Вікіпедыя

Брусніцы

Брусні́цы звычайныя[3][4], Брусніцы[5], Брушніцы[6], Брусніца[7] (Vaccinium vitis-idaea) — зімова-зялёны кусцік, від роду Ягаднік (Vaccinium) сямейства Верасовыя.

Брусніцы

Брусніцы (Vaccinium vitis-idaea)
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Vaccinium vitis-idaea L.


Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  505637
NCBI  180772
EOL  484410
GRIN  t:41069
IPNI  293975-2
TPL  tro-12300067

Назва

правіць

Відавая назва vitis-idaea у перакладзе уласна азначае — «вінаградная лаза з гары Іда» (востраў Крыт). Назва vitis-idaea для брусніц упершыню прыводзіцца ў Даданеўса  (руск.) (бел. і Геснера. Антычныя пісьменнікі брусніцы не згадвалі.

Сярод беларускіх назваў такія, як брусніцы, брушніца[8], брусніка, баруўка, брушніца[9], бружыніца, мучыльнік[10][11][12], брусніца, бруснічнік[13].

Біялагічнае апісанне

правіць
 
Кусты брусніц

Шматгадовы вечназялёны кусцік вышынёй 10—30[4][14] см з доўгім паўзучым карэнішчам, прамастойным ці ўзыходным галінастым сцяблом.

Карэнішча гарызантальнае з прыўзнятымі галінастымі парасткамі вышынёй 10-30 см[15].

Лісце чарговае, частае, скурыстае, на кароткіх хвосціках, зваротнаяйкападобнае або эліптычнае, з суцэльнымі загнутымі краямі, бліскучае, даўжынёй 2-3 см, шырынёй да 1,5 см[14][15], зімуючае, мае на ніжняй паверхні маленькія кропкавыя ямачкі. У гэтых ямачках знаходзіцца булавападобнае ўтварэнне, у якім клеткі сценак напоўнены слізістых рэчывам, здольным паглынаць ваду. Змочваючы верхнюю паверхню ліста вада пераходзіць на ніжні бок, напаўняе ямкі і паглынаецца.

 
Кветкі брусніц

Кусцікі брусніцы, парасткі якой часам павінны пракладаць сабе дарогу ў гнілым пні паміж карой і драўнінай, могуць дасягаць у даўжыню аднаго метра, паміж тым як тыя калівы, якія растуць побач на зямлі, маюць звычайна вышыню ад 8 да 15 см.

Кветкі абодваполыя, правільныя, сабраныя па 10-20 шт зверху, густыя, панікаючыя гронкі[15].

Вяночак белы або бледна-ружовы, спаенапялёсткавы, званочкавы, з чатырма некалькі адхіленнымі лопасцямі. Чашачка чатырохраздзельная. Тычынак — 8. Песцік — 1. Завязь ніжняя. Вяночкі брусніц падчас цвіцення панікаюць, гэта абараняе пылок ад волкасці. У пылавіках пылок знаходзіцца ў выглядзе шчыльнай масы, але патроху пушыцца і высыпаецца порцыямі праз дзірачкі, размешчаныя на канцах пылавікоў. Цвіце ў канцы вясны — пачатку лета каля 15 дзён[15].

Формула кветкі:   [16].

Пылковыя зёрны размешчаны ў тэтраэдрычных тэтрадах, маюць амаль шарападобную форму. Даўжыня палярнай восі асобнага зярна 23-30 мкм, экватарыяльны дыяметр 30-39 мкм. У абрысе круглява-трохкутныя, 42-45 мкм у дыяметры. Разоры датыкаюцца паміж сабой, даўжыня паўбаразны 13-17 мкм, шырыня 4,5-6,5 мкм; краі разор роўныя, канцы злёгку адцягнутыя, прытупленыя і накіраваны ў бок дыстальнай паверхні; мембрана разор гладкая. Экзіна покрыўная, таўшчынёй 0,7-1 мкм. Тэкстура плямістая. Пылок цёмна-шэрага колеру[15].

Плады — шарападобныя чырвоныя ці белавата-ружовыя сакавітыя салодкія ягады з прыемнай кіслінай і лёгкім гаркаватым прысмакам даспяваюць у жніўні — верасні (ураджайнасць 150—200 кг/га). Могуць трымацца пад снегам да вясны.

Распаўсюджванне і экалогія

правіць
 
Бруснічнік цвіце. Магілёўская воблаць, чэрвень.

