні дарослы лось для падтрымання сваёй масы цела спажывае каля 23 000 кілакалорый (96 МДж) у дзень[80]. Значную частку энергіі ласі атрымліваюць з наземнай расліннасці, якая пераважна складаецца з разнатраўя  (руск.) (бел., а таксама свежых парасткаў дрэў: напрыклад, вярба (Salix) і бяроза (Betula).

Лось тыпова драўнянаядная жывёла. У лясных экасістэмах адыгрывае вялікую роль як кансумент  (руск.) (бел. першага парадку, які ўжывае шмат драўняна-галінкавага корму[81]. Корміцца ліствой, парасткамі карой і драўнінай асіны (Populus), вярбы (Salix), бярозы (Betula)[82]. З травяністых раслін ужывае падвей (Eriophorum), скрыпень (Epilobium), маннік (Glyceria), бабок (Menyanthes), хвашчы, гарлачык (Nymphaea), аер (Acorus), рагоз (Typha), чарот (Scirpus), трыснёг (Phragmites)[82]. Зімой у асноўным харчуюцца карой і маладымі парасткамі хвоі (Pinus), лішайнікам. З-пад снегу адкапваюць лісце брусніц (Vaccinium vitis-idaea) і чарніц (Vaccinium myrtillus)[82].

Паколькі гэтыя наземныя расліны маюць даволі нізкі ўзровень натрыю, амаль палову яго рацыёну звычайна складаюць водныя расліны, у тым ліку прадстаўнікі сямейства гарлачыкавыя (Nymphaeaceae) і роду эладэя (Elodea), якія, хоць і менш энергаёмістыя, забяспечваюць патрэбы лася ў натрыі[83]. Узімку ласёў часта цягне на праезную частку, каб слізаць соль, якая выкарыстоўваецца для расплаўлення снегу і лёду[84]. Тыповы лось, вагой 360 кг, можа з’есці да 32 кг ежы ў дзень[83].

У ласёў адсутнічаюць верхнія пярэднія зубы, але ёсць восем вострых разцоў на ніжняй сківіцы. У іх таксама жорсткі язык, губы і дзёсны, якія дапамагаюць есці драўняную расліннасць. Ласі маюць шэсць пар вялікіх плоскіх карэнных зубоў і, перад імі, шэсць пар прэмаляраў, каб здрабняць ежу. Верхняя губа лася вельмі адчувальная, каб дапамагчы адрозніць свежыя парасткі ад больш цвёрдых галінак, і чэпкая  (англ.) (бел., каб захапіць ежу. Улетку ласі могуць выкарыстоўваць гэтую чэпкую губу, каб хапаць галінкі і цягнуць, пазбаўляючы ўсю галінку лісця адным глытком, або каб выцягваць травы, напрыклад, дзьмухаўцы, або водныя расліны цалкам з каранямі[85][86]. Харчаванне лася часта залежыць ад яго месцазнаходжання, але яны, відаць, аддаюць перавагу маладым раслінам з лістападных дрэў з высокім утрыманнем цукру, такіх як бяроза (Betula), Populus tremuloides і явар пенсільванскі (Acer pensylvanicum), сярод многіх іншых. Каб дабрацца да высокіх галін, лось можа прыгінаць невялікія саджанцы ўніз, выкарыстоўваючы чэпкую губу, рот або цела. Для вялікіх дрэў лось можа стаяць прама і хадзіць вертыкальна на задніх лапах, што дазваляе яму дацягвацца да галін даўжынёй да 4.26 метра[87][88]. Ласі могуць час ад часу ўжываць папараці[89].

Ласі выдатныя плыўцы, забіраюцца ў ваду, каб паласавацца воднымі раслінамі, а таксама для астуджэння ў летнія дні і пазбаўлення ад мошак. Ласі здольныя ныраць больш чым на 5,5 метра, каб дабрацца да раслін на дне возера[90], і складаная будова пысы можа дапамагчы ласю ў гэтым тыпе харчавання. Ласі — адзіныя алені, якія здольныя харчавацца пад вадой[91]. У якасці прыстасавання для харчавання раслінамі пад вадой нос уладкаваны тлушчавымі падушачкамі і цягліцамі, якія закрываюць ноздры пад ціскам вады, прадухіляючы трапленне вады ў нос[92]. Іншыя віды аленяў таксама могуць вырываць расліны з вады, але ім трэба падняць галаву, каб праглынуць.

Ласі — гэта не выпасовыя жывёлы, а браўзеры  (англ.) (бел. (выбіральнікі). Як і жырафы, ласі старанна выбіраюць ежу з меншай колькасцю абалоніны і большай канцэнтрацыяй пажыўных рэчываў. Стрававальная сістэма лася эвалюцыянавала, каб прыстасавацца да гэтай дыеты з адносна нізкім утрыманнем абалоніны. У адрозненне ад большасці капытных свойскіх жывёл (жвачных), ласі не могуць пераварыць сена, і скормліванне яго ласям можа прывесці да смерці[93][94].

Натуральныя драпежнікі

правіць
 
Сядло жалезнага веку з Сібіры з выявай лася, на якога палюе бенгальскі тыгр (Panthera tigris tigris)

У дарослага лася мала ворагаў, за выключэннем бенгальскіх тыграў (Panthera tigris tigris), якія рэгулярна палююць на дарослых ласёў[95][96], але зграя ваўкоў (Canis lupus) усё яшчэ можа прадстаўляць пагрозу, асабліва для самак з ласянятамі[97]. Таксама вядома, што бурыя мядзведзі (Ursus arctos)[97] палююць на ласёў рознага памеру і з’яўляюцца адзіным драпежнікам, акрамя ваўка, які нападае на ласёў як у Еўразіі, так і ў Паўночнай Амерыцы. У еўрапейскай частцы Расіі ласі забяспечваюць бурым мядзведзям прыкладна 15 % штогадовай калорыйнасці рацыёну і з’яўляюцца найважнейшай крыніцай ежы для гэтых драпежнікаў вясной[98]. Тым не менш, буры мядзведзь, хутчэй за ўсё, здабудзе здабычу ваўка або схопіць маладую асобіну, чым будзе паляваць на дарослых ласёў самастойна[97][99][100]. барыбалы (Ursus americanus) і пумы (Puma concolor) могуць быць істотнымі драпежнікамі ласёў у маі і чэрвені і ў рэдкіх выпадках могуць паляваць на дарослых асобін (у асноўным ласіц, а не буйнейшых самцоў)[101][102]. Расамахі (Gulo gulo), хутчэй за ўсё, ядуць ласёў як падаль, але забіваюць ласёў, у тым ліку дарослых асобін, калі буйныя капытныя аслаблены суровымі зімовымі ўмовамі[103][104][105]. Касаткі (Orcinus orca) — адзіны пацверджаны марскі драпежнік ласёў, паколькі вядома, што яны палююць на ласёў і іншых аленяў, якія плаваюць паміж астравамі паўночна-заходняга ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі. Аднак такія забойствы рэдкія і справа магчымасці, бо ласі не з’яўляюцца рэгулярнай часткай рацыёну касаткі[106]. Існуе па меншай меры адзін зарэгістраваны выпадак, калі Somniosus microcephalus паглынула лася[107].

 
Лася атакуюць ваўкі
 
Ласіца з цялятамі, да якіх набліжаецца буры мядзведзь, Нацыянальны парк Дэналі, Аляска

У некаторых раёнах ласі з’яўляюцца асноўнай крыніцай ежы для ваўкоў. Выявіўшы ваўкоў, ласі звычайна ўцякаюць. Ваўкі часта ідуць за ласём на адлегласці ад 100 да 400 метраў, часам на адлегласці ад 2 да 3 км. Напады ваўкоў на маладых ласёў могуць доўжыцца некалькі секунд, хоць часам разам з дарослымі асобінамі яны могуць расцягвацца на некалькі дзён. Часам ваўкі заганяюць ласёў у неглыбокія ручаі або на замерзлыя рэкі, дзе іх рух значна абцяжараны. Часам ласі стаяць на сваім і абараняюцца, кідаючыся на ваўкоў або адбіваючыся ад іх сваімі магутнымі капытамі. Ваўкі звычайна забіваюць ласёў, раздзіраючы ім азадкі і прамежнасць  (руск.) (бел., выклікаючы масіўную страту крыві. Часам воўк можа абезрухоміць лася, укусіўшы яго за адчувальны нос, боль ад чаго можа паралізаваць  (руск.) (бел. лася. Ваўчыныя зграі ў першую чаргу нацэлены на цялят і старых жывёл, але могуць паляваць і здаровых дарослых ласёў. Ласі ва ўзросце ад двух да васьмі гадоў рэдка забіваюцца ваўкамі. Хаця на ласёў звычайна палююць зграямі, вядомыя выпадкі, калі адзінкавыя ваўкі паспяхова забівалі здаровых, дарослых ласёў[108].

