Вікіпедыя

Джузэпэ Вердзі

італьянскі кампазітар
У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Вердзі.

Джузэ́пэ Фартуні́на Франчэ́ска Ве́рдзі (італ.: Giuseppe Fortunino Francesco Verdi, 10 кастрычніка 1813, Ранколе, каля горада Бусета, Італія — 27 студзеня 1901, Мілан) — італьянскі кампазітар, творчасць якога з’яўляецца адным з найбуйнейшых дасягненняў сусветнага опернага мастацтва і кульмінацыяй развіцця італьянскай оперы XIX стагоддзя. Кампазітарам створаны 26 опер і рэквіем, шэраг камерных твораў. Сярод лепшых і найбольш вядомых опер кампазітара: «Баль-маскарад», «Рыгалета», «Трубадур», «Травіята». Вяршыня творчасці — апошнія оперы: «Аіда», «Атэла», «Фальстаф».

Джузэпэ Вердзі
італ.: Giuseppe Verdi
Асноўная інфармацыя
Поўнае імя Джузэпэ Фартуніна Франчэска Вердзі
Дата нараджэння 10 кастрычніка 1813(1813-10-10)[1][2][…]
Месца нараджэння
Дата смерці 27 студзеня 1901(1901-01-27)[1][2][…] (87 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Краіна Сцяг Італіі Італія
Жонка Margherita Barezzi[d] і Giuseppina Strepponi[d]
Музычная дзейнасць
Педагог Vincenzo Lavigna[d] і Ferdinando Provesi[d]
Прафесіі кампазітар, дырыжор, пісьменнік, палітык
Гады актыўнасці XIX стагоддзе
Інструменты Аркестр, фартэпіяна
Жанры класічная музыка і опера
Грамадская дзейнасць
Партыя
Член у
Узнагароды
Order of the Medjidie Pour le Mérite кавалер Вялікага крыжа ордэна Ганаровага легіёна кавалер ордэна Ганаровага Легіёна ордэн Святога Станіслава Савойскі грамадзянскі ордэн кавалер Вялікага крыжа ордэна Святых Маўрыкія і Лазара кавалер Вялікага крыжа ордэна Кароны Італіі Commander's Cross of the Order of Franz Joseph Ордэн за заслугі ў мастацтве і навуцы ордэн Святога Станіслава
Аўтограф Аўтограф
giuseppeverdi.it
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

У мінулым часта грэбліва згадваныя крытыкамі за «патуранне густам простых людзей», «спрошчаную паліфанію» і «бессаромнае меладраматызаванне», шэдэўры Вердзі з’яўляюцца асновай звычайнага опернага рэпертуара праз паўтара стагоддзя пасля іх напісання.

Жыццё і творчасць

правіць

Раннія гады

правіць

Джузэпэ Вердзі, першы кампазітар італьянскай рамантычнай оперы, нарадзіўся ў вёсцы Ранколе каля Пармы 10 кастрычніка 1813 г. і быў сынам шынкара Карла Вердзі і праллі Луіджы Уціні. Сям’я была беднай, пра што Вердзі ніколі не забываў, насычаючы свае оперныя творы народнымі мелодыямі. Бацькі Вердзі вельмі любілі музыку, хаця ў родзе не было ніводнага музыкі. Сямігадовым хлопцам Джузэпэ знайшоў на гарышчы сваёй хаты стары хатні клавесін — спінет. Неўзабаве Карла Вердзі стаў адпраўляць свайго сына да ранкольскага касцёльнага арганіста П’етра Байстрокі, які звярнуў увагу на малога Джузэпэ і стаў прыцягваць яго да ігры на аргане падчас імшы, навучаў чытанню і пісьму. У дзесяць год Джузэпэ ўжо граў на аргане самастойна ў час святочных службаў.