Расце па сухіх і сырых іглічных лясах і лісцяных лясах, хмызняках, часам на тарфяных балотах у Еўрапейскай частцы Расіі, на Урале, у Сібіры і на Далёкім Усходзе, Каўказе, паўночным усходзе Казахстана[14]. У Беларусі трапляюцца па ўсёй тэрыторыі часта ў лясах, хмызняках, на высечках, мохавых балотах[14].

Ягады брусніц, якія рэзка вылучаюцца сваім чырвоным колерам на фоне зялёнай лістоты, паядаюцца жывёламі і птушкамі. Птушкі ж разносяць на вялікія прасторы непераваранае насенне і спрыяюць распаўсюджванню брусніц.

Карані брусніц густа аплецены міцэліем грыба. Ніткі грыба прымаюць глебавыя растворы з мінеральнымі рэчывамі і перадаюць іх караням брусніц.

Брусніцы вонкава падобныя на прадстаўнікоў роду Arctostaphylos.

Пчолы наведваюць кветкі, збіраючы нектар і часткова пылок.

Хімічны склад

правіць

Ягады ўтрымліваюць бялкі, арганічныя кіслоты (бензойную, яблычную, лімонную, воцатную, мурашыную, шчаўёвую і іншыя), да 9 % цукроў (фруктоза, цукроза, глюкоза), пекціны, мінеральныя і дубільныя рэчывы, гліказіды арбуцын, вакцынін, вітаміны C, B9, PP, карацін, катэхіны, фітанцыды, антацыяны і іншыя[14]. Брусніцы багатыя марганцам.

Шкоднікі і хваробы

правіць

Парасткі брусніц паражаюцца грыбком Exobasidium vaccinii. Пры гэтай паразе сцябло і лісце скручваюцца і атрымліваюць бледна-ружовую афарбоўку. Здалёк такія парасткі здаюцца дзіўнымі кветкамі і рэзка вылучаюцца на фоне здаровых зялёных кустоў брусніцы. Часта з прычыны паразы грыбком Melampsora goeppertiana сцёблы даўжэюць, скручваюцца і даюць ўражанне венікаў, а лісты кароцяцца, ніжнія з іх ператвараюцца ў лускавінкі.

Ужыванне

правіць
 
Бруснічны джэм

Ягады спажываюць свежыя і мочаныя[4] (залітыя вадой ягады захоўваюцца да вясны, бо ўтрымліваюць натуральны кансервант — бензойную кіслату); выкарыстоўваюць у кандытарскай прамысловасці, для квашання капусты. З ягад гатуюць варэнне (у тым ліку з яблыкамі, грушамі), джэм, павідла, марынады, кісель, морс, пасцілу, начынку для цукерак і пірагоў. З брусніц таксама робяць узвары, настойваюць на гатаванай астуджанай вадзе з цукрам і мёдам ці віно. Лісце выкарыстоўваюць як сурагат гарбаты. Даўней нарыхтоўка ягад у запас мела вялікае гаспадарчае значэнне: брусніцы парылі ў гаршках, ссыпалі ў кадушкі і бочкі, дадаючы прыправы; з іх рабілі сок, сіроп, павідла (на мёдзе) і іншыя.

У скандынаўскіх краінах папулярнае бруснічнае варэнне ў якасці гарніру да мясных страў. Такі ж ужытак мелі і ў беларускай кулінарыі: да смажаніны брусніцы запякалі ў гаршках або варылі ва ўласным саку.

У навуковай медыцыне ў якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюцца лісце (лац.: Folium Vitis idaeae) — яго адвар і настой ўжываюцца як дэзінфікуючы, супрацьгніласны і мачагонны сродак — і парасткі брусніц (Cormus Vitis idaeae). Нарыхтоўваюць сыравіну увесну да красавання, пакуль бутоны яшчэ зялёныя, і ўвосень пры поўным паспяванні пладоў. Лісце абскубваць з куста або зразаюць парасткі і сушаць на гарышчы, пад падстрэшкамі або ў сушылках пры тэмпературы 35-40 °C. Захоўваюць у сухім, добра праветраным памяшканні. Тэрмін прыдатнасці сыравіны 3 гады[17].

Асноўныя дзеючыя рэчывы сыравіны — фенолагліказіды; змяшчае таксама дубільныя рэчывы, пераважна кандэнсаваныя групы, флаванолавы гліказід гіперазід, урсолавая кіслата[17].