Даследаванні паляўніцтва драпежнікаў на ласёў паказваюць, што іх рэакцыя на ўяўныя пагрозы з’яўляецца хутчэй навучанай, чым інстынктыўнай. Практычна гэта азначае, што ласі больш уразлівыя ў раёнах, дзе папуляцыі ваўкоў і мядзведзяў былі знішчаны ў мінулым, але цяпер яны аднаўляюцца. Гэтыя ж даследаванні паказваюць, аднак, што ласі хутка вучацца і прыстасоўваюцца, уцякаючы з мясцовасці, калі яны адчуваюць пах ваўкоў, мядзведзяў або птушак-падальшчыкаў, такіх як крумкачы[109].

Паразіты

правіць

Ласі пакутуюць на паразітаў, як знешніх, так і ўнутраных. Паразітозы  (руск.) (бел. з’яўляюцца важнай прычынай захворвання і смяротнасці ласёў, а таксама спрыяюць уразлівасці да драпежнікаў[110]. Да эктапаразітаў  (англ.) (бел. ласёў адносяцца Cephenemyia ulrichii і Dermacentor albipictus. У Паўночнай Еўропе Cephenemyia ulrichii — паразіт, арэал якога, здаецца, пашыраецца[111].

Эндапаразіты  (яп.) (бел. ласёў: Echinococcus granulosus, Parelaphostrongylus tenuis[112], лёгачныя чэрві  (англ.) (бел. і нематоды. Сярод гельмінтозаў найбольшую шкоду пагалоўю лася наносіць трэматода парафасцыялопсіс фасцыялеморфа (Parafasciolopsis fasciolaemorpha)[82].

Сацыяльная структура і размнажэнне

правіць
 
У Нацыянальным запаведніку дзікай прыроды Кенай  (руск.) (бел. чарапы двух самцоў, якія, верагодна, загінулі, калі іх рогі счапіліся падчас бойкі.

Ласі пераважна вядуць дзённы лад жыцця  (руск.) (бел.. Як правіла, яны адзіночныя з наймацнейшымі сувязямі паміж ласіцай і ласянём. Ласі рэдка збіраюцца ў групы, у шлюбны перыяд іх можа быць некалькі асобін разам. Лад жыцця адрозніваецца маларухомасцю. За дзень лось праходзіць кіламетр-паўтара, а калі дастаткова ежы, то можа перасунуцца на 100—300 метраў. Бурая спіна і светлыя ногі робяць яго малазаўважным нават у зімнім лесе.

З пачатку жніўня лось пачынае вастрыць рогі аб маладыя дрэўцы, рыхтуючыся да шлюбных баёў. У сярэдзіне верасня самцы пачынаюць мычаць, прызываючы суродзіча на бой за самку.

Гон і спарванне адбываюцца ў верасні-кастрычніку. Падчас гону  (руск.) (бел. дарослыя самцы цалкам спыняюць кармленне прыкладна на два тыдні; такія паводзіны тлумачацца нейрафізіялагічнымі зменамі, звязанымі з пераразмеркаваннем нюху для выяўлення мачы ласей і ласіц[113]. Самцы палігамныя і шукаюць некалькі самак для размнажэння. За час гону прадстаўнікі абодвух палоў клічуць адзін аднаго. Самцы цяжка рохкаюць, гэта можна пачуць на адлегласці да 500 метраў, самкі выдаюць гукі, падобныя да плачу. Самцы змагаюцца за самак: спачатку яны ацэньваюць, хто з іх дамінантны, і адзін самец можа адступіць, аднак супрацьстаянне можа перарасці ў бойку з выкарыстаннем рогаў. Бойкі самцоў вельмі жорсткія, хаця і не працяглыя. Калі сілы няроўныя, то слабейшы хутка збягае. Але калі б’юцца два роўныя па моцы самцы, то гэта можа быць бойка да пагібелі.

Самкі лася маюць васьмімесячны перыяд цяжарнасці, звычайна выношваюць аднаго ласяня або двайнят, калі ежы шмат[114], у маі або чэрвені[115]. Пры добрым харчаванні колькасць двайнят можа складаць ад 30 % да 40 %[116]. Нованароджаныя ласі маюць поўсць чырванаватага адцення ў адрозненне ад карычневага колеру дарослых асобін. Маладняк застанецца з маці да моманту нараджэння наступных ласянят. Працягласць жыцця лася ў сярэднім — каля 15-25 гадоў. Папуляцыя ласёў стабільная і складае 25 ласянят на кожныя 100 ласіц ва ўзросце 1 года. Пры наяўнасці належнага харчавання, мяккага надвор’я і нізкай колькасці драпежнікаў ласі маюць велізарны патэнцыял для пашырэння папуляцыі[117].

  •  
    (нованароджаныя) Выкормліванне ласянят вясной.
  •  
    (3 месяцы) Ласяняты ўвесь час знаходзяцца побач з маці.
  •  
    (9 месяцаў) Ласяня гатовае пакінуць сваю маці.
  •  
    (10-11 месяцаў) Верагодна, нядаўна яго выгнала цяжарная маці.

Агрэсія

правіць

Ласі звычайна не агрэсіўныя да людзей, але могуць нападаць, калі іх справакаваць або спалохаць. Ласі нападаюць на людзей больш, чым мядзведзі і ваўкі агулам, але звычайна з нязначнымі наступствамі. У Амерыцы ласі раняць людзей больш, чым любыя іншыя дзікія млекакормячыя; ва ўсім свеце толькі гіпапатамы наносяць больш траўм[118]. Калі яго пераследуюць або спалохаюць людзі або ў прысутнасці сабакі, лось можа атакаваць. Акрамя таго, як і ў выпадку з мядзведзямі або большасцю дзікіх жывёл, ласі, якія прывыклі да таго, што іх кормяць людзі, могуць паводзіць сябе агрэсіўна, калі ім адмаўляюць у ежы. У восеньскі шлюбны перыяд самцы могуць быць агрэсіўнымі да чалавека. Ласіцы абараняюць маладых ласянят і нападаюць на людзей, якія набліжаюцца, асабліва калі яны становяцца паміж маці і цялятамі. Ласі не тэрытарыяльныя, не разглядаюць людзей як ежу і звычайна не пераследуюць людзей, якія ўцякаюць[119].

 
Самец, патрывожаны фатографам, апускае галаву і паказвае гатоўнасць да атакі

Ласі непрадказальныя. Яны, хутчэй за ўсё, нападуць, калі іх раздражняюць, пераследуюць або падыдуць занадта блізка. Лось, які падвергся пераследу, можа зліваць свой гнеў на кім заўгодна, хто знаходзіцца паблізу, і яны часта не робяць адрозненняў паміж сваімі крыўдзіцелямі і нявіннымі мінакамі. Ласі — вельмі шпаркія жывёлы з вельмі гнуткімі суставамі і вострымі капытамі, здольныя біць пярэднімі і заднімі нагамі. У адрозненне ад іншых буйных капытных млекакормячых, такіх як коні, ласі могуць біць ва ўсе бакі, у тым ліку ўбок. Такім чынам, няма бяспечнага боку, з якога можна падысці. Ласі перад нападам часта падаюць папераджальныя знакі, дэманструючы агрэсію мовай цела. Пастаянны глядзельны кантакт звычайна з’яўляецца першай прыкметай агрэсіі, а закладзеныя вушы або апушчаная галава — прыкметай хвалявання. Калі шэрсць на шыі і плячах лася ўстае дуба, гэта звычайна азначае непазбежнасць атакі. Цэнтры для наведвальнікаў Анкарыджа папярэджваюць турыстаў, што «…ласі з натапыранай поўсцю — гэта тое, чаго трэба баяцца»[120][121][122][123].

Ласіцы часцей выдаюць пратэстныя стогны, калі за імі заляцаюцца маленькія самцы. Гэта прыцягвае ўвагу буйных самцоў, спрыяе канкурэнцыі паміж самцамі і гвалту, памяншае пераслед ласіх з боку маленькіх самцоў і павялічвае магчымасці спарвання з буйнымі самцамі[124]. Гэта, у сваю чаргу, азначае, што ласіца мае хаця б невялікую ступень кантролю над тым, з якімі самцамі яна спарваецца[125].

Нярэдка ласі праяўляюць агрэсію і да іншых жывёл, асабліва драпежнікаў. Мядзведзі нападаюць на маладых ласёў, радзей дарослых. Ёсць сведчанні, што аляскінскі лось паспяхова адбіўся ад нападаў чорных і бурых мядзведзяў. Зафіксаваны выпадкі, калі ласі тапталі на смерць нападаючых мядзведзяў і ваўкоў, таму ваўкі ў якасці здабычы ласёў выбіраюць у крайнім выпадку. Зарэгістраваны выпадак, калі самка лася забіла двух дарослых ваўкоў[126][127]. Лось, незалежна ад полу, пры небяспекцы выдае гучны рык, больш падобны да рыку драпежнай жывёлы. Еўрапейскія ласі часта больш агрэсіўныя за паўночнаамерыканскіх, напрыклад, шведскія ласі, якія часта моцна ўзбуджаюцца пры выглядзе драпежніка. Тым не менш, як і ўсе капытныя, якія, як вядома, нападаюць на драпежнікаў, больш агрэсіўныя асобіны заўсёды больш цёмнага колеру, прычым найбольш цёмны колер звычайна знаходзіцца ў месцах, звернутых да суперніка, што служыць натуральным папярэджаннем для іншых жывёл[128].