Бацька Вердзі з увагай паставіўся да захаплення сына музыкай і звярнуўся па параду да свайго гандлёвага партнёра з суседняга горада Бусэта Антоніа Барэцы, які пазней узяў апеку над Джузэпэ. Антоніа Барэцы, гандляр і аматар музыкі меў сваю краму ў Бусэта, куды пераехаў Вердзі. У гэтым горадзе Вердзі вучыўся ў школе ў езуітаў, а таксама атрымаў сваю першую музычную адукацыю ў арганіста Фернанда Правезі, кіраўніка Філарманічнага таварыства г. Бусета. Ф. Правезі перадаў Вердзі не толькі асноўныя музычныя веды, але і любоў да літаратуры і мастацтва. На выходныя і святы Джузэпэ басанож, «каб зберагчы боты», як ён пазней згадваў, хадзіў пяць кіламетраў у родную вёску, каб паіграць на аргане. З 17 год Вердзі жыў у Бусета ў доме Антоніа Барэцы, які дапамагаў яму грашыма і дачка якога, раўналетка Джузэпэ, Маргарыта, потым стала яго першай жонкай.

У 1832 Вердзі зрабіў няўдалую спробу паступіць у Кансерваторыю Мілана (сёння яна мае імя Вердзі): камісія палічыла яго слабым, на фартэпіяна Вердзі граў толькі на пачатковым узроўні. Застаўшыся ў Мілане, Вердзі пачаў наведваць оперныя спектаклі, канцэрты. Ён пачаў атрымліваць прыватныя ўрокі кампазіцыі ў Мілане ў лепшага ў горадзе педагога Вінчэнца Лавіння, дырыжора La Scala. Побыт у Мілане ўмацаваў Джузэпэ ў жаданні стаць тэатральным кампазітарам. Антоніа Барэцы падараваў будучаму зяцю фартэпіяна, рэгулярна купляў яму квіткі ў La Scala да 1835 г., калі ён вярнуўся ў Бусета, дзе заняў пасаду арганіста.

Вярнуўшыся ў Бусета ў 1836 годзе, узяў шлюб з каханай Маргарытай Барэцы, праз два гады яны пераехалі ў Мілан, дзе Вердзі пачаў пісаць, і ўжо ў 1839 яго чакала радасць ад паспяховай прэм’еры першай оперы «Аберта, граф Баніфачча». Аднак серыя асабістых трагедый на некаторы час перарвалі кар’еру Вердзі. На працягу двух гадоў ад неўстаноўленай паміраюць першынцы Вердзі і Маргарыты — дачка Вірджынія, народжаная ў 1837, і сын Ічыліа, народжаны ў 1838. У хутім часе, ва ўзросце 26 гадоў, ад энцэфаліту памірае жонка Маргарыта. Вердзі перажывае гады роспачы, найгоршы перыяд свайго жыцця.

Першыя творчыя поспехі

правіць

У 1839 годзе, пасля чатырох гадоў працы, адбылася прэм’ера першай оперы Вердзі «Аберта» (Oberto) паводле арыгінальнага лібрэта Антоніа П’яца, істотна адрэдагаванага Тэмістокле Салера. Опера ў значнай ступені была вытрымана ў духу Гаэтана Даніцэці, але некаторыя асаблівасці оперы парадавалі грамадскасць так, што опера мела вялікі поспех і чатырнаццаць водгукаў. Імпрэсарыа La Scala Барталамеа Мерэлі замовіў Вердзі дзве наступныя оперы. Імі стануць пастаўленая ў 1840 годзе «Дзень каралявання» (Un giorno di regno) і пастаўленая ў 1842 «Набука» (Nabucco). «Набука» зробіць Вердзі знакамітым. Оперу адразу ж паставяць у Вене, потым у Лондане і Парыжы. Паводле ўласных пазнейшых прызнанняў кампазітара, словы вядомага хору паняволеных яўрэеў Va Pensiero, яго вялікая народная папулярнасць, тое, што хор стаў гімнам для італьянцаў, сімвалам барацьбы з аўстрыйскай акупацыяй, натхнілі Вердзі пісаць музыку зноў і зноў. Вялікая колькасць опер — 14 — з’явілася ў дзесяцігоддзе пасля «Набука».