З прычыны таго, што ў брусніцах знойдзены арбуцын (антысептык мочавыводных шляхоў), пры лячэнні растройстваў мочавыводнай сістэмы выкарыстоўваюць выцяжку з сухіх лісцеў (але пры няправільным дазаванні такая выцяжка можа выклікаць атручванне)[18].

Культываванне

правіць
 
Плады брусніц

Звесткі пра першыя спробы культывавання брусніц ставяцца да 1745 года. У Цэнтральным гістарычным архіве Санкт-Пецярбурга ёсць указ Лізаветы Пятроўны, у якім загадваецца ў Царскім садзе «партери убирать брусницею и бушбомами», а таксама ўказ 1765 года Канцылярыі ад будынкаў, у якім прадпісваецца майстру Фоку адшукаць спосабы обсадить ў Пецяргофе, у Манплізе і ля Шахматнай гары замест бушбома «от бываемых великих морозов вызябает».

Але сапраўдныя работы па акультурванню брусніц пачаліся ў 1960-я гады у ЗША, ФРГ, Швецыі, Галандыі, Фінляндыі, Польшчы. У ФРГ у 1994 годзе было створана 40 га бруснічных плантацый, распрацаваны поўны комплекс машын для вырошчвання і ўборкі ўраджаю. У 1960—1970 годы спажыўкааперацыя БССР нарыхтоўвала ў год 2,6-3,4 тыс. т. ягад, але к канцу 1970-х гэта колькасць упала да 0,32-1,8 тыс. т. ягад[19]. Стала актуальным пытанне пра ўвядзенне брусніц у культуру. У 1980-я гады культурныя плантацыі брусніцы былі закладзеныя ў Беларусі, Літве, Расіі. У параўнанні з дзікімі зараснікамі, ураджайнасць ягад на культурных плантацыях вышэй у 20-30 разоў. З адной соткі можна атрымліваць 50-60 кг ягад штогод.

У культуры і мастацтве

правіць

І дрогне снег пухлы, зярністы,
Бяжыць ад камля.
Бруснічніка ліст урачыста
Выносіць зямля.

Якуб Колас. «Лес».

Вядома выслоўе, дзе брусніца выступае сінонімам прыгажосці і маладосці жанчыны[20]: «Маладзіца як брусніца».

 
Елізавета Бём  (руск.) (бел.. «Брусніцы».

Вядома выява брусніц, створаная рускай мастачкай Елізаветай Бём  (руск.) (бел..

У філатэліі

правіць
  • У 1964 годзе ў СССР была выпушчаная паштовая марка з выявай брусніц (ЦФА № 3136).
  • У 2004 годзе ў Беларусі была выпушчана паштовая марка з выявай брусніц
  • Выява брусніц змешчана на гербе Шаркаўшчыны

Зноскі

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. ↑ Назва згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
  4. ↑ а б в Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
  5. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 137. — 160 с. — 2 350 экз.
  6. ↑ З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
  7. ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с.
  8. ↑ Антонов А. А. О врачебных растениях, дикорастущих в Витебской губернии и употребляемых населением ее в домашней народной медицине. Витебск, 1888
  9. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  10. ↑ Анненков Н.  (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
  11. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  12. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  13. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  14. ↑ а б в г д Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Брусника // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 29-31. — 200 с. — 130 000 экз.
  15. ↑ а б в г д Бурмистров А. Н., Никитина В. А. Медоносные растения и их пыльца: Справочник. — М.: Росагропромиздат, 1990. — С. 23. — 192 с. — ISBN 5-260-00145-1.
  16. ↑ Сербин А. Г. и др. Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов. — Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы, 2003. — С. 149. — 364 с. — ISBN 966-615-125-1.
  17. ↑ а б Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 174. — ISBN 5-06-000085-0.
  18. ↑ Вермейлен, Нико. Полезные травы. Иллюстрированная энциклопедия: Пер. с англ. Б. Н. Головкина. — М.: Лабиринт Пресс, 2002. — С. 298—299. — 320 с. — ISBN 5-9287-0244-2.
  19. ↑ Мезян П. С. Экономика и организация заготовок дикорастущих плодов, ягод и грибов. — Мн., 1978.
  20. ↑ Русско-белорусский словарь сравнений (руск.)

Літаратура

правіць
  • Белы А. Брусніцы // Праект «Наша ежа»
  • Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
  • Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 1012. Vaccinium vitis-idaea L. — Брусника // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 26. — ISBN 5-87317-163-7.

Спасылкі

правіць
  • Брусника обыкновенная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Брусніцы&oldid=4771554"