Эвалюцыйная гісторыя

правіць
 
Мастацкая рэканструкцыя выявы Libralces gallicus
 
Рогі Cervalces latifrons
 
Копія шкілета амерыканскага Cervalces scotti

Ласі з’яўляюцца прадстаўнікамі падсямейства Capreolinae. Прадстаўнікоў роду ласёў знаходзяць у адкладах пліяцэну  (руск.) (бел. — ранняга плейстацэну  (руск.) (бел.[129]. Некаторыя навукоўцы аб’ядноўваюць ласёў і ўсіх яго вымерлых сваякоў у адзін род, Alces[130], іншыя, напырклад Аўгуста Ацаролі  (руск.) (бел., абмяжоўваюць Alces толькі жывымі відамі, змяшчаючы выкапнёвыя віды ў роды Cervalces і Libralces[129].

Самым раннім вядомым відам у лініі ласёў з’яўляецца Libralces gallicus, які жыў у пліяцэне  (руск.) (бел. — раннім плейстацэне  (руск.) (бел.[131]. Libralces gallicus паходзіць з цёплых саван пліяцэнавай Еўропы, а найбольш захаваныя шкілеты былі знойдзены ў паўднёвай Францыі. L. gallicus быў у 1,25 разы большы за аляскінскага лася ў лінейных памерах, што рабіла яго амаль у два разы масіўней. L. gallicus меў шмат яркіх адрозненняў ад сваіх сучасных нашчадкаў. У яго была больш доўгая, вузкая пыса і менш развітая насавая поласць, больш падобная да сучаснага аленя, без якіх-небудзь прыкмет сучаснай ласінай пысы. Яго твар нагадваў твар сучаснага вапіці (Cervus canadensis). Аднак астатняя структура яго чэрапа, структура шкілета і зубы мелі моцнае падабенства з тымі рысамі, якія беспамылкова характэрныя для сучасных ласёў, што паказвае на падобны рацыён. Яго рогі складаліся з гарызанталі 2,5 метра, былі доўгімі, без зубцоў і заканчваліся невялікімі далонепадобнымі часткамі. Будова яго чэрапа і шыі сведчыць аб тым, што жывёла змагалася з выкарыстаннем высакахуткасных удараў, як Ovis dalli, а не замыкаючы і скручваючы рогі, як сучасныя ласі. Іх доўгія ногі і структура костак сведчаць пра жывёлу, прыстасаванай да хуткага бегу па перасечанай мясцовасці[132][133].

У першай палове ранняга плейстацэну  (англ.) (бел. за Libralces gallicus рушыў услед Cervalces carnutorum. А за Cervalces carnutorum неўзабаве з’явіўся услед значна буйнейшы від пад назвай Cervalces latifrons, які ўпершыню з’явіўся ў канцы ранняга плейстацэну[134]. Мноства закамянеласцяў Cervalces latifrons было знойдзена па ўсёй Еўразіі. Як і яго нашчадкі, ён жыў у асноўным у паўночных шыротах і, верагодна, быў добра прыстасаваны да холаду. C. latifrons быў самым буйным з сучасных і гістарычных аленяў, яго рост у карку перавышаў 2.1 метра. Ён буйнейшы нават за Megaloceros giganteus, які быў 1.8 метра вышыні ў карку. Яго рогі былі меншыя, чым у Megaloceros giganteus, але параўнальныя па памеры з рагамі L. gallicus. Аднак рогі мелі больш кароткую гарызантальную паласу і больш буйныя пальмы, якія больш нагадваюць рогі сучаснага лася[132][133][135]. Верагодна, дзесьці ў сярэднім плейстацэне  (англ.) (бел. Cervalces latifrons мігравалі ў Паўночную Амерыку, даўшы пачатак віду Cervalces scotti[136]. Лічыцца, што сучасны лось выйшаў ад Cervalces latifrons прыкладна ў канцы сярэдняга плейстацэну  (англ.) (бел. — пачатку позняга плейстацэну  (англ.) (бел., верагодна, дзесьці ва Усходняй Азіі, а самыя раннія закамянеласці гэтага віду ў Еўропе адносяцца да пачатку позняга плейстацэну. Сучасны лось з’явіўся ў Паўночнай Амерыцы толькі каля 15 000 гадоў таму, у канцы позняга плейстацэну[137].

Адносіны з людзьмі

правіць
 
Выява лася на паштовай марцы Беларусі

Гісторыя

правіць
 
Лось і яго адлюстраванне
 
Два маладыя ласі ў ашыйніках для радыёсачэння

Наскальныя малюнкі і малюнкі ў пячорах Еўропы паказваюць, што паляванне на ласёў вялося з каменнага веку. Раскопкі ў Албю  (англ.) (бел. ў Швецыі, побач са Стура-Альварэт  (укр.) (бел., выявілі рогі лася ў рэштках драўляных хацін з 6000 года да н.э., што сведчыць аб адным з самых ранніх паляванняў на ласёў у паўночнай Еўропе. У паўночнай Скандынавіі да гэтага часу можна знайсці рэшткі лоўчых ям  (руск.) (бел., якія выкарыстоўваліся для палявання на ласёў. Гэтыя ямы, якія могуць быць памерам да 4 м × 7 м і 2 м глыбыні, маскіраваліся галінамі і лісцем. У іх былі б стромкія бакі, абабітыя дошкамі, каб ласі не маглі ўцячы, калі яны ўпалі. Ямы звычайна сустракаюцца вялікімі групамі, перасякаючы звычайныя дарожкі лася і цягнучыся на некалькі кіламетраў. У балотах і торфе знойдзены рэшткі драўляных агароджаў, прызначаных для накіравання жывёл да ям. У Нарвегіі ранні ўзор гэтых прылад для адлову быў датаваны прыкладна 3700 годам да н.э. Адлоў лася ў ямах — надзвычай эфектыўны спосаб палявання. Ужо ў XVI стагоддзі ўрад Нарвегіі спрабаваў абмежаваць іх выкарыстанне; аднак метад выкарыстоўваўся да XX стагоддзя.

Самае ранняе апісанне лася знаходзіцца ў Commentarii de Bello Gallico Юлія Цэзара, дзе ён апісваецца так:

  Ёсць яшчэ [жывёлы], якіх завуць alces (ласі). Форма іх і разнастайны колер іх скуры вельмі падобныя на казуль, але памерам яны крыху перавышаюць іх і пазбаўленыя рагоў і маюць ногі без суставаў і звязкаў; яны таксама не ляжаць з мэтай адпачынку, і, калі яны былі кінуты ўніз якой-небудзь выпадковасцю, яны не могуць падняцца або ўстаць. Ложкамі ім служаць дрэвы; яны абапіраюцца на іх і, такім чынам, крыху адкінуўшыся, адпачываюць; калі паляўнічыя выяўляюць па слядах гэтых жывёл, куды яны прывыклі хадзіць, яны або падкопваюць усе дрэвы з коранем, або ўразаюцца ў іх настолькі, што здаецца, што верхняя частка дрэў засталася стаяць. Калі яны абапіраюцца на іх, то па звычцы збіваюць сваёй вагой дрэвы, якія не падтрымліваюцца, і самі падаюць разам з імі[138].  

У кнізе 8, раздзел 16 «Натуральнай гісторыі  (руск.) (бел.» Плінія Старэйшага 77 года, лось і жывёла пад назвай ахліс, якая, меркавана, адна і тая ж жывёла, апісваюцца так:

  …ёсць таксама лось, які вельмі нагадвае нашых бычкоў, толькі адрозніваецца даўжынёй вушэй і шыі. Ёсць таксама ахліс, які разводзіцца ў краіне Скандынавіі; яго ніколі не бачылі ў гэтым горадзе, хоць у нас былі яго апісанні ад многіх асоб; ён не падобны на лася, але не мае суставаў на задніх нагах. Такім чынам, ён ніколі не ляжыць, але ляжыць на дрэве, пакуль спіць; яго можна злавіць, толькі папярэдне ўрэзаўшыся ў дрэва і, такім чынам, зладзіўшы для яго пастку, бо ў адваротным выпадку ён уцёк бы дзякуючы сваёй шпаркасці. Яго верхняя губа настолькі вялікая, што па гэтай прычыне ён вымушаны ісці назад, калі пасвіцца; у адваротным выпадку, пры руху наперад, губа б яму перашкаджала[139].  