Гэта быў перыяд «працы на галерах», як вызначаў яго сам Вердзі. У 1843 былі створаны «Ламбардцы» (Lombardi), у 1844 — «Эрнані» (Ernani). Найбольш значнай операй 1840-х стала для Вердзі опера «Макбет» (Macbeth), першая з опер Вердзі на сюжэт Шэкспіра, опера, у якой ён упершыню адыйшоў ад патрабавання да наўянасці любоўнай гісторыі, чым парушыў асноўную традыцыю тагачаснай італьянскай оперы. У 1847 годзе опера «Ламбардцы», якая была перапісана для французскай пастаноўкі і перайменавана ў «Іерусалім» (Jérusalem), была пастаўлена ў Парыжскай оперы. Яна стала першай операй Вердзі, створанай у жанры т.зв. вялікай оперы (Grand opéra) — вялікага па памерах і задуме твора, з працяглымі балетнымі ўстаўкамі. Практычны Вердзі нарэшце стаў жыць у дастатку, не траціў грошы празмерна, аддаваў старыя даўгі, перш за ўсё разлічыўшыся з Барэцы.

Сталыя гады і росквіт таленту

правіць

Дзесьці ў сярэдзіне 1840-х гадоў, пасля смерці Маргарыты, у Вердзі пачаўся раман са спявачкай Джузэпінай Стрэпоні (сапрана). Джузэпіна мусіла з-за цяжарнасці завяршыць кар’еру ва ўзросце 31 года ў 1846 годзе, нарадзіўшы двух дзяцей ад аднаго тэнара, пасля чаго яна пазнаёмілася з Вердзі. Дванаццаць год сужыцця ў многіх месцах, дзе канкубінат жыў разам, лічыліся скандальнымі. Пара жыла то ў Парыжы, то ў Італіі. На малой радзіме Вердзі Джузэпінай пагарджалі, бо лічылі яе каханкай. Пара пабралася шлюбам толькі ў 1859 годзе. Жывучы ў родным Бусета з Джузэпінай, Вердзі купіў маёнтак у двух мілях ад горада ў 1848 годзе. Першапачаткова яго бацькі жылі там, але пасля смерці маці ў 1851 годзе, ён стаў жыць на Віле Вердзі ў Сант’Агаце ў Віланова-сул’Арда і жыў там да самай смерці. Вердзі не меў з Джузэпінай уласных дзяцей і ў 1866 яны ўдачкавалі Філамену, унучку аднаго з дзядзькоў Вердзі, круглую сірату, і гадавалі яе ў любові, як уласную дачку.

Пасля таго, як Джузэпіна закончыла кар’еру, Вердзі хацеў зрабіць тое ж у знак салідарнасці з ёй і з Джаакіна Расіні. Лічыцца, што зноў пісаць оперы Вердзі пераканала Джузэпіна. У 1850-я гады адзін за адным паўстаюць шэдэўры Вердзі, перш за ўсё т.зв. «народная трылогія» — оперы «Рыгалета» (Rigoletto), «Травіята» (La traviata) і «Трубадур» (Il trovatore).

Прэм’ера «Рыгалета» адбылася ў Венецыі ў 1851 годзе. Опера была напісана паводле п’есы Віктора Гюго «Кароль забаўляецца»(Le Roi s’amuse). Наватарская ў драматычным і музычным планах опера імгненна набыла вялікую вядомасць. Вердзі стварыў арыгінальную музычную драму — кактэйль з разнастайных элементаў, якія адлюстроўваюць сацыяльную і культурную складанасць, элементы камедыі і трагедыі. Упершыню ў цэнтры гісторыі стаяў сацыяльны маргінал (прыдворны блазан) — неадназначны персанаж з простымі чалавечымі патрэбамі, якому ў выніку суперажываеш. Фрагментам «Рыгалета», такім як квартэт Bella figlia dell’amore наканавана было стаць вельмі знакамітымі, а некаторыя сталі ў XX стагоддзі часткай папулярнай культуры (La donna è mobile).

Цуд фенаменальнага поспеху паўтарыўся з операй «Трубадур» (Il trovatore), прэм’ера якога адбылася ў 1853 годзе ў Рыме. Заблытаная, поўная непраўдападобных здарэнняў гісторыя, якую часта крытыкуюць, мае аднак выключныя музычныя характарыстыкі, перш за ўсё багаты меладызм, што робіць яе ўлюбёнай операй мільёнаў людзей да нашых дзён. Шырокую вядомасць набылі такія фрагменты оперы, як песня Азучэны Stride la vampa!, Miserere, стрэта Манрыка Di quella pira стала выпрабаванням для ўсіх тэнароў і візітоўнай карткай многіх з іх.