У якасці ежы

правіць
Асноўны артыкул: Ласяціна
 
Страва з ласяціны
 
Сушка ласяціны ў Брытанскай Калумбіі

У многіх краінах, дзе яны водзяцца, на ласёў палююць як на від дзічыны. Мяса лася на смак, як пісаў Генры Дэйвід Тора ў «The Maine Woods», «як мяккая ялавічына, магчыма, з большым смакам; часам як цяляціна  (англ.) (бел.». Нягледзячы на тое, што ўзровень бялку ў ласяціне  (фін.) (бел. падобны да ўзроўню іншага параўнальнага чырвонага мяса  (англ.) (бел.(напрыклад, ялавічыны, аленіны  (руск.) (бел. і мяса вапіці), у ім нізкае ўтрыманне тлушчу  (руск.) (бел., а тлушч, які прысутнічае, складаецца з большай долі поліненасычаных тлушчаў  (руск.) (бел., чым Насычаныя тлушчы  (руск.) (бел.[140].

Валерыус Гейст  (англ.) (бел., які эміграваў у Канаду з Савецкага Саюза, напісаў у сваёй кнізе «Лось: паводзіны, экалогія, захаванне» ў 1999 годзе:

  У Швецыі ні адно восеньскае меню не абыходзіцца без апетытнай стравы з лася. Шведы агароджваюць свае аўтамагістралі, каб знізіць гібель ласёў, і ствараюць аўтамабілі, абароненыя ад ласёў. Швецыя менш чым удвая меншая за канадскую правінцыю Брытанская Калумбія, але штогадовая здабыча ласёў у Швецыі — больш за 150 000 — у два разы перавышае агульную здабычу ласёў у Паўночнай Амерыцы  

Павелічэнне папуляцыі ласёў на Алясцы ў мэтах палявання з’яўляецца адным з наступстваў дазволу паветраных метадаў выдалення ваўкоў у адведзеных раёнах. Некаторыя навукоўцы лічаць, што такое штучнае павелічэнне папуляцый дзічыны на самай справе шкодзіць як папуляцыям карыбу і ласёў, так і экасістэме ўвогуле. Гэта таму, што даследаванні паказалі, што калі гэтыя папуляцыі дзічыны штучна павялічваюцца, гэта прыводзіць як да разбурэння асяроддзя пражывання  (руск.) (бел., так і да дэградацыі гэтых папуляцый[141].

Спажыванне субпрадуктаў

правіць

У печані і нырках фінскіх ласёў узровень кадмію — высокі, таму спажыванне гэтых органаў жывёл старэйшых за год забаронена ў Фінляндыі[142]. У выніку даследавання, праведзенага ў 1988 годзе, Міністэрства прыродных рэсурсаў Антарыа  (руск.) (бел. рэкамендавала адмовіцца ад ужывання нырак і печані лася і аленя. Узровень кадмію быў значна вышэйшым, чым у Скандынавіі[143]. Дэпартамент прыродных рэсурсаў Нью-Брансуіка раіць паляўнічым не ўжываць субпрадукты аленяў[144].

Было выяўлена, што спажыванне кадмію павышана сярод усіх спажыўцоў мяса лася, хоць было ўстаноўлена, што мяса толькі нязначна спрыяе штодзённаму спажыванню кадмію. Аднак спажыванне ласінай печані або нырак значна павялічвала спажыванне кадмію, і даследаванне паказала, што інтэнсіўныя спажыўцы ласіных органаў маюць адносна вузкі запас бяспекі ніжэй узроўняў, якія, верагодна, выклікаюць негатыўныя наступствы для здароўя[145].

Дарожна-транспартныя здарэнні

правіць

Цэнтр мас лася знаходзіцца вышэй за капот большасці легкавых аўтамабіляў. Пры сутыкненні ўдар раздушвае пярэднія стойкі даху і людзей на пярэдніх сядзеннях[146]. Сутыкненні такога тыпу часта бываюць смяротнымі; рамяні бяспекі  (руск.) (бел. і падушкі бяспекі  (руск.) (бел. забяспечваюць невялікую абарону[147]. Пры сутыкненні з больш высокімі транспартнымі сродкамі (напрыклад, грузавікамі) большая частка дэфармацыі прыпадае на пярэднюю частку транспартнага сродку, і пасажырскі салон у значнай ступені захоўваецца. Сутыкненні з ласямі падштурхнулі да распрацоўкі выпрабаванняў транспартнага сродку, якія называюцца «Ласіны тэст  (руск.) (бел.» (шведск.: Älgtest, ням.: Elchtest). Масачусецкае даследаванне паказала, што ў выніку сутыкненняў ласёў з аўтатранспартам назіраецца вельмі высокі ўзровень гібелі людзей і што такія сутыкненні прыводзяць да гібелі 3% масачусэтскай папуляцыі ласёў штогод[148].

 
Туша лася, прычына смерці якога невядомая, на сховішчы для перавозкі цвёрдых адходаў на Алясцы.

На дарогах у рэгіёнах, дзе існуе небяспека наезду на жывёлу, выкарыстоўваюцца знакі, якія папярэджваюць пра ласёў. Трохкутныя папераджальныя знакі, распаўсюджаныя ў Швецыі, Нарвегіі і Фінляндыі, сталі жаданымі сувенірамі сярод турыстаў, якія падарожнічаюць па гэтых краінах, выклікаючы ў дарожных уладаў столькі выдаткаў, што ў некаторых рэгіёнах знакі з ласямі былі заменены на агульныя папераджальныя знакі без выявы[149].

У Антарыа, Канада, прыкладна 265 ласёў гінуць кожны год у выніку сутыкнення з цягнікамі (на 2019 год). Сутыкненні ласёў з цягнікамі адбываліся часцей зімой са снегападам вышэйшым за сярэдні[150]. У студзені 2008 года нарвежская газета Aftenposten  (англ.) (бел. падлічыла, што з 2000 года каля 13 000 ласёў загінулі ў выніку сутыкнення з нарвежскімі цягнікамі. Дзяржаўнае агенцтва, якое адказвае за чыгуначную інфраструктуру (Jernbaneverket), планавала выдаткаваць 80 мільёнаў нарвежскіх крон, каб у будучыні знізіць узровень сутыкненняў шляхам агароджвання чыгункі, ачысткі расліннасці побач з пуцямі і забеспячэння альтэрнатыўных бесснежных месцаў кармлення для жывёл у іншых месцах[151].

У канадскай правінцыі Нью-Брансуік сутыкненні аўтамабіляў з ласямі настолькі частыя, што ўсе новыя шашы маюць агароджы, якія не дазваляюць ласям выходзіць на дарогу, як гэта даўно зроблена ў Фінляндыі, Нарвегіі і Швецыі. Дэманстрацыйны праект, Highway 7 паміж Фрэдэрыктанам і Сент-Джонам, дзе частата сутыкненняў ласёў адна з самых высокіх у правінцыі, не мела такіх агароджаў да 2008 года, хоць яна была і працягвае заставацца вельмі добрай[152][153]. Ньюфаўндленд і Лабрадор рэкамендавалі аўтамабілістам быць асцярожнымі ў перыяд паміж змярканнем і світаннем, таму што ў гэты час ласі найбольш актыўныя і іх найбольш цяжка ўбачыць, што павялічвае рызыку сутыкненняў[154]. Мясцовыя папярэджанні пра ласей часта паведамляюць на радыёстанцыях, каб аўтамабілісты маглі быць уважлівымі падчас руху ў пэўных раёнах. Электронная «сістэма выяўлення ласёў» была ўстаноўлена на двух участках Трансканадскай шашы  (руск.) (бел. ў Ньюфаўндлендзе ў 2011 годзе, але сістэма аказалася ненадзейнай і была выдалена ў 2015 годзе[155]. Да 2024 года папуляцыя ласёў у Ньюфаўндлендзе павялічвалася разам з колькасцю дарожна-транспартных здарэнняў[156].

У Швецыі дарога не будзе агароджана, калі на ёй не здарылася хаця б адна аварыя з ласём на кожны кіламетр у год.

Ва ўсходняй Германіі, дзе скудная папуляцыя павольна павялічваецца, з 2000 па 2007 год адбыліся два дарожна-транспартныя здарэнні з удзелам ласёў[157].

Выкарыстанне ў якасці цяглавых і верхавых жывёл

правіць

На наскальных малюнках паблізу Ангары, Енісея, Лены адлюстравана, як людзі выкарыстоўваюць лася ў якасці свойскай жывёлы: запрагаюць, ездзяць вярхом. У XV стагоддзі на ласях ездзілі шведскія салдаты і паліцэйскія. Фермеры ЗША ў XIX стагоддзі запрагалі ласёў у плуг. Але ён так і не стаў такой звыклай свойскай жывёлай, як конь ці карова. Як цяглавую сілу яго можна выкарыстоўваць абмежавана — лось не вытрымлівае доўгіх нагрузак, бо мае маленькае, не адпаведнае масе цела, сэрца[158].

Крыніцы

правіць
  1. ↑ «Лось» в этимологическом словаре Крылова Г. А. (руск.). ΛΓΩ. Праверана 2 красавіка 2025.
  2. ↑ «Лось» в словаре Шанского Н. М. (руск.). ΛΓΩ. Праверана 2 красавіка 2025.
  3. ↑ «Лось» в словаре М. Фасмера (руск.). ΛΓΩ. Праверана 2 красавіка 2025.
  4. ↑ Moose Facts from Maine. jackmanmaine.org. Праверана 2 красавіка 2025.
  5. ↑ Albert W. Franzmann Alces alces // Mammalian Species. — 1981-05-08. — В. 154. — С. 1–7. — ISSN 0076-3519. — DOI:10.2307/3503876
  6. ↑ Ronald Nowak. Walker's Mammals of the World. — Johns Hopkins University Press, 1999. — ISBN 978-0-8018-5789-8.
  7. ↑ dfg.webmaster@alaska.gov. Moose // Alaska Wildlife Notebook Series, Alaska Department of Fish and Game (англ.). www.adfg.alaska.gov. Праверана 2 красавіка 2025.
  8. ↑ а б Gerald L. Wood. The Guinness book of animal facts and feats. — Enfield, Middlesex : Guinness Superlatives, 1982. — 266 с. — ISBN 978-0-85112-235-9.
  9. ↑ World Record Trophy Moose. www.moosehuntinginfo.com. Праверана 2 красавіка 2025.
  10. ↑ а б в г д е ё ж Art Rodgers. Moose. — Stillwater, MN : Voyageur Press, 2001. — 78 с. — ISBN 978-0-89658-521-8.
  11. ↑ R. Terry Bowyer, Kelley M. Stewart, John G. Kie, William C. Gasaway FLUCTUATING ASYMMETRY IN ANTLERS OF ALASKAN MOOSE: SIZE MATTERS(англ.) // Journal of Mammalogy. — 2001-08. — В. 3. — Т. 82. — ISSN 0022-2372. — DOI:10.1644/1545-1542(2001)082%3C0814:faiaoa%3E2.0.co;2.short
  12. ↑ Tuire Nygrén, Jyrki Pusenius, Raisa Tiilikainen, Jan Korpelainen Moose antler type polymorphism: age and weight dependent phenotypes and phenotype frequencies in space and time(англ.). — 2007.
  13. ↑ George Bubenik, Peter Bubenik Palmated Antlers of Moose May Serve as A Parabolic Reflector of Sounds // European Journal of Wildlife Research. — 2008-08-01. — В. 3. — Т. 54. — С. 533–535. — DOI:10.1007/s10344-007-0165-4
  14. ↑ а б Ecology and management of the North American moose / Albert W. Franzmann, Wildlife Management Institute. — 1. ed. — Washington, DC: Smithsonian Inst. Press, 1997. — 733 с. — (A Wildlife Management Institute book). — ISBN 978-1-56098-775-8.
  15. ↑ а б в K. L Horns, Pronghorns, and Antlers. Evolution, Morphology, Physiology, and Social Significance. George A. Bubenik and Anthony B. Bubenik, Eds. Springer-Verlag, New York, 1990. xii, 562 pp., illus. $89 // Science (New York, N.Y.). — 1990-12-07. — В. 4986. — Т. 250. — С. 1458. — ISSN 0036-8075. — DOI:10.1126/science.250.4986.1458
  16. ↑ Valerius Geist. Deer of the World: Their Evolution, Behaviour, and Ecology. — Stackpole Books, 1998. — 470 с. — ISBN 978-0-8117-0496-0.
  17. ↑ University Press of Colorado - Ecology and Management of the North American Moose(нявызн.). upcolorado.com. Праверана 2 красавіка 2025.
  18. ↑ Patrick Yack, Alaska Public Media. It’s a Bull Moose…No a Cow… (англ.). Alaska Public Media (20 кастрычніка 2009). Праверана 2 красавіка 2025.
  19. ↑ а б Anthony Santino Pagano, Jeffrey T. Laitman, Kurt Albertine, Samuel Marquez Evolution of the proboscis in the moose, Alces alces: Evidence from Morphology and Ecology // The FASEB Journal. — 2019-04. — В. S1. — Т. 33. — ISSN 0892-6638. — DOI:10.1096/fasebj.2019.33.1_supplement.767.19
  20. ↑ Samuel Márquez, Anthony S. Pagano, Carrie S. Mongle, Kurt H. Albertine, Jeffrey T. Laitman The Nasal Complex of a Semiaquatic Artiodactyl, the Moose (Alces alces): Is it a Good Evolutionary Model for the Ancestors of Cetaceans? // The Anatomical Record. — 2018-12-14. — В. 5. — Т. 302. — С. 667–692. — ISSN 1932-8486. — DOI:10.1002/ar.24022
  21. ↑ Савицкий Б. П., Кучмель С. В., Бурко Л. Д. Млекопитающие Беларуси. — Мінск: Изд. центр БГУ, 2005. — 319 с.
  22. ↑ Moose | Habitat, Size, Weight, Diet, Antlers, & Facts | Britannica (англ.). www.britannica.com (23 сакавіка 2025). Праверана 2 красавіка 2025.
  23. ↑ Jakob Bro-Jørgensen Evolution of the ungulate dewlap: thermoregulation rather than sexual selection or predator deterrence? // Frontiers in Zoology. — 2016. — Т. 13. — С. 33. — ISSN 1742-9994. — DOI:10.1186/s12983-016-0165-x
  24. ↑ Moose - Homepage(нявызн.). bioweb.uwlax.edu. Праверана 2 красавіка 2025.
  25. ↑ а б (PDF) Morphology of the skin of Moose (Alces alces L.) (англ.). ResearchGate. Праверана 2 красавіка 2025.
  26. ↑ Newfoundland Big Game Hunting — Newfoundland Moose Trivia. www.newfoundlandbiggamehunting.com. Праверана 2 красавіка 2025.
  27. ↑ Anna Keller, Marcus Clauss, Evelyne Muggli, Karl Nuss Even-toed but uneven in length: the digits of artiodactyls // Zoology. — 2009-07. — В. 4. — Т. 112. — С. 270–278. — ISSN 0944-2006. — DOI:10.1016/j.zool.2008.11.001
  28. ↑ Caroline Lundmark Morphological and behavioral adaptations of moose to climate, snow, and forage(англ.) // Acta Universitatis Agriculturae Sueciae. — 2008. — В. 2008:67. — ISSN 1652-6880.
  29. ↑ Edmund S. Telfer, John P. Kelsall Adaptation of Some Large North American Mammals for Survival In Snow // Ecology. — 1984-12. — В. 6. — Т. 65. — С. 1828–1834. — ISSN 0012-9658. — DOI:10.2307/1937779
  30. ↑ а б Rines, Kristine. New Hampshire's moose population vs climate change (PDF) (Report). New Hampshire Fish and Game Department. Архівавана (PDF) з арыгінала May 16, 2018. Праверана May 15, 2018.
  31. ↑ Christian Dussault, Jean‐Pierre Ouellet, Réhaume Courtois, Jean Huot, Laurier Breton, Hélène Jolicoeur Linking moose habitat selection to limiting factors // Ecography. — 2005-08-20. — В. 5. — Т. 28. — С. 619–628. — ISSN 0906-7590. — DOI:10.1111/j.2005.0906-7590.04263.x
  32. ↑ Thomas S. Jung, Sophie M. Czetwertynski, Fiona K. A. Schmiegelow Boreal forest titans do not clash: low overlap in winter habitat selection by moose (Alces americanus) and reintroduced bison (Bison bison) // European Journal of Wildlife Research. — 2018-04-16. — В. 3. — Т. 64. — ISSN 1612-4642. — DOI:10.1007/s10344-018-1184-z
  33. ↑ Robbins, Jim. Moose Die-Off Alarms Scientists (англ.). The New York Times (14 кастрычніка 2013). Праверана 4 красавіка 2025.
  34. ↑ Marcotty, Josephine. Solved: Deer have direct role in death of Minnesota moose (англ.). www.startribune.com (7 лістапада 2017). Праверана 4 красавіка 2025.
  35. ↑ firstforwildlife. Studies Show Relationship between Wolves and Minnesota Moose Population Decline (англ.). First For Wildlife (2 снежня 2014). Праверана 4 красавіка 2025.
  36. ↑ Moose | North Dakota Game and Fish. gf.nd.gov. Праверана 4 красавіка 2025.
  37. ↑ David W. Wattles, Stephen DeStefano STATUS AND MANAGEMENT OF MOOSE IN THE NORTHEASTERN UNITED STATES(англ.) // Alces. — 2011-01-13. — Т. 47. — С. 53–68. — ISSN 2293-6629.
  38. ↑ Moose - NYSDEC (англ.). dec.ny.gov. Праверана 4 красавіка 2025.
  39. ↑ ODFW Oregon Conservation Strategy News. www.dfw.state.or.us. Праверана 4 красавіка 2025.