Вяршыняй творчасці Вердзі гэтага перыяду стала «Травіята» (La traviata), упершыню пастаўленая ў Венецыі ў 1853 годзе. Лібрэта оперы заснавана на творы Аляксандра Дзюма-сына «Дама з камеліямі». Гісторыя пра каханне парыжскай куртызанкі да маладога мужчыны з прыстойнай сям’і, «Травіята», стала самай папулярнай і самай рэпертуарнай операй у свеце. Многія фрагменты оперы сталі хітамі, некаторыя атрымалі самастойнае жыццё: покліч Віялеты Amami, Alfredo, знакаміты тост Libiamo ne' lieti calici, арыя Альфрэда De' miei bollenti spiriti, кабалета Віялеты Sempre libera degg’io, арыя Жэрмона Di Provenza il mar, фінал другога акта, арыя Віялеты Addio, del passato і дуэт Parigi, o cara.

Позняя творчасць

правіць

Паміж 1855 і 1867 паўстаюць такія вялікія оперы, якім наканавана было стаць хітамі рэпертуару як «Баль-маскарад» (Un ballo in maschera, 1859), «Моц наканавання» (La forza del destino, па заказе імператарскага тэатра Санкт-Пецярбурга, 1861, пастаўлена ў 1862), перагледжаны варыянт «Макбета» (1865). Крыху меншую папулярнасць у час свайго з’яўлення атрымалі «Сіцылійская ўсяночная» (Les vêpres siciliennes, 1855) і «Дон Карлас» (Don Carlo, 1867), якія былі створаны па-французску на замову Парыжскай оперы. Сёння гэтыя дзве оперы выконваюцца вельмі часта і звычайна ў больш позніх, італьянскіх, версіях, створаных самім аўтарам. У 1857 годзе быў напісаны «Сімон Баканегра» (Simon Boccanegra).

У гэты перыяд Вердзі актыўна ўключаецца ў палітычную дзейнасць. Оперы Вердзі стала ўзбуджалі ў італьянцах патрыятычныя пачуцці. У 1859 Вердзі стаў дэпутатам новага парламента Пармы і Модэны, а ў 1861 — першага італьянскага парламента, аднак у парламенце яго бачылі рэдка, Вердзі аддаваўся творчасці. Пасля прэм’еры «Балю-маскарада» імя Вердзі стала сімвалам новйа Італіі. На сценах і мурах можна было прачытаць надпіс VIVA V.E.R.D.I.! — скарочаны палітычны лозунг Viva Vittorio Emanuele Re d’Italia(Няхай жыве Віктар Эмануіл, кароль Італіі).

Адна з апошніх вялікіх опер Вердзі, «Аіда», была яму замоўлена ўрадам Егіпта, каб адзначыць адкрыццё Суэцкага канала. Спачатку Вердзі адмовіўся. Будучы ў Парыжы, ён атрымаў паўторнае прапанову праз дзю Локля. На гэты раз Вердзі пазнаёміўся са сцэнарам оперы, які яму спадабаўся, і пагадзіўся напісаць оперу.

Вердзі і Вагнер, кожны — лідар сваёй нацыянальнай опернай школы, — заўсёды недалюблівалі адзін аднаго. За ўсё жыццё яны ні разу не сустрэліся. Каментарыі Вердзі абі Вагнер і яго музыцы, якія захаваліся, малалікія і нядобразычлівых («Ён заўсёды выбірае, цалкам дарма, няхожаную сцежку, спрабуючы ляцець там, дзе нармальны чалавек проста пойдзе пешшу, дасягаючы значна лепшых вынікаў»). Тым не менш, даведаўшыся, што Вагнер памёр, Вердзі сказаў: «Як сумна! Гэтае імя пакінула велізарны след у гісторыі мастацтва». Вядома толькі адно выказванне Вагнера, якое адносіцца да музыкі Вердзі. Праслухаўшы Рэквіем, вялікі немец, заўсёды красамоўны, заўсёды шчодры на (непахвальныя) каментары па адносінах да многіх іншых кампазітарам, сказаў: «Лепш нічога не казаць».

Манументальная опера «Аіда» (Aida) была замоўлена кампазітару да адкрыцця Суэцкага канала і з вялікім поспехам упершыню была прастаўлена ў Каіры ў 1871.