  40. ↑ а б Michael L. Wolfe, Kent R. Hersey, David C. Stoner A History of Moose Management in Utah(англ.). — 2010.
  41. ↑ M. Steven Nadeau, Nicholas J. DeCesare, Douglas G. Brimeyer, Eric J. Bergman, Richard B. Harris, Kent R. Hersey, Kari K. Huebner, Patrick E. Matthews, Timothy P. Thomas STATUS AND TRENDS OF MOOSE POPULATIONS AND HUNTING OPPORTUNITY IN THE WESTERN UNITED STATES(англ.) // Alces. — 2017-08-21. — Т. 53. — С. 99–112. — ISSN 2293-6629.
  42. ↑ Nancy Cappelloni. Cranberry Cooking for All Seasons. — Spinner Publications, 2002. — 152 с. — ISBN 978-0-932027-71-9.
  43. ↑ Massachusetts Project: Status, Movements, and Habitat Use of Moose in Massachusetts (англ.). www1.usgs.gov. Праверана 5 красавіка 2025.
  44. ↑ а б Massachusetts Project: Status, Movements, and Habitat Use of Moose in Massachusetts (англ.). www1.usgs.gov. Праверана 5 красавіка 2025.
  45. ↑ Survey estimates Maine has 76,000 moose. Press Herald (7 верасня 2012). Праверана 5 красавіка 2025.
  46. ↑ Massachusetts Division of Fisheries and Wildlife. Living With Moose (англ.). www.mass.gov. Праверана 5 красавіка 2025.
  47. ↑ Moose Permit: Moose: Game Species: Hunting: Hunting & Trapping: Maine Dept of Inland Fisheries and Wildlife. www.maine.gov. Праверана 5 красавіка 2025.
  48. ↑ Connecticut Wildlife Sep/Oct 2004 Архівавана 11 жніўня 2010 года..
  49. ↑ Moose are on the Loose. www.cpbn.org. Праверана 5 красавіка 2025.
  50. ↑ Forests lure moose to Massachusetts // Christian Science Monitor. — ISSN 0882-7729.
  51. ↑ Moose in a Mess? - Defenders of Wildlife (англ.). www.defenders.org. Праверана 5 красавіка 2025.
  52. ↑ Moose - NYSDEC (англ.). dec.ny.gov. Праверана 5 красавіка 2025.
  53. ↑ A Moose Still on the Loose in Eastern Iowa | KCRG-TV9 | Cedar Rapids, Iowa News, Sports, and Weather | Local News. web.archive.org (9 снежня 2013). Праверана 5 красавіка 2025.
  54. ↑ Robbins, Jim. Moose Die-Off Alarms Scientists (англ.). The New York Times (14 кастрычніка 2013). Праверана 5 красавіка 2025.
  55. ↑ NEWFOUNDLAND MOOSE. www.coastalsafari.com. Праверана 5 красавіка 2025.
  56. ↑ "'Moose die-off' not seen in Yukon, where populations stable". cbc.ca. October 16, 2013. Архівавана з арыгінала December 30, 2014. Праверана April 5, 2025.
  57. ↑ Robbins, Jim. Moose Die-Off Alarms Scientists (англ.). The New York Times (14 кастрычніка 2013). Праверана 5 красавіка 2025.
  58. ↑ Researchers track New Hampshire moose in hopes of pinpointing cause of population decline(нявызн.). PBS News (7 красавіка 2014). Праверана 5 красавіка 2025.
  59. ↑ Christopher J. Brockman, William B. Collins, Jeffery M. Welker, Donald E. Spalinger, Bruce W. Dale Determining kill rates of ungulate calves by brown bears using neck‐mounted cameras // Wildlife Society Bulletin. — 2017-03. — В. 1. — Т. 41. — С. 88–97. — ISSN 2328-5540. — DOI:10.1002/wsb.733
  60. ↑ Alexandra L. Francis, Chris Procter, Gerald Kuzyk, Jason T. Fisher Female Moose Prioritize Forage Over Mortality Risk in Harvested Landscapes // The Journal of Wildlife Management. — 2020-10-19. — В. 1. — Т. 85. — С. 156–168. — ISSN 0022-541X. — DOI:10.1002/jwmg.21963
  61. ↑ а б ClimateWire, Daniel Cusick. Rapid Climate Changes Turn North Woods into Moose Graveyard (англ.). Scientific American. Праверана 7 красавіка 2025.
  62. ↑ N.P. McCann, R.A. Moen, T.R. Harris Warm-season heat stress in moose (Alces alces) // Canadian Journal of Zoology. — 2013-12. — В. 12. — Т. 91. — С. 893–898. — ISSN 0008-4301. — DOI:10.1139/cjz-2013-0175
  63. ↑ Robert S. Rempel Effects of climate change on moose populations: Exploring the response horizon through biometric and systems models(англ.) // Ecological Modelling. — 2011-09. — В. 18. — Т. 222. — С. 3355–3365. — DOI:10.1016/j.ecolmodel.2011.07.012
  64. ↑ Jacob Debow, Joshua Blouin, Elias Rosenblatt, Cedric Alexander, Katherina Gieder, Walter Cottrell, James Murdoch, Therese Donovan Effects of Winter Ticks and Internal Parasites on Moose Survival in Vermont, USA(англ.) // The Journal of Wildlife Management. — 2021-09. — В. 7. — Т. 85. — С. 1423–1439. — ISSN 0022-541X. — DOI:10.1002/jwmg.22101
  65. ↑ Kusnetz, By Nicholas. Climate Change Is Killing New England’s Moose. Can Hunters Save Them? (англ.). Inside Climate News (29 мая 2017). Праверана 7 красавіка 2025.
  66. ↑ Comments, Share on Facebook Share on TwitterView. Ticks devastate Maine, N.H. moose populations - The Boston Globe (англ.). BostonGlobe.com. Праверана 7 красавіка 2025.
  67. ↑ Moose in New England face grisly deaths from tick infestations (англ.). The World from PRX (13 сакавіка 2017). Праверана 7 красавіка 2025.
  68. ↑ W. M. Samuel Grooming by moose (Alces alces) infested with the winter tick, Dermacentor albipictus (Acari): a mechanism for premature loss of winter hair // Canadian Journal of Zoology. — 1991-05-01. — В. 5. — Т. 69. — С. 1255–1260. — ISSN 0008-4301. — DOI:10.1139/z91-176
  69. ↑ Fiona Schönfeld Presence of moose (Alces alces) in Southeastern Germany(англ.) // European Journal of Wildlife Research. — 2009-08. — В. 4. — Т. 55. — С. 449–453. — ISSN 1612-4642. — DOI:10.1007/s10344-009-0272-5
  70. ↑ Heikki Henttonen, Andreas Kranz, Michael Stubbe, Tiit Maran, Alexei Tikhonov IUCN Red List of Threatened Species: Alces alces ssp. alces // IUCN Red List of Threatened Species. — 2006-05-19.
  71. ↑ Wayward elk ‘Knutschi’ found dead (англ.). The Local Germany (2 кастрычніка 2009). Праверана 8 красавіка 2025.
  72. ↑ BBC Studios. Re-Introducing Moose to the Glen | Moose | BBC Studios (24 красавіка 2009). Праверана 8 красавіка 2025.
  73. ↑ Moose to roam free again in Scotland - Telegraph. web.archive.org (27 студзеня 2010). Праверана 8 красавіка 2025.
  74. ↑ One moment, please.... www.alladale.com. Праверана 8 красавіка 2025.
  75. ↑ Elg (дацк.). Dansk Pattedyratlas | Lex (15 жніўня 2017). Праверана 8 красавіка 2025.
  76. ↑ Mejlgaard, Ole Fink. Elge formerer sig lystigt: Tre nye elgkalve i Vildmosen (дацк.). www.nordjyske.dk (2 чэрвеня 2020). Праверана 8 красавіка 2025.
  77. ↑ Handbook of New Zealand Mammals / Carolyn King, David Forsyth. — CSIRO Publishing, 2021. — ISBN 978-1-4863-0629-9.
  78. ↑ Taonga, New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu. Introduction and impact of deer (англ.). teara.govt.nz. Праверана 8 красавіка 2025.
  79. ↑ Hairs move NZ moose out of realm of Nessie(нявызн.). NZ Herald (8 красавіка 2025). Праверана 8 красавіка 2025.
  80. ↑ United States Bureau of Sport Fisheries and Wildlife. Report of the Cooperative Wildlife Research Unit Program. — The Bureau., 1971. — 180 с.
  81. ↑ Дунин В. Ф., Козло П. Г. Лось в Беларуси : экология и лесохозяйственное значение / А. Н. Курсков. — Минск: Навука і тэхніка, 1992. — 206, [2] с. : ил., табл. с. — 2 200 экз. — ISBN 5-343-00996-4.
  82. ↑ а б в г Пенькевич В. А., Анисимова Е. И. Гельминтофауна диких копытных животных Беларуси. — Минск: Белорусская наука, 2016. — 247 с. — ISBN 978-985-08-1966-6.
  83. ↑ а б Notes // Biology by Numbers. — Cambridge University Press, 1998-02-26. — С. 224–232. — ISBN 978-0-521-57156-2.
  84. ↑ Journey to New England: A Traveller's Guide - Harris, Patricia; Lyon, David: 9780762703302 - AbeBooks (англ.). www.abebooks.co.uk. Праверана 3 красавіка 2025.
  85. ↑ Art Rodgers. Moose. — Stillwater, MN : Voyageur Press, 2001. — 78 с. — ISBN 978-0-89658-521-8.
  86. ↑ Jennie Promack. Seasons of the Moose. — Gibbs Smith, Publisher, 1992. — 106 с. — ISBN 978-0-87905-455-7.
  87. ↑ Byron William Dalrymple. North American Big-game Animals. — Outdoor Life Books, 1985. — 280 с. — ISBN 978-0-943822-56-3.
  88. ↑ Peter Farb. The Land and Wildlife of North America. — 1966. — 206 с.
  89. ↑ H. R. Timmermann, J. G. McNicol Moose Habitat Needs // The Forestry Chronicle. — 1988-06. — В. 3. — Т. 64. — С. 238–245. — ISSN 0015-7546. — DOI:10.5558/tfc64238-3
  90. ↑ Randolph L. Peterson. North American Moose. — University of Toronto, 1955. — 336 с. — ISBN 978-0-8020-7021-0.
  91. ↑ Valerius Geist. Deer of the World: Their Evolution, Behaviour, and Ecology. — Stackpole Books, 1998. — 470 с. — ISBN 978-0-8117-0496-0.
  92. ↑ USATODAY.com - Researchers take a look at the moose's enigmatic nose. usatoday30.usatoday.com. Праверана 3 красавіка 2025.
  93. ↑ Peter R. Cheeke, Ellen Sue Dierenfeld. Comparative Animal Nutrition and Metabolism. — CABI, 2010. — 351 с. — ISBN 978-1-84593-631-0.
  94. ↑ MOWRY, TIM. Deadly diet of hay can bring down a moose | Juneau Empire - Alaska's Capital City Online Newspaper. m.juneauempire.com. Праверана 3 красавіка 2025.
  95. ↑ Andrew Ferguson Fraser. Feline Behaviour and Welfare. — CABI, 2012. — 210 с. — ISBN 978-1-84593-926-7.
  96. ↑ M. W. Hayward, W. Jędrzejewski, B. Jêdrzejewska Prey preferences of the tiger anthera tigris(англ.) // Journal of Zoology. — 2012. — В. 3. — Т. 286. — С. 221–231. — ISSN 1469-7998. — DOI:10.1111/j.1469-7998.2011.00871.x
  97. ↑ а б в dfg.webmaster@alaska.gov. Alaska Wildlife Notebook Series, Alaska Department of Fish and Game (англ.). www.adfg.alaska.gov. Праверана 3 красавіка 2025.
  98. ↑ Sergey S. Ogurtsov, Anatoliy A. Khapugin, Anatoliy S. Zheltukhin, Elena B. Fedoseeva, Alexander V. Antropov, María del Mar Delgado, Vincenzo Penteriani Brown bear food habits in natural and human-modified landscapes in West-European Russia(англ.) // Ursus. — 2024-01. — В. 34e11. — Т. 2023. — ISSN 1537-6176. — DOI:10.2192/ursus-d-22-00007.short
  99. ↑ Bj⊘rn Dahle, Kjell Wallin, Göran Cederlund, Inga‐Lill Persson, Line Stabell Selvaag, Jon E. Swenson Predation on adult moose Alces alces by European brown bears Ursus arctos // Wildlife Biology. — 2013-06. — В. 2. — Т. 19. — С. 165–169. — ISSN 1903-220X. — DOI:10.2981/10-113
  100. ↑ David J. Mattson Use of ungulates by Yellowstone grizzly bears Ursus arctos // Biological Conservation. — 1997-07. — В. 1-2. — Т. 81. — С. 161–177. — ISSN 0006-3207. — DOI:10.1016/s0006-3207(96)00142-5
  101. ↑ Effects of tree crushing on black bear predation on moose calves | Fire Research and Management Exchange System. www.frames.gov. Праверана 3 красавіка 2025.
  102. ↑ Hinterland Who's Who - Cougar. www.hww.ca. Праверана 3 красавіка 2025.
  103. ↑ dfg.webmaster@alaska.gov. Wolverine Species Profile, Alaska Department of Fish and Game (англ.). www.adfg.alaska.gov. Праверана 3 красавіка 2025.
  104. ↑ Scrafford, Matthew A., and Mark S. Boyce.
  105. ↑ Matthew A Scrafford, Mark S Boyce Temporal patterns of wolverine (Gulo gulo luscus) foraging in the boreal forest // Journal of Mammalogy. — 2018-06-01. — В. 3. — Т. 99. — С. 693–701. — ISSN 0022-2372. — DOI:10.1093/jmammal/gyy030
  106. ↑ Robert W. Baird, Robin W. Baird. Killer Whales of the World: Natural History and Conservation. — MBI Publishing Company LLC, 2006. — 136 с. — ISBN 978-0-7603-2654-1.
  107. ↑ Moose-eating shark rescued in Newfoundland harbour (англ.).
  108. ↑ Luke Hunter. Carnivores of the World: Second Edition. — Princeton University Press, 2018. — 256 с. — ISBN 978-0-691-18295-7.
  109. ↑ Recolonizing Carnivores and Naive Prey: Conservation Lessons from Pleistocene Extinctions. - Science | HighBeam Research. web.archive.org (12 мая 2013). Праверана 3 красавіка 2025.
  110. ↑ Jacob Debow, Joshua Blouin, Elias Rosenblatt, Cedric Alexander, Katherina Gieder, Walter Cottrell, James Murdoch, Therese Donovan Effects of Winter Ticks and Internal Parasites on Moose Survival in Vermont, USA(англ.) // The Journal of Wildlife Management. — 2021-09. — В. 7. — Т. 85. — С. 1423–1439. — ISSN 0022-541X. — DOI:10.1002/jwmg.22101
  111. ↑ Jaenson, Thomas G. T.. Larver av nässtyngfluga i ögat – ovanligt men allvarligt problem(нявызн.). Läkartidningen (19 красавіка 2011). Праверана 3 красавіка 2025.
  112. ↑ Arno Wünschmann, Anibal G. Armien, Erika Butler, Mike Schrage, Bert Stromberg, Jeff B. Bender, Anna M. Firshman, Michelle Carstensen NECROPSY FINDINGS IN 62 OPPORTUNISTICALLY COLLECTED FREE-RANGING MOOSE (ALCES ALCES) FROM MINNESOTA, USA (2003–13) // Journal of Wildlife Diseases. — 2015-01-01. — В. 1. — Т. 51. — С. 157. — ISSN 0090-3558. — DOI:10.7589/2014-02-037
  113. ↑ Dale G. Miquelle Why Don't Bull Moose Eat during the Rut? // Behavioral Ecology and Sociobiology. — 1990. — В. 2. — Т. 27. — С. 145–151. — ISSN 0340-5443.
  114. ↑ American Society of Mammalogists, Smithsonian Institution. The Smithsonian Book of North American Mammals. — UBC Press, 1999. — 798 с. — ISBN 978-0-7748-0762-3.
  115. ↑ Moose: Minnesota DNR. web.archive.org (7 снежня 2009). Праверана 4 красавіка 2025.
  116. ↑ Moose (англ.). www.thecanadianencyclopedia.ca. Праверана 4 красавіка 2025.
  117. ↑ Crichton. Moose. The Canadian Encyclopedia. Праверана September 1, 2019.
  118. ↑ Ed Readicker-Henderson, Lynn Readicker-Henderson. Adventure Guide Inside Passage & Coastal Alaska. — Hunter Publishing, Inc, 2005-10. — 488 с. — ISBN 978-1-58843-515-6.
  119. ↑ dfg.webmaster@alaska.gov. Alaska's Species Information, Alaska Department of Fish and Game (англ.). www.adfg.alaska.gov. Праверана 3 красавіка 2025.
  120. ↑ Adventure Guide to the Alaska Highway (англ.). Goodreads. Праверана 4 красавіка 2025.
  121. ↑ Lisa Maloney. Explorer's Guide 50 Hikes Around Anchorage. — 1st ed. — Erscheinungsort nicht ermittelbar: W. W. Norton & Company, Incorporated, 2010. — 1 с. — ISBN 978-0-88150-905-2, 978-1-58157-751-8.
  122. ↑ Aug 2002 Field & Stream Magazine Elk, Moose and Caribou(нявызн.). eBay. Праверана 4 красавіка 2025.