Вялікім сябрам кампазітара быў паэт Алесандра Мандзоні (1785—1873), у гадавіну смерці якога Вердзі прадставіў у міланскай кафедры свой Requiem. Гэты твор мае вялікае значэнне ў творчасці Вердзі як адзіны буйны рэлігійны твор, аднак Касцёлам ён быў ацэнены як «залішне тэатральны» і доўгі час не выконваўся ў храмах.

Апошнія шэдэўры

правіць

Пасля «Аіды» і «Рэквіема» Вердзі чарговы раз вырашае скончыць сваю оперную кар’еру, задавальняючы сабе выпраўленнем больш ранніх опер. Але просьбы публікі, а таксама маладога кампазітара і лібрэтыста Арыга Бойта, вымусілі Вердзі зноў прыняцца за справу. У 1881 Вердзі выпраўляе «Сімона Баканегру», а потым нараджае «Атэла» (Otello, 1887), а затым «Фальстафа» (Falstaff, 1893).

Гэтыя дзве оперы, напісаныя паводле твораў Шэкспіра, адна трагічная, другая камічная, з’яўляюцца вяршыняй творчасці Вердзі. Оперу «Атэла» чакаў найвялікшы ў жыцці кампазітара поспех. Пасля прэм’еры ў 1887 годзе ў Мілане, оперныя фанаты разпрэглі коней у павозцы Вердзі і самі адвезлі яго да гатэля. Опера «Фальстаф» — светлы роздум сталага чалавека пра пражытыя гады, стала апошняй операй кампазітара.

Апошнія гады і смерць

правіць

У 1897 годзе ва ўзросце 82 гадоў памірае каханая жонка Джузэпіна, што робіць Вердзі прыгнечаным. Блізкім сябрам кампазітара да самай смерці была спявачка-сапрана Тэрэза Штольц. У свае 82 гады Вердзі заснаваў у Мілане т.зв. Дом Вердзі (Casa di Riposo per Musicisti) — дом састарэлых, які, паводле слоў Вердзі прызначаўся для «грамадзян Італіі, якія прафесійна служылі музыцы па жыцці, маюць 65 год і знаходзяцца ў беднасці».

Апошняя опера Вердзі, «Фальстаф» (Falstaff), лібрэта якой Арыга Бойта, лібрэтыст і кампазітар, напісаў па п’есе Шэкспіра «Віндзарскія гарэзы» (Merry Wives of Windsor) у перакладзе яе на французскую мову, зробленым Вікторам Гюго, развівала манеру «скразнога развіцця». Бліскуча напісаная партытура гэтай камедыі, такім чынам, значна бліжэй да Вагнераўскіх «Мейстэрзінгерам», чым да камічнымх опер Расіні і Моцарта. Няпэўнасць і бліскучасць мелодый дазваляе не затрымліваць развіццё сюжэту і стварае непаўторны эфект бязладнасці, гэтак блізкі духу гэтай шэкспіраўскай камедыі. Опера сканчаецца сямігалоснай фугай, у якой Вердзі ў поўнай меры дэманструе сваё бліскучае валоданне кантрапунктам.

21 студеня 1901 года ў Вердзі здарыўся інсульт, шэсць дзён ён змагаўся за жыццё і памёр у Мілане, 27 студзеня, 1901 г. Вердзі пажадаў, каб яго пахаванне было сціплым і без музыкі. Палова Мілана стаяла ў маўчанні над яго труной, калі раптам з глыбіні натоўпу пачалі спяваць Va, pensiero. Спачатку Вердзі быў пахаваны на міланскіх могілках Cimitero Monumentale di Milano, а ўжо праз месяц яго перанеслі ў Дом Вердзі, у капліцу да жонкі Джузэпіны. Ва ўрачыстасцях перапахавання 26 лютага 1901 года ўзялі ўдзел члены каралеўскай сям’і, паслы еўрапейскіх дзяржаў, Артура Тасканіні прадырыжыраваў Va, pensiero, які выканаў зводны хор з 900 харыстаў.

Ён быў агностыку. Яго другая жонка, Джузэпіна Стрэпоні, ахарактарызавала яго як «чалавека, які мала веруе»[5].