  123. ↑ Paul Tawrell. Wilderness Camping & Hiking. — Paul Tawrell, 2008-03-18. — 232 с. — ISBN 978-0-9740820-3-5.
  124. ↑ R. Terry Bowyer, Janet L. Rachlow, Kelley M. Stewart, Victor Van Ballenberghe Vocalizations by Alaskan moose: female incitation of male aggression // Behavioral Ecology and Sociobiology. — 2011-07-20. — В. 12. — Т. 65. — С. 2251–2260. — ISSN 0340-5443. — DOI:10.1007/s00265-011-1234-y
  125. ↑ FEMALE MOOSE MOANS PROVOKE BULL FIGHTS, FEMALES HAVE MORE CHOICE IN PICKING MATES, CONCLUDES IDAHO STATE UNIVERSITY STUDY - US Fed News Service, Including US State News | HighBeam Research. web.archive.org (12 мая 2013). Праверана 4 красавіка 2025.
  126. ↑ Ottawa Field-Naturalists' Club, Ottawa Field-Naturalists' Club. v.106 (1992) // The Canadian field-naturalist. — Ottawa: Ottawa Field-Naturalists' Club, 1992. — 608 с.
  127. ↑ J. L. Weaver, J. L. Weaver, C. Arvidson, P. Wood Two wolves, Canis lupus, killed by a Moose, Alces alces, in Jasper National Park, Alberta // The Canadian field-naturalist. — 1992. — В. 1. — Т. 106. — С. 126––127. — DOI:10.5962/p.356893
  128. ↑ Valerius Geist. Deer of the World: Their Evolution, Behaviour, and Ecology. — Stackpole Books, 1998. — 470 с. — ISBN 978-0-8117-0496-0.
  129. ↑ а б Gerald L. Wood. The Guinness book of animal facts and feats. — Enfield, Middlesex : Guinness Superlatives, 1982. — 266 с. — ISBN 978-0-85112-235-9.
  130. ↑ Magdalena Niedziałkowska, Wiebke Neumann, Tomasz Borowik, Marta Kołodziej-Sobocińska, Jonas Malmsten, Jon M. Arnemo, Göran Ericsson Moose Alces alces (Linnaeus, 1758)(англ.) // Handbook of the Mammals of Europe / Klaus Hackländer, Frank E. Zachos. — Cham: Springer International Publishing, 2022. — С. 1–32. — ISBN 978-3-319-65038-8. — DOI:10.1007/978-3-319-65038-8_23-1
  131. ↑ Marzia Breda, Marco Marchetti Systematical and biochronological review of Plio-Pleistocene Alceini (Cervidae; Mammalia) from Eurasia // Quaternary Science Reviews. — 2005-03-01. — В. 5. — Т. 24. — С. 775–805. — ISSN 0277-3791. — DOI:10.1016/j.quascirev.2004.05.005
  132. ↑ а б Valerius Geist. Deer of the World: Their Evolution, Behaviour, and Ecology. — Stackpole Books, 1998. — 470 с. — ISBN 978-0-8117-0496-0.
  133. ↑ а б Anthony D. Barnosky. Morphological Change in Quaternary Mammals of North America. — Cabrigde University Press, 1993. — 415 с.
  134. ↑ Charalampos Kevrekidis, Dimitris S. Kostopoulos The southernmost occurrence of Cervalces latifrons (Johnson, 1874) (Artiodactyla: Cervidae) in Europe. — 2017. — DOI:10.13140/RG.2.2.24751.53928
  135. ↑ Discover | Natural History Museum (англ.). www.nhm.ac.uk. Праверана 9 красавіка 2025.
  136. ↑ Magdalena Niedziałkowska, Wiebke Neumann, Tomasz Borowik, Marta Kołodziej-Sobocińska, Jonas Malmsten, Jon M. Arnemo, Göran Ericsson Moose Alces alces (Linnaeus, 1758)(англ.) // Handbook of the Mammals of Europe / Klaus Hackländer, Frank E. Zachos. — Cham: Springer International Publishing, 2022. — С. 1–32. — ISBN 978-3-319-65038-8. — DOI:10.1007/978-3-319-65038-8_23-1
  137. ↑ Meirav Meiri, Adrian Lister, Pavel Kosintsev, Grant Zazula, Ian Barnes Population dynamics and range shifts of moose ( Alces alces ) during the Late Quaternary(англ.) // Journal of Biogeography. — 2020-10. — В. 10. — Т. 47. — С. 2223–2234. — ISSN 0305-0270. — DOI:10.1111/jbi.13935
  138. ↑ Caesar, Julius; Hirtius, Aulus (1879). "XXVII". Caesar's Commentaries on the Gallic and civil wars. Harper & brothers. p. 154. ISBN 978-0-217-45287-8.
  139. ↑ John Bostock (physician): Pliny the Elder, The Natural History. Архівавана з першакрыніцы 13 ліпеня 2012. Праверана 8 лістапада 2009.
  140. ↑ Webber, Aaron. Moose Meat: Everything You Need to Know About This Healthy and Delicious Game Meat (англ.). A-Z Animals (3 верасня 2023). Праверана 16 красавіка 2025.
  141. ↑ Aerial Hunting FAQs Архівавана 12 ліпеня 2010 года., Defenders of Wildlife — Protect America’s Wildlife (PAW) Act — Aerial hunting FAQs
  142. ↑ All-clear for Finnish foods (англ.). FoodNavigator.com (11 жніўня 2003). Праверана 16 красавіка 2025.
  143. ↑ V. Glooschenko, C. Downes, R. Frank, H.E. Braun, E.M. Addison, J. Hickie Cadmium levels in Ontario moose and deer in relation to soil sensitivity to acid precipitation(англ.) // Science of The Total Environment. — 1988-05. — В. 2. — Т. 71. — С. 173–186. — DOI:10.1016/0048-9697(88)90165-9
  144. ↑ Public Health Advisory / Hunters and wildlife diseases (05/09/16). web.archive.org (3 ліпеня 2019). Праверана 16 красавіка 2025.
  145. ↑ L. Vahteristo, T. Lyytikäinen, E.-R. Venäläinen, M. Eskola, E. Lindfors, R. Pohjanvirta, R. Maijala Cadmium intake of moose hunters in Finland from consumption of moose meat, liver and kidney (EN) // Food Additives & Contaminants. — 2003-05-01. — DOI:10.1080/0265203031000094636
  146. ↑ Archived copy. Архівавана з першакрыніцы March 11, 2012. Праверана October 4, 2011.
  147. ↑ Number 1, 2004, of Nordic Road & Transport Research. Annotations Sweden. web.archive.org (29 мая 2008). Праверана 16 красавіка 2025.
  148. ↑ Katherine A. Zeller, David W. Wattles, Stephen DeStefano Incorporating Road Crossing Data into Vehicle Collision Risk Models for Moose (Alces americanus) in Massachusetts, USA(англ.) // Environmental Management. — 2018-09. — В. 3. — Т. 62. — С. 518–528. — ISSN 0364-152X. — DOI:10.1007/s00267-018-1058-x
  149. ↑ Älgsafari lockar tusentals turister (шведск.). Allehanda.se (13 жніўня 2007). Праверана 16 красавіка 2025.
  150. ↑ Joe Hamr, Mike Hall, Jesse N. Popp AN ASSESSMENT OF MOOSE AND ELK TRAIN COLLISIONS IN ONTARIO, CANADA(англ.) // Alces. — 2019-05-07. — Т. 55. — С. 1–12. — ISSN 2293-6629.
  151. ↑ Railroad takes steps to reduce moose crashes - Aftenposten.no. web.archive.org (28 верасня 2008). Праверана 16 красавіка 2025.
  152. ↑ Communications, DOT. Moose-Vehicle Collision Information - New Brunswick Department of Transportation. www.gnb.ca. Праверана 16 красавіка 2025.
  153. ↑ Province of New Brunswick. More wildlife fencing to be installed on Route 7 in 2008 (08/04/08). www.gnb.ca. Праверана 16 красавіка 2025.
  154. ↑ Moose Advisory (англ.).
  155. ↑ Moose detection lights being removed, 'not effective' for N.L. (англ.).
  156. ↑ Austen, Ian. A Menace to Motorists, but the ‘Noble’ Moose Is Adopted by Newfoundland (англ.). The New York Times (5 кастрычніка 2024). Праверана 16 красавіка 2025.
  157. ↑ Heikki Henttonen, Andreas Kranz, Michael Stubbe, Tiit Maran, Alexei Tikhonov IUCN Red List of Threatened Species: Alces alces ssp. alces // IUCN Red List of Threatened Species. — 2006-05-19.
  158. ↑ Граковіч Е. Лось вядомы і загадкавы // Гоман Барысаўшчыны, № 2(107), 2008.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Лось&oldid=4976669"