Стыль

правіць

Папярэднікі Вердзі, якія паўплывалі на яго творчасць — Джаакіна Расіні, Вінчэнца Беліні, Джакама Меербер і, самы важны — Гаэтана Даніцэці. У дзвюх апошніх операх, «Атэла» і «Фальстаф», прыкметны ўплыў Рыхарда Вагнера. Паважаючы Шарля Гуно, якога сучаснікі лічылі найвялікшым кампазітарам эпохі, Вердзі тым не менш не запазычыў нічога ў вялікага француза. Некаторыя пасажы ў «Аідзе» паказваюць на знаёмства кампазітара з творамі Міхаіла Глінкі, якога Ферэнц Ліст папулярызаваў у Заходняй Еўропе, вярнуўшыся з турнэ па Расіі.

На працягу ўсёй кар’еры Вердзі адмаўляўся выкарыстоўваць высокае «до» у тэнаравых партыях, спасылаючыся на тое, што магчымасць праспяваць менавіта гэту ноту перад поўнай залай адцягвае ўвагу выканаўцаў і да, і пасля, і падчас выканання ноты.

Нягледзячы на тое, што часам аркестроўка ў Вердзі ёсць майстэрскай, кампазітар разлічваў у асноўным на свой меладычны дар для выражэння эмоцый герояў і драматызму дзеяння. На самай справе, вельмі часта ў операх Вердзі, асабліва падчас сольных вакальных нумароў, гармонія наўмысна аскетычная, і ўвесь аркестр гучыць, як адзіны акампануючы інструмент. Менавіта Вердзі прыпісваюцца словы: «Аркестр — вялікая гітара!»[6]. Некаторыя крытыкі сцвярджаюць, што Вердзі надаваў тэхнічнаму аспекту партытуры недастаткова ўвагі, паколькі яму не хапала школы і вытанчанасці. Сам Вердзі казаў, што «з усіх кампазітараў я — самы маладасведчаны». Але паспяшаўся дадаць: «я гэта сур’ёзна кажу, але пад „ведамі“ я маю на ўвазе зусім не веданне музыкі».

Тым не менш, было б няслушным сцвярджаць, што Вердзі недаацэньваў выразную сілу аркестра і не ўмеў выкарыстоўваць яе да канца, калі яму гэта было трэба. Больш за тое, аркестравае і кантрапунктавае наватарства, як струнныя, што ўзляталі па храматычнай гаме ў сцэне Мантэроне ў «Рыгалета», каб падкрэсліць драматычнасць сітуацыі, ці, таксама ў «Рыгалета», хор, мыкаючы блізкастаячыя ноты за кулісамі, адлюстроўваючы, вельмі эфектна, надыходзячую буру, характэрна для творчасці Вердзі, і характэрна настолькі, што іншыя кампазітары не асмеліліся запазычыць у яго некаторыя смелыя прыёмы з-за іхняй імгненнай пазнавальнасці.

Вердзі быў першым кампазітарам, які адмыслова займаўся пошукам такога сюжэта для лібрэта, які б лепш за ўсё адказваў асаблівасцям яго кампазітарскіх здольнасцей. Працуючы ў цесным супрацоўніцтве з лібрэтыстамі і ведаючы, што менавіта драматычная экспрэсія з’яўляецца галоўнай сілай яго таленту, ён дамагаўся ліквідацыі з сюжэту «непатрэбных» дэталяў і «лішніх» герояў, пакідаючы толькі персанажы, у якіх кіпяць страсці, і багатыя драматызмам сцэны.

Творы

правіць

Оперы і даты іх прэм’ер

Ушанаванне памяці

правіць

У гонар Джузэпэ Вердзі названы кратар на Меркурыі.

Музычныя фрагменты

правіць

Увага! Музычныя фрагменты ў фармаце Ogg Vorbis

Цікавыя факты

правіць

Зноскі

  1. ↑ а б Giuseppe Verdi // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. ↑ а б Itaú Cultural Giuseppe Verdi // Enciclopédia Itaú Cultural — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.
  3. ↑ Верди Джузеппе // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
  4. ↑ а б Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
  5. ↑ Tintori, p. 232.
  6. ↑ Giacomo Puccini: «Messa di Gloria»

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Джузэпэ_Вердзі&oldid=4828194"